بخشی از مقاله
چکیده
بافت قدیمی و تاریخی شهرها دارای گنجینه گرانبهایی از تاریخ و فرهنگ جامعه است و مقاصد درجه یک گردشگران بشمار می آید. با توجه به مزایا و منافعی که در صنعت گردشگری وجود دارد، مرمت این بافت های تاریخی و بهره برداری از آن ها چه از نظر اقتصادی و چه از نظر فرهنگی و اجتماعی قابل توجیه می باشد. حمامهای سنتی جز جدای ناپذیر باغ های مسکونی بشمار می رود.شهر مشهد یکی از شهرهای مذهبی ایران می باشد که آثار تاریخی بسیاری را در خود جای داده است. وجود حرم مطهر امام رضا - ع - هر ساله میلیون ها نفر را به سوی مشهد روانه می کند. حمام مهدی قلی بیک یکی از موزه های شاخص مشهد می باشد که مرمت و تغییر کاربری آن گردشگران زیادی را به خود جذب کرده است. در این مقاله به مشخصات فنی و مرمت این حمام پرداخته شده است.
کلمات کلیدی: باغ مسکونی، مشهد، حمام مهدی قلی بیک، صنعت گردشگری
.1 مقدمه
مشهد دومین شهر بزرگ ایران پس از تهران و اولین شهر ایران از لحاظ مقاصد زیارتی و گردشگری می باشد که تاثیر زیادی در شکل گیری فرهنگ زیارت و گردشگری در میان مردم ایران دارد. مشهد پایتخت ایران در دوره افشاریه و به لحاظ وجود حرم رضوی همواره در تمام ادوار تاریخ مورد توجه حاکمان و پادشاهان بوده است، به همین سبب دارای بناهایی واجد ارزش از ادوار مختلف تاریخ می باشد.
.2 اهمیت موضوع
قرن بیست و یکم، سده بهره گیری از فرصت های تجاری ارزشمند در بخش های خدماتی به ویژه گردشگری است. گفته می شود گردش مالی صنعت گردشگری جهان در این سده، از گردش مالی بخش صنعت فراتر خواهد رفت و در چند سال آینده دست کم به 2 تریلیون دلار خواهد رسید. در این فرایند، دستیابی کشورهایی که از جاذبه های وسیع گردشگری برخوردار هستند به یک درصد ارزش گردش مالی این صنعت، سالانه درآمدی حدود 20 میلیارد دلار ایجاد خواهد کرد که برای اقتصادهایی نظیر اقتصاد ایران، این رقم قابل توجه است و می تواند تمامی فعالیت های اقتصادی را تحت تاثیر قرار دهد.
با این وجود برای دستیابی به چنین درآمد قابل حصولی می بایست برنامه ریزی جامعی صورت گرفته و سرمایه گذاری های مناسب در زمینه های سخت افزاری و نرم افزاری این صنعت صورت پذیرد - نوبخت، . - 1387 در این میان، فضاهای تاریخی شهرها شواهدی زنده از سنتهای دیرین و سبک فکری و هنری و همچنین شیوه معماری و شهرسازی پدیدآورندگان آنها هستند، از همین رو در زمره نواحی جذاب و مورد توجه مردم جای میگیرند و نقش مهمی در جذب گردشگران و سرمایهگذاران دارند. مراکز تاریخی با تکیه بر اقتصاد پایدار و تاکید بر گردشگری میتوانند منشاء بهرهبرداری اقتصادی فراوانی گردند. با توجه به مطالب یاد شده تجدید حیات مراکز تاریخی و بازگرداندن کارکردهای فاخر و برتر را به این فضاها با توجه به ظرفیتهایشان به همراه دارد.
.3از سناباد تا مشهدالرضا
در اواخر قرن دوم قمری در محل مشهد کنونی دهکده ای به نام سناباد وجود داشت که از توابع نوغان بزرگترین شهر ولایت توس به شمار می آمد. پس از شهادت حضرت رضا - ع - ، پیکر مطهر ایشان را در آب قنات سناباد غسل دادند و آن آب متبرک گردید. بدین ترتیب سناباد به دلیل وجود مضجع شریف حضرت رضا - ع - مورد توجه قرار گرفت و رو به آبادانی گذاشت. در حدود نیمه قرن سوم قمری علاقه مندان آل علی خانه هایی در اطراف حرم ساختند. پس از حمله میرانشاه به توس باقی مانده مردم به مشهدالرضا پناه آوردند که این امر به رونق و آبادانی شهر افزود. بعدها به امر شاهرخ دومین حصار بر پیرامون شهر کشیده شد و نزدیکی هرات به عنوان پایتخت به مشهد سبب عمران و آبادانی آن گردید که در زمره این اقدامات باید به احداث بازار این شهر و بنیان مسجد جامع گوهرشاد اشاره نمود - حصاری، . - 1387
از آنجا که با ظهور صفویه قدرت دولت عثمانی نیز به اوج رسیده بود و عموم شهرهای زیارتی مسلمانان در حجاز و عراق به آن دولت سنی مذهب تعلق داشت صفویه مشهد را تبدیل به مهمترین شهر زیارتی ایران کرد. حجوم زائران به مشهد، شاهان صفوی را وادار به احداث بناهای متعدد و امکانات رفاهی برای زائران و مردم این شهر نمود. محله های مهم شش گانه مشهد در این دوره عبارت بودند از: نوغان، بالاخیابان، پایین خیابان، عیدگاه، سرشور و سراب - پاکزاد، . - 1390 از بناهای احداث شده در این دوره می توان به حمام مهدی قلی بیک، مدرسه نواب، مدرسه عباس قلی خان و ده ها بنای دیگر اشاره کرد.
.4بناهای تاریخی مشهد
وجود بارگاه امام رضا - ع - در مشهد و مهاجرت اقوام مختلف به جهت همسایگی با امام و ساخت بناهای متعدد در طول تاریخ از مشهد شهری واجد ارزش از نظر بناهای تاریخی ساخته است. تعدادی از این بناها عبارتنداز: مجموعه معماری حرم مطهر رضوی که خود گنجینه ای بی نظیر از هنر و معماری است و شامل: گنبد طلا و گلدسته ها، نقارخانه، سقاخانه اسماعیل طلایی، مسجدگوهرشاد،حمام مهدی قلی بیک - عکس شماره یک - ، مدرسه دودر، مدرسه پریزاد، آرامگاه پیر پالاندوز و ده ها بنای دیگر. از دیگربناهای خارج از مجموعه معماری حرم می توان به مصلی مشهد - 1087ق - ،مدرسه عباسقلی خان - 1077ق - ، بند تاریخی گلستان - 837ق - ،باغخونی - اویل دوره قاجار - ،خواجه ربیع - 1031ق - ، مجموعه فرهنگی-تاریخی توس و مجموعه فرهنگی باغ- آرامگاه نادری می توان اشاره داشت.پژوهش حاضر به بنای تاریخی حمام مهدی قلی بیک - 1027 ق - پرداختهاست.
.5 حمام مهدی قلی بیک
حمام مهدی قلی بیک در سال 1027 هجری قمری به دستور مهدی قلی بیک جانی قربانی؛ از بازماندگان خانواده امیر ارغون آقای اویرات و از امرای ترک خراسان که به عنوان میر آخور - رییس اصطبل شاهی - شاه عباس اول صفوی منصوب بوده است، ساخت شده و وقف ساحت مقدس امام رضا - ع - گردید. مهدی قلی بیک در وقف نامه خود اشاره کرده است که حمام و تمامی مغازه های مجاور آنرا، وقف امور خیریه و خدا پسندانه مربوط به آستان رضوی کنند. علاوه بر آن، یک قنات هم برای حمام مذکور احداث گردیده با این شرط که مازاد آب آن را به مسجد گوهرشاد دهند و آنچه از مسجد اضافه ماند، صرف امور خیریه نمایند و اضافات آن را در زمین های زراعی خارج از شهر جاری سازند. حمام مهدی قلی بیک در کنار مقبره امیر ملکشاه - مسجد شاه، مسجد هفتاد و دو تن - در ضلع بیرونی سردر غربی صحن جامع حرم مطهر حضرت رضا - ع - قرار گرفته و از جهت دیگر، در خیابان اندرزگو - خسروی نو - ، انتهای خیابان اندرزگو 13 - بازار فرش فروش ها - واقع شده است. به علت همجواری حمام با بنای تاریخی مسجد شاه - مقبره امیر ملکشاه - و نیز نزدیک بودن به حرم امام رضا - ع - ، قبلا به حمام شاه و پس از انقلاب به حمام رضوی شهرت داشته است.
