بخشی از مقاله
چکیده
در مراحل اولیه رویارویی معماران با مسئله پایداری تنها منطق همسازی با طبیعت مورد توجه قرار گرفت که خود مسئله حفظ طبیعت و محیط زیست جهانی و نیز حفظ اثر معماری در سیستم اکولوژی جهانی را با رویکردهای ماندگاری معماری و پایدار ماندن منابع انرژی در زمین را شامل می گردد. در کشور ما مناطق اقلیمی متفاوت و شرایط آب و هوایی در فصول سال مختلف میباشد، معماری سنتی راه حل ها و شیوه هایی منطقی جهت فراهم نمودن شرایط آسایش انسان را ابداع نموده است. در بررسی بناهای سنتی و بومی، استفاده از انرژی های تجدید پذیر همچون جریان هوا، نور، حرارت آفتاب و ... در ساخت و سازها مد نظر سازندگان بوده است، همچنین سعی شده است تا ساخت بنا کمترین تأثیر منفی را بر محیط زیست داشته باشد. در این مقاله سعی گردید تا عناصری که باعث ایجاد پایداری اکولوژیکی در حمام های سنتی شهر اردبیل در دوره صفویه شده بررسی شود. روش تحقیق مورد نظر کمی است که در غالب شیوه توصیفی و سپس همبستگی -همخوانی مورد مطالعه قرار گرفت. الگوهای حمام های سنتی متغیر مستقل و پایداری اکولوژیکی متغیر وابسته می باشد.جمع آوری اطلاعات و دادهها ابتدا به صورت کتابخانهای و سپس بصورت مطالعات میدانی بصورت بازدید از حمام های سنتی دوره صفویه اردبیل بوده است. نتایج پژوهش حاضر نشان از آن دارد که یکسری عناصر ثابت در حمام های سنتی از جمله ساختارهای مستحکم و تناسبات همگن با توجه به نوع فعالیت های فضاهای مختلف و استفاده بهینه از منابع طبیعی منطقه و جلوگیری از هدر رفتن انرژی های تجدید ناپذیر باعث ایجاد پایداری اکولوژیکی در حمام های سنتی اردبیل در دوره صفویه شده است.
واژه های کلیدی:حمام های سنتی، پایداری اکولوژیکی، الگوی اقلیمی، دوره صفویه، اردبیل
-1مقدمه
برای نخستین بار اصطلاح پایداری در سال 1986توسط کمیته جهانی گسترش محیط زیست تحت عنوان (رویایی با نیاز عصر حاضر بدون به مخاطره انداختن منابع نسل آینده برای مقابله با نیازهایشان) مطرح گردید. و هر روز بر ابعاد و دامنه ی آن افزوده می شود. تا استراتژی های مناسبی پیش روی جهانیان قرار گیرد. بر این اساس پایداری اکولوژیکی بهره وری صحیح از انرژی و منابع طبیعی تاثیر سو خود را بر محیط زیست کاهش دهد. بسیاری از نمونه های روشهای طراحی و ساختمان سازی سنتی مثالهای خوبی برای معماری پایدار در زمان خودشان می باشند و استفاده مناسب از منابع بومی مطابقت یافته با مهارت های محلی را که برای ساخت یک محیط مصنوعی ترکیب شده اند ارائه می دهند.
1
با توجه به اینکه ایران دارای گونه های اقلیمی مختلف می باشد، که در گذشته هر اقلیم دارای طراحی منحصر به فرد مربوطه به آن اقلیم بوده است و با توجه به اینکه شهر اردبیل دارای اقلیم سرد و خشک است و اکثر ماه های سال سرد می باشد. اقلیم در شکل گیری معماری سنتی آن تاثیرگذار بوده است. به ویژه حفظ حرارت و انرژی در بناهای سردسیر از اهمیت خاصی برخوردار است و در فضاهایی از جمله حمام ها این اهمیت دو چندان است. این مقاله به بررسی عناصر پایداری اکولوژیکی به کار گرفته شده در حمام های سنتی بعد از اسلام شهر اردبیل در دوره صفویه می پردازد. در این تحقیق ابتدا به معرفی فضاهای معماری حمام ها و سپس به بررسی عناصر پایداری اکولوژیکی بکارگرفته شده در بناهای قدیمی پرداخته شده و در آخر به بررسی اینکه کدامیک از این عناصر در حمام های دوره صفویه اردبیل بکارگرفته شده پرداخته شده است، و در پی پاسخ به این سوالات بوده است که: -1 چه روشها و عناصری در حمام های سنتی اردبیل به کار گرفته شده که می توان از آن ها به عنوان حمام هایی با معماری پایدار نام برد؟ -2 چه اصول معماری باعث پایداری این بناها شده است؟
-2تاریخچه گرمابه در ایران:
واژه گرمابه از دو کلمه گرم و آبه تشکیل شده است. در اینجا آب به معنای آب نیست و یا به عبارتی به معنای آب گرم نیست، بلکه آبه به محل ساختمان گفته می شده است. مانند سردآبه (ساختمان سرد)، گورآبه (قبرستان). آیین شستشو در ایران باستان از سابقه ی کهن برخوردار است. بنابر اعتقاد اقوام مختلف ساکن در ایران، تطهیر جدا از وجه جسمی به پالایش روان نیز تعمیم می یافته است. از این رو این آیین در مراسم عبادی نیز جایگاه والایی می یابد. طبق مدارک موجود سابقه ی مراسم شستشو در ایران زمین به قبل از زمان زرتشت می رسد. در آیین های منطقی مانند مهرپرستی، مزدیست، زرتشت- میترائیسم و ... . انجام مراسم مذهبی گرمابه ها (حمام ها) از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. و به نام های مختلفی چون گرمابه، مهرابه، آشویی و ... نامیده می شدند.
کاوش های باستان شناسی در تخت جمشید نیز موید آن است که در زمان هخامنشی نیز از نوعی حمام استفاده می شد که این حمام از دو بخش داخلی و خارجی تشکیل و توسط پله ای از یکدیگر متمایز می شده است (مرادی، محمد- اخترکاوان، اصغر مرادی، محمد- اخترکاوان، اصغر، .(1387
با توجه به بارش و اهمیت و نقش آب در زندگی روزمره مردم به ویژه زندگی اقتصادی آنان پاکیزگی آب، حرمت حفظ آن و هدر ندادنش نیز در آیین های عبادی مورد تاکید قرار می گیرد. لذا در جهان بینی که پاکیزگی جسم و پالایش روان مد نظر قرار می گیرد و در محیطی که آب از ارزش والایی برخوردار است. گرمابه ها در ساختار شهرها از جایگاه ویژه ای برخوردار میشوند.
ظهور اسلام و به موازات آن گسترش این آیین در ایران نه تنها از اهمیت گرمابه ها نمی کاهد بلکه با عنایت به توجهی که اسلام به پاکی و طهارت معطوف می نماید شعار »النطافه من الایمان« موجب ارتقا جایگاه گرمابه های عمومی در شهرها و اعتلای معماری آن می گردد (فخاری تهرانی، فرهاد، .(1379
مردم ایران چه پیش و چه بعد از اسلام به پاکیزگی اهمیت زیادی می دادند. اما بعد از ظهور اسلام این موضوع تشدید شد (پیرنیا، » .(1370حمام ها از آغاز در بین فضاهای معماری شهری از اهمیت بسیاری برخوردار بوده اند و تقریباً یکی از مهمترین بناهای شهری پس از مسجد و مدرسه محسوب می شدند« (کیانی، » .(1379اردبیلیان از دوران قدیم به نظافت و پاکی علاقه داشتند و برای شستشوی خود حمام های بزرگ و زیبایی می ساختند و تا آنجا بدین امر علاقه مند بودند که یک روز در هفته را به نام روز حمام »حمام گونی« می نامیدند« (صفری، .(1368
2
-3سیر تحول گرمابه ها:
در بررسی گرمابه های ایران چهار دوره مختلف را می توان از هم تفکیک نمود:
الف- دوره اول: گرمابه های قبل از صفویه ب- دوره ی دوم: حمام های دوره ی صفویه تا اواخر قاجار پ-دوره ی سوم: حمام های اواخر قاجار تا دوران معاصر ت- دوره ی چهارم: حمام های معاصر
تحولات در حمام ها از زمان صفوی تا اواسط قاجار بطئی بوده و از این دوره آثار ارزشمندی در اردبیل همچون حاج شیخ حمام آقانقی و ... باقی مانده است. در اواخر قاجار با یک خودباختگی فرهنگی گرمابه ها سیر انحطاط را طی نموده و به شدت آلوده می شوند (مراغه ای، .(1364
در پی آلوده شدن گرمابه ها و مشکلات بهداشتی ایجاد شده در آنها از اواخر قاجار به بعد و به دنبال تقلید از غرب حمام های دوشی در ایران شروع به ساخت کرد. (خانشقانی، 1362 به نقل از مرادی).
در این تحقیق حمام های دوره صفویه مورد بررسی قرار گرفته است.
-4معرفی حمام سنتی:
حمام های سنتی ایران دارای فضاهایی با عملکرد ها و خصوصیات متفاوت هستند. بطور کلی فضاهای داخل حمام را می توان به سه قسمت به شرح ذیل تقسیم نمود:
-1نیمه گرم و مرطوب -2 گرم و مرطوب -3 بسیار گرم و بسیار مرطوب سیستم تنظیم شرایط محیطی حمام به گونه ای بوده که میزان حرارت و رطوبت به ترتیبی از هشتی ورودی و بنیه (نیمه گرم
و نیمه مرطوب) به صحن حمام و گرمخانه (گرم و مرطوب) و نهایتاً خزینه حمام (بسیار گرم و بسیار مرطوب) افزایش می یافت. لذا این فضاها هر یک مستقل بوده و تنها از طریق دالان باریک و غیرمستقیم و یا هشتی های کوچکی با یکدیگر ارتباط داشتند. این مورد در تمامی حمام های سنتی ایران که از دوره مختلف تاریخی باقی مانده است صدق می کند و شامل همه ی مناطق اقلیمی ایران نیز می باشد. (علوی، پری – زلفخانی، فاطمه)
