بخشی از مقاله
چکیده
تجلی متافیزیک نور بر فیزیک بنا، آن را اصلیترین محور زیبایی شناسی معماری اسلامی در عرفان و معنا قرار داده است. نور در معماری سنتی و در فرهنگ اسلامی نمادی از خداوند و وحدت الهی است به همین خاطر جایگاهی خاص در معماری فضاها به خصوص فضاهای مذهبی مانند مساجد دارد. هنر مقدس هنری است که در آن حضور حق جاری باشد و دیدن آن، انسان را به یاد خداوند بیندازد و معماری قدسی اسلام بیش از هر چیز در وجود مسجد تجلی یافته است. امروزه در مساجد معاصر کمتر به مقوله نور به عنوان یک عنصر هویتبخش توجه شده است. هدف از نگارش این مقاله شناخت حکمتهای پنهان حاصل از نور - روز - در مسجد صاحبالامر تبریز در راستای تحققپذیری فضای معنوی میباشد.
تحقیق حاضر در دو بخش نظری و عملی انجام شده است که در بخش نظری اطلاعات لازم با استفاده از روش کتابخانهای و اسنادی، و در بخش عملی با بهرهگیری از برداشت های میدانی و نرم افزارهای مربوطه، شیوه تحلیلی و استنباطی بکار برده شده است. یافتههای حاصل از دو بخش نظری - کیفی - و عملی - کمی - پس از گردآوری و دستهبندی در رویکردی استنتاجی به نتیجه - کیفی - منجر شده است.یافتههای تحقیق نشان میدهد که متغیر نور چنان در کالبد این مسجد با حکمت و درستی جای گرفته است که باعث ایجاد مفاهیم پنهانی در رابطه با محراب وگنبدخانه در فضای مسجد شده است. این حضور نمادین نور در فضای مسجد باعث ایجاد حس معنویت - سیر از ظاهر به باطن - در کاربر شده و با شکلگیری فضای کیفی، افزایش حس تعلق به مکان مقدس را منجر خواهد شد.
کلمات کلیدی: مسجد، مکان مقدس، معنویت، نور.
مقدمه
»انگیزه روی آوردن به سوی نور در هنگام پرستش خداوند در ادیان مختلف وجود داشته و دارد. در اسلام و جهانبینی اسلامی نیز نور روز از جایگاه ویژه و ارزشمندی برخوردار بوده است. از اینرو هنرمندان اسلامی همواره کوشیدهاند تا در آنچه می آفرینند از نور به عنوان نماد و مظهری که به وحدت الهی نزدیک است، حداکثر بهره را ببرند. فضاهای معماری ایرانی نیز همواره آکنده از جلوههای بصری و معنوی نور بوده که تجلی این جنبههای معنوی و تزئینی را میتوان در معماری مساجد به عنوان شاخصترین بناهای اسلامی به خوبی مشاهده کرد - «بمانیان و نیکودل، 1393،ص - 61با وقوع انقلاب صنعتی، رواج تفکر مدرن و جهانی شدن ابزار مدرنیزاسیون، دگرگونیهای بنیادینی در زندگی بشر به وقوع پیوست.
پیشرفت فناوری، تنوع محصولات و فرآوردههای مدرن و در نهایت توسعه اصول جهانی معماری مدرن باعث ایجاد تحولاتی در عالم معماری گشتکه برخی از آن تغییرات جبرانناپذیر به نظر میرسد. نگاهی گذرا به معماری ایران در صد سال گذشته نماینگر حذف و یا ناکارآمد انگاشته شدن عناصر فضاهای معماری بوده است که در طول قرنها، حضوری پایدار داشتند. عناصری که نه تنها جنبههای عملکردی معماری را اعتلاء میبخشیدند بلکه با همسازی با شرایط اقلیمی منطقه، نوعی معنویت خاص برای فضای معماری فراهم مینمودند.امروزه نگرش کمیتی و نادیده گرفته شدن جنبههای معنایی در طراحی اغلب فضاها موجب گشته تا طراحی نور به تأمین نور مورد نیاز برای فعالیتهای فیزیکی تقلیل یابد. این امر موجب از بین رفتن آثار روحبخش نور در فضای عبادی و نیاز به استفاده هرچه بیشتر از انرژیهای الکتریکی شده است.
امروزه معماران برای بکارگیری جلوههای اثرگذار و کیفی نور وابسته به تجهیزات نور مصنوعی شدهاند فارغ از آنکه هنر بکارگیری نور طبیعی اثرات ماندگار کیفی و کمی بیشماری دارد که در تاریخ معماری غنی ایران به شیوهای خلاقانه توسط معماران با ذوق و آگاه ایرانی به کار رفته است.بر این اساس، پژوهش حاضر بر اساس برداشت میدانی و تحلیل دادهها، با هدف کشف رابطه ابعاد نور طبیعی با چگونگی ایجاد فضای معنوی در مسجد تهیه شده است. ویژگی برجسته طراحی روشنایی گنبدخانه مسجد صاحبالامر و ایجاد آئینهکاری به صورت مقرنس در قسمت گنبدخانه بویژه سمت محراب، این مسجد را متمایز از سایر مساجد تاریخی - گنبدخانهای - شهر تبریز کرده و از این جهت نمونه مناسبی برای تحلیل و ارزیابی کمی و کیفی نور - روز - با رویکرد معنویتبخشی به فضا به شمار میرود.
پیشینه تحقیق
بررسی سوابق پژوهشی موضوع نور در معماری مساجد نشان میدهد، یک نمونه از پژوهشهایی که در پی یافتن مفاهیم نهفته در باطن معماری بوده، »خشت و خیال« اثر نوایی و حاج قاسمی - - 1390 است که بر مطالعه وسیع در تاریخ معماری ایران، بررسی اوضاع و احوال بناهای مناطق گوناگون و تأمل در کاربری بناها، فن و صناعت بکار رفته بر معماری آنها استوار است.»حس وحدت« اثر اردلان و بختیار - 1380 - از زاویه عرفان و مباحث شهودی حکمت اشراق سهروردی نوشته شده است. حس وحدت از معدود کتابهایی است که به معماری گذشته ایران تنها با رویکرد کیفی فضا پرداخته است. »راهنمایی معماری مساجد« اثر حاجی ابراهیم زرگر - - 1386نیز در سه فصل به کارکردها، اجزاء و اندامهای معماری مسجد، گونهشناسی، مبانی نظری و برنامهریزی فضایی مسجد پرداخته است.
با وجود بررسی محدود نور و روشنایی مسجد از منظر کیفی در این کتاب، به چرایی ایجاد معنویت و رابطه آن با نور طبیعی در فضای مسجد پرداخته نشده است.»نور روز در معماری« اثر ایوانز - - 1379، »روشنایی و نورپردازی در معماری« اثر الگی و ایگن - - 1388، »معماری و روشنایی« تألیف حیدری - - 1388 و »مبانی فیزیک ساختمان: نور روز « تألیف قیابکلو - - 1392 از منابع ارزشمندی هستند که به صورت اختصاصی به نور طبیعی و فاکتورهای شکل دهنده آن در تأمین روشنایی نور روز در ساختمان و رابطه آن با سایر عوامل محیطی موثر در طراحی پرداختهاند. »اصول طراحی معماری همساز با اقلیم با رویکرد به معماری مسجد« تألیف طاهباز و جلیلیان - 1387 - است که به بررسی نقش اقلیم در مناطق هفتگانه اقلیمی در ایران می پردازد و راهکارهای موثر در طراحی مساجد را از منظر اقلیم مناطق بیان میکند.
»مسجد در معماری ایران« اثر زمرشیدی - - 1375 به شرح تصویری کلیه مساجد منتخب در ایران با نقشه و توضیح اجمالی پرداخته است.»معناشناسی نور در تاریخ علم و ادیان « تألیف ضیابخش - - 1389 به بررسی تاریخچه نور در ادیان مختلف پرداخته است. این کتاب دارای دو بخش می باشد که بخش اول مربوط به تعاریف و کلیات موضوع بوده و بخش دوم نیز به ارائه دیدگاهها و نظریات مربوط به نور از دیدگاه ادیان مختلف میپردازد. »حضور کیفی نور در معماری قدیم ایران« تألیف ماهوش - - 1393 به وجوه کیفی نور در معماری قدیم ایران به صورت پدیدارشناسانه میپردازد و ویژگیهای کیفی حضور نور را در معماری مساجد تاریخی اصفهان تعیین میکند. هومانیراد و همکاران - - 1392 با نگارش طرح پژوهشی» بررسی نقش نور روز در ایجاد فضای معنوی در شبستانهای مساجد تاریخی و معاصر و ارائه راهکارهای طراحی بر مبنای علم ارگونومی« اولین قدمها را در سنجش کمیت و کیفیت نور روز بر اساس دانش ارگونومی نور در مساجد برداشتهاند.
به طور کلی سوابق پژوهشی که در زمینه معماری مساجد انجام شده را میتوان به اختصار به گروههایی چون مفاهیم باطنی، مبانی نظری، رویکرد اقلیمی و نهایتاً شرح کالبدی و برنامهریزی فضایی تقسیمبندی کرد. گذشته از مباحث مذکور، تاکنون آنچه در مورد معنویت فضای مساجد گفته شده جنبه فلسفی داشته و به چرایی ایجاد معنویت در این فضا و چگونگی ایجاد آن با نور طبیعی خیلی کمپرداخته شده است. ولی آنچه امروز جای خالی آن آشکارا دیده میشود چگونگی ایجاد چنین فضایی است، زیرا در معماری مساجد معاصر، فقدان این حضور، احساس میشود. دستاورد حاصل از بازخوانی معماری تاریخی با تأکید بر نقش کیفی نور طبیعی و با نگرش تحلیلی برای دستیابی به شیوههای حضور جنبههای کیفی و معنویتبخشی نور، به استخراج شگردهای بکار رفته در معماری تاریخی منجر شده و در نتیجه میتواند راهگشای طراحیهای آینده باشد.
فرآیند پژوهش
- 1 - هدف پژوهش:
هدف از این پژوهش شناسایی مفاهیم پنهان نور روز در ارتباط با کالبد معماری فضای عبادی میباشد. - 2 - سئوال پژوهش:
حضور نور - روز - در فضای عبادی با چه ویژگیهایی موجب پیدایش مفاهیم معنوی در فضا گشته است؟ - 3 - روش پژوهش:
با توجه به گونهشناسیهای متداول که تحقیق را بر حسب هدف به سه نوع تحقیق توصیفی، تبیینی و اکتشافی تقسیم مینماید، این پژوهش دارای ماهیت تبیینی است. از سویی دیگر با توجه به ماهیت موضوع، رویکرد حاکم بر این پژوهش کاربردی است. بر این اساس در بخش مبانی نظری از روش مطالعات کتابخانه ای استفاده شده است و در بخش مشاهدات میدانی، با استفاده از روش پیمایشی و بهرهگیری از نرم افزارهای مربوطه، شیوه تحلیلی و استنباطی بکار برده شده است. یافتههای حاصل از دو بخش کتابخانهای و میدانی پس از گردآوری و دستهبندی در رویکردی استنتاجی به نتیجه منجر خواهد شد.
- 4 - ابزارهای مورد استفاده در پژوهش:
ابزارهای بکار گرفته شده در تحقیق حاضر در دو بخش کمی و کیفی در تصویر - - 1 معرفی شده اند:
نمونه موردی پژوهش
»مسجد صاحبالامر با یک گنبد و دو مناره بلند، نخست مسجد سلطنتی شاه طهماسب صفوی بود. در سال 1045 قمری به دست سپاهیان سلطان مراد چهارم ویران و با خاک یکسان شد و پس از عقب نشینی عثمانیها بنا دوباره آباد گردید. در زلزله شدید سال 1193 قمری دوباره فرو ریخت، لکن در 1208 قمری شخصی به نام جعفرقلیخاندنبلی پسر احمدخان آن را تجدید بنا کرد. در سال 1265 قمری حادثهای در این مسجد روی میدهد که به مسجد صاحبالامر معروف میشود - «کارنگ، 1351،ص . - 90 مسجدی نیز در جانب شمالی دهلیز مسجد صاحبالامر واقع شده است. این مسجد را مسجد »ثقهالاسلام« گویند.
بنای کنونی مسجد صاحبالامر مربوط به دوره قاجاریه میباشد ولی کتیبه سنگی سردر داخلی و بیرونی آن مربوط به عصر صفویه می باشد. آیینه کاری محراب این مسجد به صورت مقرنس، جلوه خاصی را در فضای روحانی این مسجد بوجود آورده است. قرارگیری بازشو در جبهه محراب و در میان این آیینه کاری، یادآور »مشکاه« آیه 35 سوره نور میباشد. تصویر - - 2 اطلاعات مربوط به مسجد صاحبالامر را نشان میدهد.
