بخشی از مقاله
چکیده
مدارس بهعنوان اصلیترین مکان تدریس به دانشآموختگان محسوب میشده است. در ابتدا از فضای مساجد بهعنوان فضایی مناسب جهت آموزش استفاده میگردیده است. اما به مرور زمان ساختار مدارس از فضای مساجد جدا شد و هویتی مستقل بهواسطه معماری خاص خود پیدا کرد. این پژوهش ساختار فضایی مدارس سنتی ایران را از نظر گذرانده است. در این راستا مشخص شد مدارس سنتی شامل فضاهایی از قبیل میانسرا، مدرس و حجره میباشد.
لازم به ذکر است هر یک از این فضاها از تناسبات و ویژگیهای خاص فضایی پیروی میکرده است. به عنوان مثال حجرهها به منظور فراهم کردن آرامش و تمرکز حواس طلاب به یک میانسرا باز میشدهاند. در انتها سه مدرسه از مدارس سنتی شیراز و ساختار فضایی عناصر معماری آنها شرح داده شده است. مدارس بررسی شده در این مقاله از این قرار است: مدرسه خان که مربوط به دوره صفویه است؛ مدرسه آقا بابا خان که مربوط به دوره زندیه و قاجاریه است؛ و مدرسه منصوریه که در زمان آق قویونلوها ساخته شده است.
-1 مقدمه:
مدرسه را میتوان به عنوان بنیان آموزش متعالیتر، که معمولاَ شبانهروزی هم بوده است، توصیف کرد. در این فضا، علوم سنتی اسلامی تدریس میشده است".[1] مدارس در اسلام، پایهگذار اصول و روشهای علمی استواری بودند که بعدها مورد تقلید دانشگاههای کشورهای اروپایی قرار گرفت و تا به امروز نیز ادامه دارد".[2] در حقیقت بعد از مسجد، مهمترین ساختمان عمومی درونشهری، مدرسه است.
این مدارس ساختار فضایی خاصی دارد و بهگونهای بوده که علاوه بر شکل کالبدی، دارای جنبههای زیباییشناسانه و حکیمانهای بوده است که تأثیرهای غیرقابل انکاری بر تعالی روح طلاب و دانشآموختگان داشته است. امروزه شیوه مدرسه سازی دستخوش تغییرات بسیاری شده و از الگوهای سنتی خود فاصله زیادی گرفته است. بهجا ست که با بررسی الگوهای سنتی مدارس ایران، به درک مفاهیم و چیدمانهای فضایی عناصر معماری پرداخت و از آموزههای آنان در راستای ارتقاء معماری امروزه مدارس سود جست.
-2 مبانی نظری
1-2 شناخت مدرسه
در گذشته فضاهای آموزشی ایران به دو گونه بوده است: مکتبخانه؛ که بیشتر در یک خانه، بالاخانه و یا در خانه خود مدرس تشکیل میشده است؛ و مقدمات الفبا، قرآن و خواندن آموزش داده میشده است. مدرسه؛ که در دو سطح مقدماتی - شامل صرف و نحو ادبیات فارسی - و سطح خارج - هم شامل دروس مذهبی و همچنین فلسفه، حکمت، ریاضی، علم موسیقی یا صوت شناسی که بخشی از فیزیک محسوب میشدهاند - وجود داشته است. دانشمندان بزرگی همچون بوعلی، زکریای رازی در این نوع مدارس تحصیل کردهاند
در ابتدا، مدرسه اتاقی در خانه معلم بوده است؛ که فضایی صرفاَ جهت آموزش بوده است؛ و نه فضایی برای استراحت و یا خواب و زندگی. از اینکه مدارس از کی به این شکل درآمدند که فضایی جهت زندگی محصلین در درون مدرسه برای آنها اختصاص داده شده است، نمیتوان با صراحت اطلاعاتی داد. اما طبق سخنان مورخین میتوان پیشینه آن را به یک و نیم قرن پیش از سلجوقیان - که چنین نهادی را رسماً تأسیس کردند - دانست.
در دوره اسلامی دو عامل سبب تکوین مدارس شد: یکی از این عوامل قرآن کریم و تأکید بر آموزش و یادگیری آن به همراه سایر علوم زمان؛ و دیگری رقابتهای مذهبی- سیاسی بود که وجود مدارس و مراکز علم و معرفت را ضروری میکرد. در صدر اسلام، تدریس علوم مدرسی ابتدا در مدارس انجام میشد. اما در سدههای بعد، فضای آموزشی از ساختار مسجد جدا شد. در سده پنجم هجری، خواجه نظامالملک، وزیر سلجوقیان، برای نخستین بار تعدادی مدرسه در شهرهای معروف آن دوره ساخت که به نظامیه مشهور شدند.
قدیمیترین مدرسه که تا کنون چندین بار بازسازی شده است، مدرسه فخریه سبزوار است.[3] از آنچه باقی مانده بهصورت دقیق نمیتوان فهمید که طرح نخست آن چه بوده؛ اما از تناسبات فضایی آن میتوان فهمید که حجرههای آن دارای پستو و ایوانچه بوده است؛ همچنین این مدرسه دارای میانسرا نیز بوده است.[4] علاوهبراین، میتوان گفت مدرسه جندی شاپور اهواز از قدیمیترین و مشهورترین مدارس ایران است که مربوط به زمان ساسانیان و یکی از مراکز مهم تحقیقاتی در زمینه پزشکی و فلسفه بوده
2-2 معرفی فضاهای مدرسه:
1-2-2 میانسرا: هر مدرسه دارای یک میانسرا بوده است و طلاب در ایوانها یا پیشخوان مدرسه به بحثهای دو نفره می-پرداختهاند. این میانسرا فضایی آرام جهت یادگیری طلاب را فراهم میکرده است
2-2-2 حجره: یکی از اصلیترین عناصر فضای یک مدرسه، حجره است. حجرهها در چهار سمت بنا قرار میگیرند و شکل خاصی به آن میدهند[5]این. فضا در حقیقت اتاق طلاب بوده است. معمولاَ دارای یک ایوانچه و یک پستو بوده است. گاهی اوقات پستوها دو طبقه و یا به اصلاح دارای کمرپوش بودهاند؛ و از قسمت پایین آن نیز بهعنوان آشپزخانه و یا انباری استفاده میکردهاند؛ و فضای بالای آن مکانی مناسب برای استراحت و یا مطالعه بوده است. حجرهها معمولاَ برای یک تا سه طلاب ساخته میشده؛ و هیچ یک رو به سوی خارج از مدرسه ساخته نمیشده است. حجرههای طبقه همکف برای طلاب عادی و حجرههای طبقه اول برای طلاب سطح خارج که ارتباط کمتری با طلاب دیگر داشتهاند در نظر گرفته میشده است.
3-2-2 ایوانچه حجره: یک حجره کامل مدرسه، دارای یک پیش اتاق یا ایوانچه بوده که به میانسرا و فضای آزاد باز میشده است. در بیشتر مدارس ایوانچه جلوی حجرههای اشکوب بالا به راهرو تبدیل میشده و در پشت آنها نیز پستو قرار داشته است. در برخی دیگر از مدارس، راهرویی طولانی در پشت حجرهها قرار داشته و آنها را به هم میرسانده است. مانند مدرسه چهار باغ اصفهان
4-2-2 پستوی حجره: پشت هر حجره یک پستو قرار داشته که اغلب فضایی با کاربری آشپزخانه محسوب میشده است.[4] 5-2-2 مدرس: مدرس از اصلیترین فضاهای مدرسه محسوب میشده است. گاه در کنار مدرسه، میانسرای کوچکی بوده که از آن به عنوان مدرس بهره میجستند. این فضا، فضای درس مدرسه بوده و تعداد، اندازه و مساحت آن در مدارس مختلف، گوناگون بوده است.[4] برخی از مدارس مثل مدرسه خان شیراز دارای 5 مدرس بوده است.[3] به جهت پیشگیری از پژواک صدا، در دیوار-های مدرس، فرورفتگیهایی و در آسمانه آن از کاربندیهایی استفاده میکردهاند.
6-2-2 سایر فضاها: هر مدرسه یک مسجد، نمازخانه و یا کتابخانهای داشته است. در بعضی از مدارس بهجای کتابخانه، گنجهای در مدرس برای نگهداری کتاب اختصاص داده میشده است.[3] مسجد نیز در کنار مدرس از مهمترین فضاهای مدرسه محسوب میشده است.[4] در مدارسی نظیر مدرسه خان شیراز نیز اتاقهایی همچون اتاق گاهشناسی، اتاق خادم، اتاق چراغدار و اتاق مؤذن وجود داشته است.
3-2 مدرسه های سنتی شیراز:
شیراز که به دارالعلم معروف است، از زمانهای قدیم دارای مدارس بسیاری بوده است که هر یک از آنها موقوفاتی داشته که درآمد آنها صرف کمک به طلاب و روشنایی مدارس و سایر مخارج میشده است.[7] شماری از مدارس کهن و سنتی شیراز از قرار زیر است: مدرسه آقابابا خان، مدرسه حکیم، مدرسه ایلخانی، مدرسه خان، مدرسه منصوریه. در این قسمت به توضیح فضایی سه مدرسه از مهمترین مدارس شیراز میپردازیم:
1-3-2 مدرسه خان
در شیوه اصفهانی، مدرسهها بسیار پختهتر و کاملتر ساخته میشدهاند. میتوان گفت بهترین نمونه مدرسه شیوه اصفهانی، مدرسه خان شیراز است که معمار آن استاد حسین شماع شیرازی است
