بخشی از مقاله
چکیده
حمامهای سنتی ایران از مهمترین و قدیمی ترین بناهای معماری ایرانی اسلامی و یکی از برجسته ترین و بحث انگیزترین نمادهای فرهنگی و هنر این سرزمین است. شیوه ها و شئون به کار گرفته شده در ساخت این بناها در ایران غالبا از یک سرمشق یگانه متابعت نموده و آن مبتنی بر ویژگی های کارکردی وعملکردی آن بوده است. هویت فرهنگی به عنوان عاملی جهت دهنده به رفتارها و هنجارهای اجتماعی موجب پیدایش شیوه های منح صر به فردی در معماری سنتی شهرهای ما بوده ا ست. در این میان حمام، برخلاف پندار متعارف،صرفاً، مکانی برای نظافت و شستشو نبوده و با توجه به ظرفیت ها و خصایص خود، کارکردهای اجتماعی و فرهنگی بسیاری در ب سترتاریخی ایران دا شته ا ست؛ تا آنجا که می توان گفت حمام به عنوان یکی از عوامل اثرگذار در تاریخ تحولات اجتماعی ایران، به ویژه در سده های میانه اسلامی ، نقش و جایگاه موثری داشته است.مطالعه حمام از مناظر مختلف - به ویژه معماری و هنر-من شاء زایش ارزش های فراوانی ا ست. این مقاله که به روش مطالعات تو صیفی تحلیلی نوشته شده است در پی تبیین این حقیقت است که در فرهنگ ایران که بناهای این سرزمین تنها در یک منظور م شخص و به گونه ای تک ساحتی طراحی نمی شدند و پیو سته در خلق و خُلق آنان همه نیازمندی های انسان دیده و لحاظ می شده است.
کلمات کلیدی : معماری سنتی ، حمام ، هنر،فرهنگ ، همگرایی اجتماعی
مقدمه
بناهای دوران ا سلامی از حیث عملکرد به دو گروه عمده تق سیم می شوند : بناهای مذهبی و بناهای عمومی - غیر مذهبی - . بناهای مذهبی شامل م ساجد ، آرامگاهها ، مدارس ، ح سینیه ها ، تکیه ها و م صلی ها ؛ وبناهای عمومی عبارت ازپل ها ،کاخ ها ، کاروانسراها ، بازارها ، قلعه ها ، آب انبارها و حمام ها بودند. البته در هردوگروه بالا مکان هایی برای عبادت ، تجارت و سکونت وجود داشته است. پس از ورود اسلام به ایران، شهر در خدمت همه و برآمده از سکونت و زندگی جمعی است. سازمان فضایی شهر در این دوره با مرکز خدمات عمومی و محلات نیمه مستقل در پیوند با یکدیگر تعریف می شود.
حمام از جمله فضاهای خدمت رسان است که در نظام شهراسلامی بسیار نقش آفرین است. معماران دوران اسلامی همه تجربه های نیاکانی خود در امر تطهیر و ش ست شو در احداث حمام فرامی خوانند. از دیرباز و در تمدنهای قدیم حمام مکانی برای نظافت و پاکی بود و با زندگی معنوی مردم پیوند دا شت. اما با آمدن ا سلام و اهتمام آن به نظافت جسمانی و تطهیر درونی ، حمام جایگاه خاصی یافت. لذا به معماری آن بسیار توجه می شد؛ به طوری که حمام به عنوان هسته اصلی شهرهای اسلامی با تاریخ تمدن اسلامی و ترویج معماری اسلامی ارتباطی عمیق دارد. با توجه به نقش مهم و اساسی حمام در دوران اسلامی، این مکان ها در کنار بازارها، مدارس و مساجد ساخته و از ضروریات مهم و انکارناپذیر زندگی فردی و اجتماعی محسوب شدند.
هم ساخته شدن حمام و هم استحمام در فرهنگ ایران آداب خاص خود را داشتند.حمام ها از آغازدربین فضاهای معماری شهری از اهمیت زیادی برخوردار بوده و تقریباً یکی از مهمترین بناهای شهری پس از م سجد و مدر سه مح سوب می شدند ." با تو سعه حمام های عمومی در شهرهای ا سلامی ، این بنا جزیی لاینفک از مجموعه های شهری و رو ستایی بین راهی شد و کاربری های ب سیار متفاوتی از لحاظ پز شکی ، قرنطینه ، پی شگیری از بیماری ، محل خواب فقرا ،نظافت و سلمانی ... را در خود جای داد. به همین دلیل مینیاتوریست ها ، شاعران ، ادیبان ، پز شکان ، محت سبان ، فقها ، نقا شان ، معماران ، مت صدیان تأ سی سات و صنعتگران در چگونگی ساخت حمام ها اعمال نظر کردند و باعث پیشرفت ، توسعه و عظمت این بناها شدند - محمد مرادی و اخترکاوان ، . - 37 :1387 "این پیشرفت بیشتر ناظر به اهتمام جمعی آحاد مردم بود.
آنان اوقات زیادی را در حمام سپری می کردند. در حمام های عمومی همه طبقات اجتماعی با هر ب ضاعت مالی و سلائق و علائق خاص ح ضور به هم می ر ساندند. به همین خاطر ا ست که می توان گفت وفاق اجتماعی در حمام شکل می گرفت و مردم رفتن به حمام را فر صتی برای باهم بودن و از هم گفتن تلقی می کردند.چنین است که مطالعه حمام در بستر تاریخ خود نوعی فرآیند ارزشی تلقی می شود. به نظر راقم این سطور ، گونه گونی کنش های مردم و مطالبات و توقعات مختلفی که از حمام می رفت خود می تواند اهمیت حمام را نشان دهد. شاید بتوان گفت که پژوهش در باب چی ستی و چگونگی حمام باردیگر موید این ا ست که معماری به عنوان ظرف زندگی ان سان تا چه حد واجد اهمیت ا ست. در حمام های ایران ، پیوند معماری و هنر برای ایجاد حس مکان و بالا بردن ظرفیت های ادراکی ف ضا به و ضوح دیده می شود. مطالعاتی این چنین خود گونه ای گفتمانی ا ستعلایی نیز محسوب می شود و اضلاع متعددِکارکردی بناهای ایران را می نمایاند.
توسعه حمام در ایران
" حمام ها یکی از زیباترین،مردم وارترین،تکنیکی ترین ومتنوع ترین فضاها هستند. هر محله یا گذر شهر قدیم ، در کنار دیگربناهای عمومی، حتماً حمام یا حمامهایی برای استفاده مردم داشته است.گرمابه ها و حمام ها همچنین به عنوان یادگارهای تاریخ کهن ایران با سبک خاص معماری زمان خود، فرهنگ مردم شناسی غنی کشورمان را نیز چون دری در دل خودگنجانده اند - ایمانیان، جاوید و مهدیه صبوحی، ." - 1395حمام ها به مرور زمان توسعه و تعالی یافتند. " عوامل متعددی در شکل گیری ف ضاها و بخش های حمام نقش دا شته اند که مهمترین آنها را می توان تنظیم دما و رطوبت ، مسیردسترسی و قرارگیری در داخل یک بافت شهری ، وجود آب های روان و ایجاد راههای خروجی برای فاضلاب دانست. - شرکت مسکن سازان استان یزد، " - 21 :1374
ازجمله عوامل دیگری که در توسعه حمام می توان اقامه کرد التزام ایرانیان به آموزه های اعتقادی اسلام بود که طهارت جسمانی و روحی را شرط صحت بعضی از عبادات می داند که بدون آن عمل باطل است و در برخی، شرط کمال ا ست که نبود آن از ارزش عمل می کاهد. از این روی، امام ح سن مجتبی علیه ال سلام به عنوان یک رهنمود کلی فرمود: ؛ هر کس خواهان عبادت ا ست، خود را برای آن پاکیزه کند.1در تاریخ ادبیات ایران نیز بر عن صر پاکی و پاکیزگی بسیار تأکید شده است :
پاکیزه روی را که بود پاکدامنی تاریکی از وجود بشوید به روشنی - سعدی -
پیامبر بزرگوار ا سلام فرمود: خودتان را با هر و سیله ای که می توانید پاکیزه کنید، زیرا که خدای متعال ا سلام را برپایه پاکیزگی بنا کرده است و هرگز به بهشت نمی رود، مگر کسی که پاکیزه باشد. 2
إِنَّ مَنْ طَلَبَ-1 الْعِبادتَزَکَّیه لَها تَطَعتُم فَإِنﱠ اللّه. تَعالی-2 بَنَی السلامَ عَلَی النﱠظافَهِ وَ لَن یَدخُلَ الجَنﱠهَ إِلاّکُلﱡ نَظیفٍ؛/ نهج الفصاحه ص391، ح . 1182
