بخشی از مقاله
چگونگی معماری حمام های قدیمی و باززنده سازی و مرمت آنها در قالب کالبدی جدید (مطالعه موردی حمام سلطان جارچی باشی اصفهان و حمام سلطان احمد کاشان)
چکیده:
امروزه با توجه به گسترش شهرنشینی و زندگی جدید، توجه مردم، مسئولان و جامعه به ساختمانهای قدیمی و بافتهای ارزشمند تاریخی در شهرهای ایران از دست رفته است. یکی از بهترین روشها برای احیاء ارزشهای فراموش شدهی این بناها تغییر کاربری، احیا و مرمت آنها میباشد. اگر کاربری جدید باعث جلب نظر مردم، جذب توریست و تجمع افراد در آنها گردد، باعث باز زندهسازی و هویت بخشی به این آثار میگردد. از جمله این بناهای ارزشمند میتوان به حمامهای قدیمی اشاره کرد که متأسفانه مورد بیمهری و بی-توجهی قرار گرفته اند.
از نمونه های این حمامها میتوان به حمام سلطان امیر احمد در شهر تاریخی کاشان و حمام ملک سلطان جارچی باشی در شهر تاریخی اصفهان اشاره نمود، که دو نمونه زیبا و باشکوه از بناهای تاریخی حمامها میباشند. همچنین ذکر این نکته لازم است که کاربری جدید این دو بنا در قالب رستوران است که در این مقاله به بررسی این دو نگین ارزشمند تاریخی پرداخته میشود.
واژه کلیدی: معماری و مرمت، بافت تاریخی، حمام، باززندهسازی، تغییرکاربری
مقدمه:
نگاهی گذرا به متون دوران مختلف تاریخی مؤید این امر است که حداقل در همه دورههای اسلامی، حمامهای عمومی فراوانی در شهرهای مسلمین وجود داشته و با توجه به تعداد آنها در هر شهر، ازحیث اهمیت، قابل مقایسه با مساجدند. هر محله یا گذر شهر قدیم، در کنار دیگرناهایب عمومی، حتماً حمام یا حمامهایی برای استفاده مردم داشته است؛ و این حمامها را معمولاًافراد متمکن و خیّر میساختند و وقف عموم میکردند. تعداد بسیار و اهمیت حمامهای عمومی در شهرها البته ناشی از لزوم رعایت نظافت در نظر مردم و در شرع اسلام بوده است؛ اما حمام درگذشته فقط محل استحمام نبود، بلکه مکانی برای گذراندن اوقات فراغت، گفتگو و تبادل نظر، رفع خستگی و حتی عبادت، گردآمدن دوستان و حل و فصل مسائل زندگی بود. در حمام نه فقط تن ها، که جانها تازه میشد.
معماری حمام:
حمام قدیمی معماری پیچیدهای دارد و گاه دو حمامیا بیشتر با هم ادغام شده که در این صورت، معمولاً یکی بزرگتر و پرکارتر از دیگری است و اغلب، حمام بزرگتر به مردان و حمام کوچکتر به زنان اختصاص داشته است.
هر حمام از دو فضای اصلی تشکیل می شود: فضای اول، "بینه" یا "سربینه" ، رختکن و جای آماده شدن برای استحمام یا خروج از حمام بوده است و فضای دوم، "گرمخانه"، محل شستشو و تطهیر بدن. بینه در بین ورودی حمام و گرمخانه قرار میگیرد. هوای بینه را نیمه گرم میکردند تا مراجعان یکباره با هوایی گرم مواجه نشوند و همچنین در هنگام خروج از گرمخانه، یکباره در هوای متفاوت بیرون قرار نگیرند و سلامتشان به خطر نیفتد. ورودی حمام و نیز فضای بین بینه و گرم خانه را، که "میاندر" خوانده میشود، به نوعی با پیچ و خم بسیار طراحی میکردند که جلوی تبادل مستقیم حرارت و رطوبت را بگیرد و هوای بیرون حمام به بینه و هوای بینه به گرمخانه و بالعکس به سهولت منتقل نشود. کل حمام را نیز برای حفظ گرمای درونی آن عمولاً پایینتر از سطح زمین و درون خاک میساختهاند. بخشی از فضاهای حمام نیز نقش پشتیببانی دارند؛ یعنی فضاهای مربوط به تأمین آب و حرارت حمام. تون و انبار سوخت از این نوع فضاهاست. تون محل افروختن آتش برای گرم کردن آب حمام بوده و در پشت گرمخانه و خزینه جای داشته است و از بیرون حمام، بدان وارد میشدهاند. بناهایی که دو یا چند حمام داشتند بایستی چنان طراحی می شدند که همه حمامها از یک فضای پشتیبانی مشترک استفاده کنند.
بینه یا سربینه مهمترین و زیباترین فضای حمام است، فضایی وسیع و پرتزئین با گنبدی بزرگ و حوضی در میان. در اطراف فضای میانی بینه، سکوها یا غرفههایی برای نشستن و استراحت مراجعان قرار دارد. کف این فضاها بالاتر از کف فضای میانی بینه و سقفشان معمولا پایینتر است؛ و از این رو، فضاهایی دنج و مشرف برآناند. برای ورود به آنها، بایستی از چند پله بالا میرفتند و پاها را، قبل از ورود، در حوضهای روی سکوها میشستند. بیشترین تزئینات حمام همیشه در بینه است. کف بینه و غرفههای اطراف آن معمولا سنگی است و ازارههای آن کاشی و سنگ و دیوارههای آن پوشیده از گچبری یا آهکبری و نقاشی است. زیر گنبد میانی و طاقهای غرفهها همغالباً پوشیده از انواع کاربندیهای ظریف با گچبری یا آهکبری است. نورپردازی منظم بینه نیز بر جلوه و تأثیر این تزیینات میافزاید. حوضهای درون بینه و فوارههای آنها نیز با افزودن تلألؤ و آوای آب به فضا اثر آرامش بخش آن را دو چندان می کردهاند.
گرمخانه اغلب فضایی کوچکتر و سادهتر از بینه است که گوشههایی برای نشستن و شستشو دارد. خزینه آب گرم و آب سرد، که آن را "چال حوض" مینامند، و فضاهای خصوصیتر برای استحمام در مجاورت گرمخانه قرار دارد. گرمخانه نیزحوضهای متعدد کوچک و بزرگ دارد و روشناییش از نورگیرهای سقفی تأمین می شود . ازاره و دیوار و سقف گرمخانه نیزغالباً تزییناتی با مواد متنوع و نقوش مختلف دارد. در گذشته، استفاده از حمام آداب و رسوم فراوان داشت و بسیاری از آیینها و مراسم اجتماعی به نوعی به آن مربوط می-شد. در ساخت و کارکرد حمام ز،نی غیر از امور فنی، احکام شرعی به دقّت رعایت میشد؛ مانند غصبی نبودن آب حمام، جدایی فضاهای پاک از ناپاک، تفکیک دقیق آب پاک از فاضلاب. در متون کهن، دستورهای دقیقی دربارهی مشخصات حمام خوب و نیز شیوهی ادارهی آن دیده میشود؛ مانند دستورهایی دربارهی تمیز نگاه داشتن حمام، جلوگیری از لغزنده شدن سنگ کف حمام، تمیز کردن روزانهی خزینه و مجاری آب برای جلوگیری ازتغییر مزه و بوی آب، شیوهی خوش بو کردن هوای حمام، ممانعت از ورود افراد مریض یا بسیار کثیف، زمان کار حمام، تعبیه ظرف بزرگ آب شیرین و گوارا، فروش اجناس مورد نیاز مردم در حمام، و شرایط لازم برای سلمانی حمام و شیوهی کار او.
حمام به لحاظ اصول فنیای که باید در ساختش رعایت شود نیز از پیچیدهترین انواع بنا است. این پیچیدگی معلول ضرورت جریان دایم آن در بنا و گرم کردن آب و هوای داخل بنا است. تأمین آب، آبرسانی به فضاهای مختلف، شیوهی عایق بندی مخازن گوناگون و نگهداری آب در آنها و همچنین روش گرم کردن آب و تفکیک آبهای سرد و گرم و ولرم از یکدیگر و دفع فاضلاب و جلوگیری از تداخل آن با آب تمیز از مشکلات فنی ساخت حمام بوده است. به این مسائل باید اینها را نیز افزود: چگونگی گرم کردن فضاهای مختلف حمام، به میزان مناسب هر فضا؛ جلوگیری از تبادل حرارت و رطوبت در بین فضاهای حمام و حمام با بیرون آن؛ تهویه فضاهای مختلف؛ شیوهی انبار کردن سوخت و چگونگی افروختن آتش در مجاورت بنا، به گونهای که مزاحمت و خطری برای مردم نداشته باشد.
گذشته از اینها، آنچه در طراحی فضای حمام جلو خاص دارد نظم شکل درونی فضاست. همه فضاهای حمام، از کوچک و بزرگ، علی رغم شکل معمولاً نامنظم و غیر هندسی محدوده بیرونی بنا، اشکال منظم و کامل دارند و همچون جواهری تراش خورده دلربایی می کند. این مهم نه تنها در مقطع افقی، بلکه در حجم درونی فضاها دیده میشود. سقفهای پرچین و شکن تراشهای این جواهر را ظریفتر و زیباتر جلوه میدهند و نورگیرهای سقفی، که به صورتی منظم و منطبق بر هندسه فضا بر سقف می نشیند، آن را متلألئ و
لطیف می سازند.
حمام تاریخی ملک سلطان جارچی باشی:
تاریخچه بنا:
حمام تاریخی جارچی یکی از حمام های قدیمی شهر اصفهان از دوران گذشته (صفویه ) است که در آن دوران بزرگترین حمام اصفهان بوده است و دارای 2 حمام مردانه و زنانه بوده است و سال ساخت آن همزمان با میدان نقش جهان اصفهان بوده است. این بنا در بازار بزرگ اصفهان و نزدیک مسجد جارچی واقع گردیده و بر اساس کتیبه تاریخی مسجد،ظاهراً در سال 1019 هجری قمری به همراه بنای مسجد، توسط ملک سلطان ـ جارچی باشی شاه عباس اول ـ بنا گردیده است. با همت متعالی این شخص (ملک سلطان جارچی باشی ) در اطراف بناهای عظیم میدان نقش جهان ، مسجد شیخ لطف ا... ، مسجد نقش جهان (شاه) ، کاخ چهلستون و کاخ عالیقاپو ، بازار قیصریه، عمارت هشت بهشت، مسجد حکیم، چهار بنای ارزشمند دیگر به نامهای مسجد جارچی، حمام جارچی، سرای جارچی وکاخ جارچی ساخته شده و مورد استفاده عموم مردم قرار میگرفت. هم اکنون 3 بنای ابتدایی فعال می باشد وکاخ جارچی کاملا از میان رفته است.
سیر تحول بنا:
عملیات مرمت حمام سنتی ملک سلطان جارچی باشی متعلق به دوره صفویه جهت کاربری رستوران سنتی و تالار پذیرایی و گردشگری از سال 1382 توسط حاج سید احمد افتخاری با هزینهای بالغ بر 4 میلیارد و 350 میلیون تومان آغاز شد و در تاریخ 1390 /12 /18رسماً افتتاح گردید.
زمین این حمام قدیمی 2 هزار متر است که حدود 950 متر از آن بازسازی شده و در فاز دوم، تمام زمین به شکل سفرهخانه سنتی درمیآید.
البته شایان ذکر است که قسمتی از این بنا به علت تصرفات عدوانی هنوز بازسازی و بهسازی نگردیده است و در آیندهایی نزدیک با کمک و حمایت مسئولین استانی و علی الخصوص سازمان میراث فرهنگی به این مجموعه دوباره الحاق میگردد.
این بنای تاریخی ارزشمند (به شماره 11545 ثبت شده در فهرست آثار ملی کشور ) تا چند سال پیش جهت استحمام مورد استفاده مردم شهر قرار می گرفته و پس از آن به علت فرسودگی و عدم رسیدگی مناسب ، تخریب گردیده است.
معماری بنا:
نحوه تقسیم گرما در بخشهای مختلف حمام و ترتیب قرار گرفتن فضاها از جمله رختکن، سربینه، چال حوض وگرمخانه نشان می دهد از لحظه ورود تا خروج برای مراجعین برنامهریزی وجود داشته تا مردم با عبور از این فضاها علاوه بر نظافت، به ملاقات و گفتگو با یکدیگر و حتی تفریح و شنا نیز پرداخته باشندمثلاً. در سربینه، حوضچههایی وجود دارد که میبایست پاها را در آن شستشو میدادند، و یا در قسمت چال حوض حمام، استخری با قاعده مستطیل وجود دارد که با آب سرد پرمیشده و برای شنا استفاده میشده است.
روشنایی از روزنههایی تأمین میشود که بر روی سقف گنبدی شکل حمام تعبیه گردیده، در این روزنهها شیشههای محدبی و عدسی شکل وجود دارد. خاصیت محدبی این شیشهها علاوه بر جلوگیری از اتلاف انرژی، باعث شکست نور شده و روشنایی را پخش میکند . در واقع مهندسان و معماران بنا از خاصیت ذرهبین، برعکس استفاده نموده و براحتی فضای داخل حمام را روشن کردهاند. ویژگی جالب دیگر اینکه شیشه ها از یک طرف نور را عبور می دهند و کسی که در پشت بام باشد نمیتواند داخل حمام را ببیند.
روزنههای سقف حمام ملک سلطان جارچی باشی، نگارندگان، 1392
استفاده از حمام ملک سلطان جارچی باشی برای همه مردم آزاد بوده و از سحرگاه تا نیم روز مردان و زنان در این مکان استحمام میکردند و این حمام جزء معدود حمامهای آن دوران بوده است که به صورت همزمان دارای 2 حمام مردانه و زنانه به صورت اختصاصی بوده است.
گرمای مخزن حمام از سوختن چوب و زغال تأمین میشد و حتی دود حاصل از آن را به داخل گربهروهایی که در کف وجود داشت هدایت می-کردند تا برای ضدعفونی و گرم کردن سایر قسمتها نیز مورد استفاده قرار بگیرد، بدین ترتیب ازکمترین انرژی موجود، به بهترین وجه استفاده می-کردند.
البته در اواخر سالهای استفاده از این حمام از گازوئیل به جای زغال برای گرم کردن آب استفاده میشده و البته مقداری گازوئیل را در گربهروهای کف حمام هدایت نموده و سپس آتش می زدند.
آب به خاطر اختلاف سطح میان مخازن و حوضچهها و فوارهها، به گردش درمیآمده و برای به جریان انداختن آب، لوله ها را شیبدار طراحی کرده-اند. یکی از مواردی که هنگام بازدید از حمام توجه بینندگان را به خود جلب میکند وجود تعداد زیادی فوارهها و جویهای آب است کهتقریباً همه جا دیده میشوند. این فوارهها باعث میشوند تا صدای دلنشین آب در فضای بسته حمام بپیچد و در همه جا به گوش برسد تا کسانی که برای شستشو به گرمابه آمدهاند، ساعتی به آرامش برسند و خاطر از دغدغههای روزمره بشویند.
