بخشی از مقاله
مقرنس یکی از زیباترین تزئینات معماري اسلامی ایران است . این آرایه پیش از اسلام نیز در معماري ایران وجود داشته که بعد از اسلام رنگ و بوي تازه اي به خود گرفته وبا پیشرفت چشمگیري روبه رو می شود. مقرنس در ابتدا یک عنصر کاربردي بوده که براي تبدیل مستطیل به دایره (ایجاد گنبد) استفاده می شد و سپس به یک عنصر سه بعدي تزئیناتی مبدل شد که از تعداد کم و بیش سطوح برآمده و فرورفته تشکیل می شود. عده اي مقرنسصرفاًرا تزئیناتی فریبنده می خوانند. در حالیکه مقرنس همزمان مفاهیم متعددي را نمایش می دهد که در این مقاله به این مفاهیم پرداخته شده است. این عنصر تزئینی زیبا با ساختار سه بعدي اش در آن واحد مفاهیمی همچون نظم، وحدت در کثرت، عروج از زمین به آسمان را به نمایش می گذارد. همچنین مقرنس زینت را که به عنوان یکی از پایه هاي تصویري هنر اسلامی ارزیابی شده است و توجه به مرکز و نوري که به بلور مبدل شده است که همان نور الهی است، را نشان می دهد. جمع آوري اطلاعات مقاله بر اساس روش کتابخانه اي می باشد. تمامی این عوامل حاکی از آن است که مقرنس یک عنصرصرفاً تزئینی نیست ومعانی والایی را به همراه دارد، که آن را با ظرافت خاصی به ناظر خود انتقال می دهد.
واژگان کلیدي: مقرنس ، معماري اسلامی ، هنر مقدس، تزئینات اسلامی
1 دانشجوي کارشناسی ارشد معماري، دانشگاه علوم تحقیقات فارس Email: sadaf.safiniya@yahoo.com
1524
.1 مقدمه
مقرنس به شکلی که امروزه میبینیم از ابداعات جهان اسلام است. اما نباید فراموش شود که انواع مقرنس قبل از اسلام نیز در ایران استفاده میشده که اولین نمونههاي آن مربوط به دوران ماد است(708 -550 ق.م)که در نماي مقبرة صخرهاي دکان داود واقع در سر پل ذهاب است.1 مقرنس مورد بحث در اینجا مقرنس در بناهاي اسلامی است. این عنصر تزئینی که البته در ابتدا جنبه عملکردي داشته است، ازلحاظ کثرت استفاده درجهان اسلام واجد اهمیت است وشاید به همین دلیل است که آن را اغلب یک هنر اسلامی می دانند.
در این تحقیق ابتدا معنی لغوي مقرنس مورد بررسی قرار گرفته و سپس به تعریف و شناخت آن پرداخته شده است. در نهایت ویژگیهاي شاخص مقرنس تعریف شدهو هرکدام از این ویژگیها با دید هنر مقدس درمعماري اسلامی مورد تحلیل قرار گرفته است تا از جنبههاي متفاوت فلسفه پنهان آن آشکار شود.
.2روش تحقیق
جمعآوري اطلاعات بر اساس مطالعه کتابخانهاي صورت گرفتهاست. سپس به تحلیل داده پرداخته شدهاست.
.3 وجه تسمیه و معنی لغوي مقرنس
کلمه مقرنس با قُر و قُرناس و قَرنس(قرنیس)و فرنیز خویشاوند است. میتوانیم بگوییم چیزي قرنیسدار شده است واین باشکل عنصرتزئینی مورد نظر ما که از تعداد کم و بیش سطوح برآمده و فرورفته صورت میگیرد موافق استقُر.2-چیز فرو رفته
...هرگاه ظرف فلزي و مانند آن براثر برخورد به جایی فرورفتگی پیدا کند گویند»قر« شده است.3 یکی ازمعانی معادل مقرنس به این ترتیب مرقوم گردیده است: استالاکتیت...4معماري- موتیف تزئینی که فرم آن استالاکتیتها را به یاد میآورد (v
protencyd)..نام فرانسه استلاکتیت که آن را در شرق مقرنس مینامند و در غرب مکربس( درمEspکربس) مینامند.5
.1-3 مقرنس چیست؟
مقرنس مبتنی است بر تکرار پی در پی واحدها که به ردیف روي هم کار گذاسته میشود.این واحدها که میتواند از چوب،گچ،سرامیک یا سنگ ساخته شود، سیستم انعطافپذیري را براي زیباسازي سطوح فراهم میآورد، که میتواند در هرگونه ترکیب شکلها گنجانده شود و سطوح را از نظر دیداري معنویت بخشد و تقسیمبندي کند.6دونالد ن. ویلبر میگوید: »مقرنس کاري را به طریق زیر میتوان شرح داد: پر کردن یک ناحیه یا سطح مقعر با دو یا چند طبقه ربع گنبدي کوچک که در آن رأس ربع گنبدها در هرطبقه از طبقه زیر پیش آمدهتر است. بین هر ربع گنبد مقعر یک سگدست یا هلال محدب وجود دارد7.«مقرنس را به عنوان یک پدیدة حجمپیما میتوان به عنوان نتیجه فرایند فرافکنی عناصر، یک نقشه و کندن واحدهاي
١.زمانی, ع. .(1350) مقرنس تزئینی در آثار تاریخی اسلامی ایران.
٢.ھمان منبع
.3 جمال زاده, س. م. .(1341) فرهنگ لغت عامیانه.
4.stalactite
٥.زمانی, ع. .(1350) مقرنس تزئینی در آثار تاریخی اسلامی ایران.
٦. الاسد, م. .(1376) کاربردهاي هندسه در معماري مساجد. ٧..زمانی, ع. .(1350) مقرنس تزئینی در آثار تاریخی اسلامی ایران.
1525
مقرنس منحنی یا زاویه دار از درون بلوكهاي برآمده در نظر گرفت.ترکیبات مقرنس را میتوان در بخشهاي مختلف یک ساختار دید از جمله ستونهاي اصلی، بالکن منارهها، کتیبهها و سردرها. گرچه این شیوه میتواند ارزش ساختاري داشته باشد، مثلاً در رابطه با حیطه انتقالی یک گنبد، اما بیشتر اوقات یک ریخت زینتی است که به اجزاي ساختار متصل یا از آن آویران است.1
تصویر شماره:1 قطعات مقرنس
مأخذ:(الاسد, (1376
.4 مقرنس در ایران
براي تولید و زایش این هنر تزئینی تاکنون زمانی تعیین نشده است ولی زادگاه آن را صاحبان و آشنایان طریق، ایران می دانند و آنچه در سایر بلاد اسلامی دیده میشود خود مخلوطی است از فرهنگ و معماري آن دیار با ریشههاي مقرنس ایرانی. با بررسی آثار اولیهي به جامانده، میشود دریافت که مقرنسازآغاز براي تبدیل پلان مربع به دایره استفاده میشده است. پس مقرنس از ابتدا نقش کاربردي داشته است نه تزئینی، البته با رگههایی از گرایش به زیباسازي بنا . در بسیاري از ساختمانهاي به یادگار مانده، مقرنس در خدمت تبدیل یک پلان مربع به یک گنبد به کار گرفته میشد.پس از ورود اسلام به ایران، هنرهاي
١.الاسد, م. .(1376) کاربردهاي هندسه در معماري مساجد.
1526
ایرانی با حفظ پیشینه تاریخی خود؛ جنبهاي الهی نیز یافتند. در این میان مقرنس همچون سایر آثار هنري شکل اصلی و آشناي خود را در دوران اسلامی یافت.1
تصویر شماره:2 منار مسجد امام اصفهان
مأخذ: استیرلن، 1355
.5 ویژگیهاي مقرنس و فلسفه پنهان آن
.1-5 نظم
مقرنس یک فرم منظم است تمامی اجزاي آن با نظم خاصی در کنار یکدیگر قرار گرفتهاند. همین ادراك نظم است که براي ادراك هنر، چه هنر انتزاعی چه هنر بازنمودي، از مسائل بنیادي است. هنگامیکه کلایوبل 2نوشت که هنر»فرم معنیدار« است، هدف اصلی او در واقع عبارت بود از: (1)فرم ذات هنر است؛ (2) فرم، باید ادراك شود از اینرو ادراك کردنی است (داراي مفهوم است). بخشی جوابگوي بخشی دیگر است و هدف هر ویژگی داشتن رابطه و پیوند مستدل با کل اثر هنري است. همین واقعیتهاست که توجه زیبایی شناختی مارا برمیانگیزد.3
.2-5وحدت
اثر هنري باید داراي وحدت و به گونه یک واحد کل در هم تنیده باشد.یک اثر هنري باید نمایشی از چندگونگی عظیم عناصر و وحدت آنها باشد، هرمایه در هم تافتگی آن در وحدتی خلاصه شده باشد، به همان میزان هم دستاورد آن عظیم خواهد بود.4
١. موسوي, ز. .(1381) مقرنس در معماري.
2.Clive Bell
٣. هاسپرز, ج. .(1389) فلسفه هنرو زیبایی شناسی. ٤.همان منبع
1527
چیزي که به وضوح در مقرنس دیده میشود. معماري باید اعتدال متوازن را نشان دهدو باید مانند یک بلور که به صورت صحیح تشکیل یافته است یک نمونه کامل از مادة بیجان و حیات باشد.1 معماري ما شباهت جز به کل است طاسچه کوچک درون مقرنس یک ایوان یا سردر عیناً شکل کلی همان ایوان یا سردر را دارد.گویی همه چیز چه بزرگ چه کوچک، چه کل چه
جزء یک حرف دارند و تنها یک صورت براي همه پسندیده است که به هر چه مینگري یکی میبینی.2
تصویر شماره:3 ایوان مسجد امام اصفهان
مأخذ: استیرلن، 1355
.3-5کثرت
تکرار نقشمایههاي هندسی که هریک خالی مضامیناز دنیوي است، مبین ریتمی هماهنگ است که آهنگ وحدت را از تکثّرات سر داده و همچون »ذکر« وجو انسان را از افکار غیر تهی میسازد.3درمقرنس هریک از این فرورفتگیها نشان دهندة یک محراب کوچک است. این محرابها به تعداد زیاد تکرار شدهاند. این تکرار نشان از بیپایانی، جاودانگی و نه آغاز و نه انتها دارد.4 جلوگیري از کسالت تکرار در این بناها با بر هم زدن وحدت حادث نمیشود بلکه تناوب و تباین اجزاء متشکله، این امر را
را ممکن میسازد.5
.1 بورکهارت, ت. .(1372) روح هنر اسلامی. ع. تاجدینی در, مبانی هنر معنوي.
.2 حاجی قاسمی, ك. ( .(1390 مروري بر تاریخ معماري ایرانی- اسلامی . ه. ربیعی در, جستارهایی در چیستی هنر اسلامی(مجموعه مقالات) .3 خاکپور, م. .(1389) وحدت و کثرت در هنر اسلامی با نگاهی به آثار بورکهارت.
.4 عباسی, ع. .(1390) رویکرد نشانه شناسی به هنر اسلامی. ه. ربیعی در, جستارهایی در چیستی هنر اسلامی(مجموعه مقالات) ٥.خاکپور, م. .(1389) وحدت و کثرت در هنر اسلامی با نگاهی به آثار بورکهارت.
1528
تصویر شماره :4 سردر مسجد سپه سالار تهران
مأخذ: مهنازرئیسزاده، 1374
.4-5زینت
ممکن است عدهاي معتقد باشند که مقرنسها هیچ نقشی در ساختمان بناهایی که با آن تعلق دارند ایفا نمیکنند و جز زینتی بیش نیستند.1 زینت در هنر اسلامی، بر خلاف نظر مستشرقین که فقط آن را وسیله زیباتر شدن دانستهاند، داراي هویت رمزي و نمادي است که حقیقت را بر ملا میکند و چون این حقیقت در اوج و آرامانگرایانه است واجد عنصر زیباشناختی نیز هست. زینت که به عنوان یکی از پایههاي تصویري هنر اسلامی ارزیابی شده است، وسیله یا بیانی تصویري است براي شرافت بخشیدن به ماده. هنر اسلامی به پیروي از قرآن، با دیدي الهی، همه چیز رازینت میداند تا این شرافت بخشی به ماده را تکمیل
اناجکند:علنا» ماعلی الارض زینتاً لَها2«در حقیقت، ما آنچه را در زمین است، زیوري براي آن قرار دادیم.3
.5-5پیوند آسمان و زمین
انسان با ودیعه روحانی و معنوي که همان تمایل به تعالیها و اوجها (آسمانها) است به صورت بالقوه، و با تمایلات زیستی و معیشتی به صورت بالفعل به خلق آثار هنري پرداخت و تمایلات عالی او اشارتی به منشأ خداییاش دارد.خاستگاه رفتار زیباشناسانه و محصولات هنري انسانهمین انگیزه تعالیجویی، ماوراءطلبی و میل اتصالبه آسمان است.4 ساختارهاي مقرنس در اینجا بازتابی از نمونههاي مثالی آسمانی، نزول مأواي آسمانی به سوي زمین و تبلور جوهرآسمانی هستند.5معماري مقدس از
.1عقابی, م. .(1378) دایرةالمعارفبناهایتاریخیدردورهاسلامی (آرامگاهی). ٢.کهف، .7
.3 رهنورد, ز. .(1388) حکمت هنر اسلامی. ٤.همان منبع .5 نصر, ط. .(1386) از هنر و هنر اسلامی.
1529
آن رو دقیقاً زیباست که وابسته است به مرکزيترین کانون وظایف بشري، که همان پیوند دادن و نزدیک ساختن آسمان و زمین است.1این جنبه از مقرنس با ایجاد حس زیباشناسی میل عروج را به انسان اهداء میکند.
تصویر شماره :5 مسجد گوهرشاد
مأخذ: www.hamshahrionline.ir
.6-5 توجه به مرکز(توحید)
یک نوع طرح هندسی اسلیمی متداول وجود دارد که طرح هندسی در هم پیچیدهاي است که از مقادیر کثیري ستارههاي هندسی که شعاعهاي آنها در طرحهاي لطیف و بیپایان به هم پیوسته است ترکیب یافته است. این نوع طرح اسلیمی یک رمز گیرا از مقام شهودي انسان در مرتبهاي است که وحدت را در کثرت و کثرت را در وحدت مشاهده میکند 2.از منظر زمین که دیدگاه طبیعی نوع بشر است و رمزگري آن بیواسطهتر، کواکب در افلاك متحدالمرکزي میچرخند که فاصلهشان تا زمین متفاوت است، یعنی بعضی نزدیکترند و بعضی دورتر،و آن افلاك هم مرکز، در فضایی نامحدود و بیکران محاطاند که به نوبه خود، در روح کلی که »مکان « مابعدالطبیعی هرگونه ادراك یا شناخت محسوب است، میگنجد.3این همان تصویري است که در مقرنس میبینیم. تمامی اجزاء از یک مرکز مشترك نشأت گرفته است با اینکه هرکدام مرکز منحصر به فرد خود را نیز داراست.
.1 بورکهارت, ت. .(1365) هنر اسلامی زبان و بیان.
.2 بورکهارت, ت. .(1372) ارزشهاي جاویدان هنر اسلامی. ع. تاجدینی در, مبانی هنر معنوي .3 بورکهارت, ت. .(1390) هنر مقدس(اصول و روشها).
1530
تصویر شماره:6 مقرنس 6 قطاره براي نیمکار مربع
مأخذ:مهنازرئیسزاده، 1374
.7-5 بلورهاي آویزان
در معماري اسلامی مادة سنگین و بیشکل با حکاکی طرحهاي تزئینی زخرفی و اسلیمی وحجاري به اشکال مقرنس و مشبک سبکی شبیه به اشیاء حاکی ماوراء یافته است و بدین وسیله نور بر هزار جهت تابیدهو سنگ و گچ را مبدل به یک جوهر قیمتی میسازد. طاقهاي حیاط الحمراء و برخی مساجد مغرب یک احساس آرامش و صفاي کامل میبخشد و به نظر می-رسدکه آنها از اشعههاي درخشان نور بافته شده است ودر واقع نور است که به بلور مبدل شده است. انسان فکر میکند که مادة درونی اتاقهاي پیوسته اصلاً سنگ نیست بلکه نور الهی است و آن عقل خلاق است که به صورت اسرارآمیزي در همه چیز
وزینّاالسماءمنزلدارد».1 الدنیا بِمصابیح« وآسمان (این) دنیا را به چراغها آذین کردیم و(آن را نیک) نگاه داشتیم.2
تصویر شماره :7 بازسازي قطعات یافت شده در الجزایر
مأخذ:(الاسد, (1376
.1 بورکهارت, ت. .(1372) روح هنر اسلامی. ع. تاجدینی در, مبانی هنر معنوي. ٢.. فصلت، 12
