بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
تاریخچه حمام در ایران
شست‌وشوي بدن و حمام كردن براي ايراني‌ها علاوه بر پاكيزه كردن تن و دفع چرك، يك آيين مذهبي هم بوده. در تمام اديان پيش از اسلام- از مهرپرستان گرفته تا زرتشتي‌ها-غسل كردن يكي از شرط‌هاي شركت در مراسم بوده، اين است كه نه تنها در يك جايي مثل كاخ شاهي تخت جمشيد نشانه‌هايي از حمام پيدا مي‌كنند بلكه باستان‌شناس‌ها، بعد از كلي جست‌وجو به اين نتيجه رسيدند كه ساخت حمام‌هاي عمومي از عهد هخامنشي در همه شهرهاي ايران رايج بوده است.
غسل كردن چه به صورت واجب و چه به صورت مستحب، به مناسبت‌هاي مختلف به مسلمان‌ها سفارش شده، به همين خاطر بعد از اسلام، شاهان ايراني و البته آدم‌هاي خير، شهرهاي ايراني را پر كردند از حمام‌هاي عمومي تا جايي كه در شهري مثل اصفهان فقط در عهد صفوي 272 حمام عمومي ساخته شد
يك فضاي گنبدي شكل نيمه تاريك پر از بخار به علاوه داستاني كه توي آن، اولين حمام را جن‌ها براي حضرت سليمان مي‌سازند، زهره خيلي‌ها را آب مي‌كرد و خيلي‌ها بودند كه از ترس اجنه پا به حمام نمي‌گذاشتند. نمونه‌اش همين مظفرالدين‌شاه، پنجمين شاه قدرت قاجار خودمان كه هر وقت هوس حمام رفتن و آب تني به سرش مي‌زد، امير بهادر وزير جنگش را به حمام مي‌فرستاد تا آنجا را از وجود اجنه پاك كند
اسلاید 2 :
آداب و سنن در حمام های قدیم
سابقاً در همه جای ایران حمام عمومی وجود داشت و اهالی محل اقلاً هفته‌ای یک بار به منظور نظافت به حمام می‌رفتند . با این تفاوت که مردان قبل از طلوع آفتاب تا ساعت هشت صبح حمام می‌گرفتند و از آن ساعت تا ظهر و حتی چند ساعت بعد از ظهر حمام در اختیار زنان بود . امروز هم حمام عمومی در غالب نقاط ایران وجود دارد ، منتها فرقش با حمام‌های قدیم این است که در حمام‌های قدیم از خزینه استفاده میشد ، ولی در حمام‌های عمومی جدید دوش‌های متعدد جای خزینه را که به هیچ وجه منطبق با اصول بهداشتی نبود گرفته است
در حمام‌های عمومی خزینه‌دار که امروزه در ایران کمتر وجود دارد سنن و آدابی را از قدیم رعایت می‌کردند که بعضاً جنبه ضرب‌المثل پیدا کرده است
یکی از آن آداب این بود که هر کس وارد خزینه حمام میشد به افرادی که شست و شو می‌کردند سلام میکرد و ضمناً در همان پله اول خزینه دو دست را زیر آب کرده ، کمی از آب خزینه بر‌می‌داشت و به یکایک افراد حاضر از آن آب حمام تعارف میکرد ، برای تازه وارد مهم و مطرح نبود که افراد داخل خزینه از آشنایان هستند یا بیگانه ، به همه از آب مفت و مجانی تعارف میکرد و مخصوصاً نسبت به افراد بیگانه بیشتر اظهار علاقه و محبت میکرد زیرا آشنا در هر حال آشناست و دوست و آشنا احتیاج به تعارف ندارند
سنت دیگر این بود که هر کس وارد حمام میشد ، برای اظهار ادب و تواضع نسبت به افراد بزرگتر که در صحن حمام نشسته ، مشغول کیسه‌کشی و صابون‌زدن بودند ، یک سطل یا طاس بزرگ آب گرم از خزینه حمام بر‌می‌داشت و بر سر آن بزرگتر می‌ریخت ؛ البته این عمل به تعداد افراد بزرگ و قابل احترام که در صحن حمام نشسته بودند تکرار میشد و تازه وارد وظیفه خود می‌دانست که بر سر یکایک آنان با رعایت تقدم و تأخر آب گرم بریزد . بسا اتفاق می‌افتاد که یک یا چند نفر از آن اشخاص مورد احترام در حال کیسه کشیدن و یا صابون زدن بودند و احتیاجی نبود که آب گرم به سر و بدن آنها ریخته شود ، با این حال این عوامل مانع از ادای احترام نمی‌شد و کوچکترها به محض ورود به صحن حمام خود را موظف می‌دانستند که یک طاس آب گرم بر سر و بدن آنها بریزند و بدین‌وسیله عرض خلوص و ادب کنند
اسلاید 3 :
از آداب دیگر در حمام‌های عمومی خزینه‌دار قدیم این بود که اگر تازه وارد ، کسی از آشنایان و بستگان نزدیک و بزرگتر از خود را در صحن حمام می‌دید ، فوراً به خدمتش می‌رفت و به منظور اظهار ادب و احترام او را مشت و مال می‌داد یا اینکه لیف صابون را به زور و اصرار از دستش می‌گرفت و پشتش را لیف می‌زد
در هر صورت این رسوم از قدیمیترین ایام یعنی از زمانی که حمام خزینه به جای آب چشمه و رودخانه در امر نظافت و پاکیزگی مورد استفاده قرار گرفت ، معمول گردید .
ذكر این نكته ضروری است كه این رسوم و یا دیگر رسومی كه در اینجا آورده نشده به یك شكل در سراسر ایران اجرا نمی‌شده و در مناطق مختلف ، رسوم و آداب و سنن مختلفی وجود داشته است
.
بی مناسبت نیست که اطلاعات زیر را درباره حمام‌های قدیم و آداب حمام رفتن ، از نوشته شادروان علی جواهر کلام نقل كنیم :
در عهد قاجاریه حمام رفتن در فصل زمستان کار دشواری بود و غالب مردم اواخر پاییز حمام می‌رفتند و تا شب عید رنگ حمام را نمی‌دیدند . این وضع منحصر به ایران نبود ، فرنگی‌ها هم تا پیش از جنگ‌های صلیبی اصلاً اطلاعی از حمام نداشتند و همین که ایام جنگ‌های صلیبی به شرق آمدند با حمام آشنا شدند . مع ذالک باز هم تا مدتی بعد از آن حمام نرفتن در فرنگستان مد بود و مشهور است که یکی از ملکه‌های فرانسه همیشه افتخار میکرد که پنج سال است به حمام نرفته است
اسلاید 4 :
کلیات حمام
حمام‌های قدیم معمولاً چند متر از سطح کوچه و بازار پایینتر بود ؛ چون اگر غیر از این می‌بود آب به خزانه سوار نمی‌شد . سر در حمام شکل دیو و رستم و یا شیطان و مالک دوزخ را نقاشی می‌کردند،. در هر صورت چندین پله پایین می‌رفتن تا به سر بینه یا رختکن می‌رسیدن.
"بینه" یک حیاط سرپوشیده‌ای بود که وسط آن حوض بزرگی قرار داشت . اطراف بینه سکوهای بلندی دیده میشد که در آنجا رخت می‌کندند . استاد حمامی در کنار یکی از آن سکوها یا بالای یکی از سکوها می‌نشست و جعبه دخل را هم بغل دستش می‌گذاشت . از سقف بینه چراغ بزرگ گرد سوز و گاهی هم چهلچراغ تا بالای حوض آویخته بود . دور تا دور سکوهای رختکن تیر می‌گذاشتند و به آن تیرها گوی‌های شیشه‌ای رنگارنگ می‌آویختند . یک تغار ( کاسه بزرگ سفالین ) محتوی آلو و آب آلو روی چهارپایه نزدیک حوض بود و چندین کاسه کوچک با قاشق‌های چوبی پهلوی تغار می‌گذاشتند . در ایام زمستان به جای آب آلو ، لبو و آب لبو را با کمی سرکه توی تغار می‌ریختند . علاوه بر استاد حمامی یک نفر به نام " جامه‌دار " یک نفر به اسم " مشت و مالچی " و یک نفر هم به عنوان " پادو " در سر بینه حضور داشتند و تا مشتری وارد میشد ، پادو کفش مشتری را زیر سکو می‌گذاشت و یک لنگ خشک روی سکو پهن میکرد . مشتری که لخت میشد ، پادو یک لنگ دیگر به او می‌داد . مشتری آن لنگ دوم را به کمر می‌بست . لباس‌هایش را توی آن لنگ اول می‌پیچید و از سکو پایین می‌آمد . از دالان تاریکی می‌گذشت و در صحن حمام را می‌گشود و توی حمام می‌رفت .
در اینجا چند شاه نشین و چند ایوان و چند طاق‌نما و یک حوض کوچک آب سرد بود و کارگران داخل حمام عبارت بودند از چند دلاک و یک پادو ، آبگیر و ... »
این نکته جالب هم ناگفته نماند که ایرانیان تا عصر قاجاریه توی خزینه حمام نمی‌رفتند ، زیرا به گفته مورخ معاصر شادوران رحیم‌زاده صفوی همه حمام‌های ایران ، درهای خزانهابش بسته بود و یک روزنه به نام آخور می‌ساختند که به آن خزانه متصل بود و از آنجا آب برداشته و خود را می‌شستند .
در آن زمان مردم توی خزانه نمی‌رفتند و درهای خزانه‌ها فقط قرن گذشته باز شد و موجب کثافت گرمابه‌ها گشت
اسلاید 5 :
از يك ساعت قبل از اذان صبح كه بوق حمامي زده مي‌شد تا دم‌دماي غروب وقت بود تا خلق‌الله وسايل حمامشان را بريزند توي بقچه و راه بيفتند طرف حمام عمومي محل كه آبي به تنشان بزنند.
با اينكه ظاهرا حمام را براي شست‌وشو و نظافت تن مي‌ساختند اما سازندگان و معماران حمام بايد خيلي كاربردهاي ديگر را هم در نظر مي‌گرفتند؛ آن زمان‌ها حمام محل تراشيدن موي سر، رنگ كردن ريش و حجامت هم بود. خيلي از دختر پسنديدن‌ها، خواستگاري‌ها و احتمالا مراسم حنابندان بعدي در حمام اتفاق مي‌افتاد.
روز عروسي، خانواده عروس و داماد به حمام دعوت مي‌شدند و در عزا، فك و فاميل نزديك فرد از دنيا رفته در روز پنجم سوگواري، خانواده عزادار را به حمام مي‌بردند و عزا را در مي‌كردند.
اين روزها نه كسي صداي بوق حمامي را مي‌شنود و نه كسي توي كوچه با بقچه حمام و لپ‌هاي گل انداخته ديده مي‌شود
اسلاید 6 :
معماری حمام
حمام ها بايد در جايي در مسير آب روان ساخته مي شدند و نيز خروجي فاضلاب آنها بايددر نظر گرفته مي شد. در حمام ها مسير دسترسي به بناي اصلي حمام با طراحي هاي جالبي صورت مي گرفت.
به اين ترتيب که هر فضا به وسيله راهرو هشتي مانند از فضاي ديگر جدا مي شد تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به فضاي مجاور تنظيم گردد و به اين ترتيب از ورود ناگهاني هواي سرد جلوگيري مي کردند. فضاهاي تشکيل دهنده حمام عبارتند از :
1-)ورودي : سردر حمام ها معمولاً با آجر کاري ، کاشي کاري و يا نقاشي روي گچ تزئين مي شد. پس از پيش خوان نخست فضاي ورودي در ارتباط مستقيم با خارج قرار مي گرفت، سپس به وسيله راهرويي، باريک و پيچ دار که مانع از هدررفتن دماي داخل حمام بود به يک دهليز و از آنجا به بنيه يا سربينه حمام مي رسيد.
حتي اگر لاي آن 2 لنگه در چوبي باز بود، باز هم نمي‌توانستيد حدس بزنيد آن پشت چه خبر است. وقتي سر در حمام‌هاي قديمي با مجموعه زيباي پشتشان مقايسه مي‌شوند، كوچك و جمع‌وجور به نظر مي‌رسند. پشت اين سردر يك هشتي قرار دارد، از آنجا هم يك راهرو پيچ و خم‌دار تا سربينه راه است. راهروي پيچ و خم‌دار نمي‌گذارد داخل حمام از بيرون ديده شود و از خارج شدن هواي گرم هم جلوگيري مي‌كند
اسلاید 7 :
2-)بينه يا سربينه : سربينه جايگاهي بود براي درآوردن لباس و نشستن و مانند سکويي دورتادور فضا را گرفته بود. يک قسمت از سکو وسيع تر و پرتزئين تر و تميز تر از قسمت هاي ديگر بود که به آن شاه نشين مي گفتند و مخصوص اعيان و بزرگان و دولتمردان بود فضاي سربينه معمولاً هشت گوش و چهار گوش و به ندرت دايره بود
این قسمت حمام از سقف نور می گرفته که به صورت گنبدی ساخته شده است و با شیشه هایی پوشیده شده بود
؛ فضاي پر از تزئينات سربينه دمايي نزديك به بيرون حمام داشت و باعث مي‌شد تا شما هنگام خارج شدن از حمام، با تغيير دماي ناگهاني روبه‌رو نشويد و سرما نخوريد. سربينه، محل به نمايش گذاشتن هنر معمار حمام بود. آنها زيباترين و پرزحمت‌ترين تزئينات را در سربينه به كار مي‌بردند. در واقع اينجا يك رختكن مجلل بوده
فضاهاي خوش‌فرمي كه توي عكس دور تا دور حوض مي‌بينيد، يك جور جاكفشي هستند؛ جاكفشي‌هاي زيبايي كه موقع بالا رفتن از سكوهاي سربينه، بايد كفش‌هايتان را جفت مي‌كرديد و مي‌گذاشتيد آنجا. حوض‌ها هم مثل همه اجزاي حمام، حساب و كتاب داشتند. حوض حمام بايد حداقل به اندازه حجم آب كر جا مي‌گرفت تا آب داخل آن حتما از نظر شرعي پاك باشد.
اينجا سربينه كوچك حمام سلطان ميراحمد است اما توي يك حمام بزرگ و مفصل چه احتياجي به حمام كوچك بوده؟ اين حمام با يك ورودي جدا و مستقل از ورودي اصلي، مخصوص استفاده خانم‌ها بود. بعضي وقت‌ها هم اقليت‌هاي مذهبي از اين جور جاها استفاده مي‌كردند و بعضي از اين حمامها كوچك، با تزئينات مجلل و در قرق از ما بهتران بود.
اسلاید 8 :
روابط عملکردی فضاهای حمام:
در این رابطه فضاهای داخل حمام را میتوان به سه قسمت تقسیم نمود:
1 - فضای نیمه گرم ونیمه مرطوب
2 - فضای گرم و مرطوب
3- فضای بسیار گرم وبسیار مرطوب
سیستم تنظیم شرایط محیطی در حمام به گونهای بوده که حرارت ورطوبت به ترتیب از هشتی ورودی و بینه (نیمه گرم و نیمه مرطوب) به صحن حمام و گرمخانه (گرم و مرطوب ) و نهایتا به خزینه حمام (بسیار گرم و بسیار مرطوب) بیشتر می شده. لذا این فضاها مستقل بوده و تنها از طریق دالانهای باریک و غیر مستقیم ویا هشتی های کوچک با هم در ارتباط بودند و برای تمام اقلیمها یکی بوده است.
اسلاید 9 :
اقلیم:
حمام به لحا ظ اینکه محیطی نسبتا بسته است و ارتباط کمی با شرایط اقلیمی مجاور خود دارد لذا ساختار کلی حمامها در مناطق گوناگون اقلیمی ایران کم و بیش مشابه است و عوامل اقلیمی مختلف مانند افتاب و باد و موقعیت جغرافیایی تاثیر چندانی در نحوه استقرار و شکل کالبدی و تقسیم بندی فضاهای داخل حمام نداشته است.
اسلاید 10 :
حرارت:
تامین حرارت داخل حمام در گذشته به صورت حرارت مصنوعی و از طریق احتراق مواد آلی حاصل می شد. برای انکه دود حاصل از احتراق تنفس و فعالیت انسان را در فضای حمام را غیر ممکن میکرده لذا سوزاندن مواد آلی در خارج از فضای زیستی حمام صورت می گرفته است. تون (آتشدان) در زیر دیگ قرار داشت و آب خزینه را گرم میکرد و انتقال دود و حرارت از حاصل از آتش از زیر کف حمام(گربه رو) صورت می گرفت که خود باعث گرمای محیط میشد. در ضمن ورودی مستقلی برای اتاق آتشدان در نظز گرفته میشد
قرارگیری ساختمان حمام چند متر پایینتر از گذر عمومی باعث میشد تا خاک اطراف مانند عایق حرارتی عمل کنند.
