مقاله اثربخشی شن بازی درمانی بر اضطراب و پرخاشگری کودکان 5 تا7سال

بخشی از مقاله

اثربخشی شن بازی درمانی بر اضطراب و پرخاشگری کودکان 5 تا7سال

چکیده :
اضطراب پیامدهای زیانباری مانند نگرانی، دلشوره، وحشت و ترس و همچنین و پرخاشگری پیامدهای شناختی، هیجانی، اجتماعی زیانبار برای کودک و همچنین اطرافیان وی دارد، از این رو تدارک برنامه های درمانی و مداخله ای بر کاهش اضطراب و پرخاشگری ضرورت و اهمیت دارد .

هدف از پژوهش حاضر تعیین و شناسایی تاثیر شن بازی درمانی بر اضطراب و پرخاشگری کودکان 5 تا 7 سال بود . روش انجام این پژوهش (نیمه آزمایشی) است و طرح استفاده شده از آن طرح پیش آزمون ـ پس آزمون بود و نمونه پژوهش 30 نفر از کودکانی که دارای اختلال مذکور بودند در 2 گروه 15 نفره آزمایش و گواه بودند . به منظور اجرای پژوهش گروه آزمایش به مدت 6 جلسه و هر جلسه به مدت زمان 30 دقیقه برنامه شن بازی درمانی با نظارت پژوهشگر اجرا شد و سپس اضطراب و پرخاشگری هر دو گروه مورد ارزیابی قرار گرفت . نتایج بدست آمده با استقاده از روش آماری تحلیل کوواریانس در پژوهش حاضر حاکی از آن است که شن بازی درمانی در کاهش اضطراب فراگیر و اضطراب جدایی کودکان در سطح P< 0,005 موثر است ولی در کاهش پرخاشگری ارتباطی و کلامی کودکان در سطح P>0,005 موثر نیست.

واژگان کلیدی : شن بازی درمانی، اضطراب، پرخاشگری، کودکان
مقدمه :

همه ی انسان ها در زندگی خود دچار اضطراب می شوند، ولی اضطراب مزمن و شدید غیر عادی و مشکل ساز است(کدخدایی،.(1390 اضطراب در خانم ها، طبقات کم در آمد و افراد میان سال و سال خورده بیش تر دیده می شود. کودکانی که دارای اضطراب هستند دچار تنش ها و دلواپسی های زیادی می شوند و نگرانی آنها گاهی اوقات به اندازه ای می رسد که دیگر به انجام دادن کاری قادر نیستند (روسیکو 3 و همکاران ؛.(2007 متاسفانه علائم اختلالات اضطرابی اغلب در کودکان و نوجوانان نادیده انگاشته یا طبیعی قلمداد می شود، در حالیکه علائم اضطرابی عامل کلیدی بسیاری از اختلالات روان پزشکی هستند. اضطراب یکی از اختلالات رایج در دوران کودکی و نوجوانی است . به علاوه درحال حاضر چنین تصور می شود که اضطراب های کودکی و نوجوانی همیشه گذرا نیستند، بلکه در بسیاری از موارد ، منجر به اختلالات اضطرابی شدید و دیگر اختلالات روان پزشکی می شوند و تا بزرگسالی ادامه می یابند(بودن 4و همکاران). اختلالات اضطرابی یکی از نشانه های شایع روان پزشکی در دوران کودکی است که حدود 20-15 درصد کودکان از آن رنج می برند ( کاستلو و اگر5 و همکاران، .(2005 مطالعات همه گیرشناسی نشان می دهد که اختلالات اضطرابی با شیوعی به میزان 5 تا 17 درصد، یکی از متداول ترین اختلالات روانپزشکی در دوره کودکی بوده و اغلب توسط کودکان سنین مدرسه تجربه می شود (داویس6 و همکاران،.(2011 به علاوه این اختلالات در طول زمان پایدار بوده و افراد را در معرض نارسا کنش وری در زمینه های دیگر قرار می دهند که از جمله آنها به عملکرد تحصیلی ضعیف، عزت نفس پایین، افسردگی و وابستگی به مواد می توان اشاره کرد. این اختلال با شروع زودرس و تأثیری که بر خط سیر تکاملی فرد دارد، احتمال ابتلا به اختلالات دوران بزرگسالی را افزایش می دهد (فرانسیسکا و ون استینسن و همکاران7 ،.(2011 اختلالات اضطرابی اغلب در کودکان تشخیص

1

داده نشده و درمان نمی شوند، زیرا به سادگی توسط والدین و معلم ها نادیده گرفته می شوند. شایان ذکر است اگر اضطراب کودکان درمان نشود، در فعالیت های ذهنی و تحصیلی اختلال ایجاد می کند. بنابراین، والدین این کودکان باید بسیار هوشیار بوده و به نشانه های اضطراب در کودکان خود دقت کنند تا مانع از پیشرفت این حالت ها شوند (استافورد و بوریس1 و همکاران ،.(2011 مداخله کار آمد در دوران کودکی نه تنها سازگاری کنونی را بهبود می بخشد، بلکه کاهش چشمگیر اختلال های رفتاری آینده را نیز در پی دارد (بیتنر و اگر2،.(2009 از میان روش های متفاوتی که برای کاهش و یا از بین بردن اضطراب مطرح اند، بازی و بازی درمانی از زمره روش هایی است که نتایج مفید و قابل توجهی را به بار می آورد و به شیوه مثبتی، به رفتارهای هیجانی و تکانشی تعادل می بخشد (لندرث 3 به نقل از آرین،.(1388 بازی درمانی شیوه ای است که به یاری کودکان پر مشکل می شتابد تا هنگامی که بتوانند مسائل خود را به دست خویش و از طریق بازی هایشان حل کنند و در عین حال نشان دهنده این واقعیت است که بازی برای کودک، همانند وسیله ای طبیعی است، با این هدف که بتوانی خویشتن و همچنین ویژگی های درون خود را بشناسد و به آن عمل کند. در این نوع درمان به کودک فرصت داده می شود تا احساسات آزار دهنده و مشکلات درون خود را از طریق بازی بروز دهد و آنها را به نمایش بگذارد، همانند آن گونه از درمان هایی که افراد بزرگسال از طریق آن با "سخن گفتن" مشکلات خود را بیان می کنند (اکسلاین4 به نقل از حجاران،.(1389

خشم و پرخاشگری نیز از شایع ترین مشکلات کودکان و نوجوانان و از دلایل مهم ارجاع آنها به مراکز مشاوره و روان درمانی است پرخاشگری را می توان به عنوان رفتاری تعریف کرد که منجر به آسیب یا صدمه زدن به دیگران می شود . یکی از انواع پرخاشگری که در اوایل سال های پیش دبستانی پدیدار می شود پرخاشگری خصمانه است که شامل دو حالت پرخاشگری آشکار و رابطه ای میباشد .پرخاشگری آشکار- فیزیکی و کلامی - شامل رفتارهای خصمانه نظیر زدن، هل دادن، لگدزدن و نیز تهدید به انجام این اعمال به صورت کلامی است (سوخودولسکی و کاسمو، . (2004 پرخاشگری رابطه ای، شکلی از پرخاشگری است که فرد پرخاشگر با هدف برهم زدن روابط دوستانه و بین فردی قربانی، اقدام به پخش شایعات یا بدگویی و وادار کردن افراد به قطع ارتباط با فرد می نماید و از این طریق باعث منزوی شدن او می گردد(گودوین و پایس ،.(2003 مطالعات نشان داده اند که پسران در سنین پیش دبستانی، کودکی اولیه و میانه بیش از دختران از پرخاشگری فیزیکی استفاده می کنند. این تفاوت در بسیاری از گروه های اجتماعی اقتصادی مختلف و فرهن گهای گوناگون مشاهده شده است(بورنمن و میتلمن ،.(2007 با این حال، تاکنون یافته های متناقضی درباره تفاوت های جنسیتی از لحاظ شیوع پرخاشگری رابطه ای به دست آمده است. پرخاشگری در سال های اولیه زندگی باعث به وجود آمدن مشکلات بسیاری در قلمرو فردی و بین فردی زندگی کودک پرخاشگر از جمله خودپنداره ضعیف، طرد از سوی همسالان، عملکرد تحصیلی ضعیف و بسیاری مشکلات دیگر می شود .(شهیم ،(2007 مطالعات همچنین بیانگر تداوم اشکال مختلف پرخاشگری در طول زمان و اثرگذاری آن بر جنبه های مختلف زندگی فردی و اجتماعی فرد در آینده می باشند(اندرسون ،.(2002 هر چند تاکنون پژوش های بسیاری برای بررسی اثربخشی مداخلات درمانی مختلف بر پرخاشگری کودکان انجام گرفته است منتهی بازی و بازی درمانی از زمره روش هایی است که نتایج مفید و قابل توجهی را به بار می آورد و به شیوه مثبتی، به رفتارهای هیجانی و تکانشی تعادل می بخشد (لندرث به نقل از آرین،.(1388

اما روشی که در این پژوهش برای درمان به کار رفته است، شن بازی درمانی است. شن بازی درمانی روشی است غیر کلامی که در آن کودک با ساختن دنیای خود در سینی شن به بیان تعارضات، تمایلات و هیجاناتش می پردازد و در جریان خلق این صحنه توسط کودک، درمانگر، نقش صامت را بازی می کند. تعبیر و تفسیر انجام نمی پذیرد تا زمانی که کودک چندین سینی شن را در مدت زمانی معین بسازد. این باعث آشکار شدن طبیعی جریان درمان بدون دخالت ذهن می شود. آگاهی عمیقی از تجربه شن بازی در درمانجو ایجاد می شود که اغلب سطح جدیدی از بینش را در او ایجاد می کند. سینی شن فرصتی را ایجاد می کند که در آن فرد با بیان خود به ایجاد ارتباط بین ذهن، بدن و تخیلاتش با هم می پردازد ( برادوی 5 ، به نقل از فریدمن و میچل،.(1994 شن بازی درمانی نوعی از بازی درمانی غیرمستقیم است و درمانگر نقش تسهیلگر را دارد و مراجعان می توانند آزادانه هیجانات و تصویرهای

2

ذهنی خود را با استفاده از جعبه شن و اشیای مینیاتوری مختلف دردرون جعبه شن خلق کنند(ری1،.( 2009 برای یک درمانگر، صرف نظر از جهت گیری وی، این روش درمانی می تواند منبعی با ارزش باشد (بوود و جرنبرگ2،.(2010 فرایند شن درمانی، دربرگیرنده یک یا دو جعبه شن و هر مقدار شیء کوچک است که شامل گروههایی از افراد، حیوانات، ساختمان ها، ماشین آلات، نباتات، ساختارها، اشیاء طبیعی و اشیاء سمبلیک است که مورد استفاده قرار می گیرد(پیرسون3 و ویلسون 4، .(2001 بنابراین شن بازی درمانی برای استفاده درمورد کودکانی که به طور معمول مشکلاتی در حفظ توجه دارند مناسب می باشد. با اینکه استفاده از شن لمسی است اما درگیری و اشتغال جنبشی و توجه انتخابی را تسهیل می کند.همچنین حدود فیزیکی جعبه شن حواس پرتی ها و آشفتگی ها را کاهش داده و به حداقل می رساند و توجه و تمرکز را در فرد افزایش می دهد( سولدر5،.(2013 تحقیقات مختلف، تاثیر شن بازی درمانی را در زمینه های اجتماعی، عاطفی، رفتاری و مشکلهایی که به محرک های تنش زای زندگی همچون طلاق، مرگ، جابجایی، بستری شدن در بیمارستان، سو استفاده های جنسی و جسمی و خشونت خانوادگی مربوط می شود تایید می کند (پدرو کارل و ردی6، .( 2005 در پژوهشی هاله(2000) 7، براتون و ری (2005) ، ری و جونز ( (2009 به بررسی تاثیر شن بازی درمانی کودک محور بر روی کودکان مبتلا به اختلال اضطرابی پرداختند که نتایج به دست آمده حاکی از کاهش نشانگان اضطرابی پس از پایان جلسات درمانی بوده است. همچنین ری و همکاران((2001به تجزیه و تحلیل 94 مطالعه تحقیقاتی در رابطه با تاثیرات بالینی شن بازی درمانی در بیماران مختلف پرداختند ، نتیجه تجزیه و تحلیل های انجام شده تاثیرات فراوان بازی درمانی را بر دامنه وسیعی از مشکلات کودکان را نشان می دهد . براتون و ری (2002) بیان کردند که شن بازی درمانی نتایج موثری را در خود پنداشت ، تغییرات رفتاری، مهارتهای اجتماعی و اضطراب نشان داده است . تنسون و استراند(2005)8 نیز بیان کردند که شن بازی درمانی بر بهبود مهارتهای اجتماعی و کاهش افسردگی و اضطراب موثر است . با توجه به آنچه گفته شد، در این پژوهش به دنبال بررسی اثربخشی شن بازی درمانی بر اضطراب و پرخاشگری کودکان 5 الی 7 سال بوده ایم. لذا با توجه به اینکه در پژوهش حاضر به دنبال آن هستیم تا روش درمانی مناسبی را برای بهبود اضطراب و پرخاشگری کودکان را در سطح تحولی معین شناسایی کنیم و اینکه این گونه درمان ها بر تقویت کننده های درونی عمل می کند و احتمالاً تعمیم یافتن نتایج و پاسخ ها را می افزاید انجام چنین پژوهشی

ضرورت و اهمیت می یابد . با توجه به هدف تحقیق حاضر که عبارت است از تعیین اثربخشی شن بازی درمانی بر کاهش اضطراب و پرخاشگری کودکان 5-7 سال فرضیه زیر قابل تدوین می باشد : شن بازی درمانی بر کاهش اضطراب کودکان 5-7 سال موثر است و همچنین شن بازی درمانی بر کاهش پرخاشگری کودکان 5-7 سال موثر است .

روش :
روش تحقیق انجام شده در این پژوهش از نوع آزمایشی(نیمه آزمایشی) است و طرح استفاده شده از آن طرح پیش آزمون ـ پس آزمون است که با دو گروه آزمایشی و کنترل انجام گرفته است. جامعه آماری این پژوهش کودکان دارای اختلال اضطراب در رده سنی 5 تا 7 سال در شهر تهران بودند که پژوهش در کلینیک خیریه بهزیستی وحدت و مهد کودک دنیای شیرین صورت گرفته است. روش نمونه گیری از نوع در دسترس می باشد بدین صورت که از بین کودکان مبتلا به اختلالات اضطرابی و 30 نفر از کودکانی که دارای اختلال مذکور بودند با استفاده از پرسشنامه علائم مرضی کودکان فرم والدین انتخاب شدند که به صورت تصادفی 15 نفر در گروه آزمایش و 15 نفر در گروه کنترل جایگزین شدند .

ابزارهای اندازه گیری :

ابزارهای مورد استفاده در این پژوهش پرسشنامه علائم مرضی کودکان CSI-4 و پرسشنامه پرخاشگری شهرام واحدی و همکاران بوده است. پرسشنامه علائم مرضی کودکان ابزاری غربالگر برای تشخیص شالع ترین اختلالات روان پزشکی در کودکان 5 تا 12 سال بوده است که عبارت آن بر اساس ملاک های تشخیصی DSM تدوین شده است . در آن فهرست علائم مرضی 21 اختلال رفتاری و هیجانی مطرح شده است که شامل 11 جدول می باشد که از A تاL نامگذاری شده است. این اختلالات شامل اختلالات بیش فعالی و نقص توجه ( سه اختلال )، اختلال رفتار مقابله ای، اختلال رفتار یا کردار، اختلال اضطراب همه جانبه، ترس مرضی اجتماعی ، اختلال اضطراب جدایی ، اختلال اضطراب پس از سانحه، اختلال وسواس فکری ـ عملی (دو اختلال)، ترس مرضی خاص، افسردگی اساسی، افسرده خویی، اسکیزوفرنی، تحئلی فراگیر، آسپرگر، تیک های حرکتی، تیک های صوتی، شب ادراری، ادرار یا دفع بی موقع در حالت بیداری می باشد. این پرسشنامه به صورت خود گزارشی می باشد و دارای دو فرم والد، مربی/ معلم است. رفتارها و حالت های کودک در هر سوال بر اساس یک مقیاس چهار قسمتی شامل گزینه های هرگز، گاهی، اغلب و بیشتر اوقات توسط مادر یا مربی/ معلم ارزیابی و گزارش می شود. دو شیوه نمره گذاری برای پرسشنامه علائم مرضی کودکان طراحی شده است . شیوه نمره برش غربال کننده و شیوه نمره بر حسب شدت نشانه های مرضی . در اکثر پژوهش ها به علت کارآمدی و اطمینان بیشتر، روش نمره غربال کننده مورد استفاده قرار می گیرد. پرسشنامه مذکور دارای ویژگی هایی همچون سادگی اجرا و سهولت فهم است. سوال های آن به گونه ای ساده برای والدین قابل فهم شده و اصطلاحات ساده تر جایگزین واژه های فنی روان شناسی شده است. تکمیل آن توسط والدین حدود 10ـ 15 دقیقه و توسط معلمان 5 ـ 10 دقیقه طول می کشد و از این طریق انجام یک مصاحبه تشخیصی دقیق و کلی را در زمانی کوتاه ممکن می سازد. این پرسشنامه در پژوهش های متعددی مورد بررسی قرار گرفته است و روایی، پایایی، حساسیت و ویژگی آن، محاسبه شده است. در پژوهشی که توسط گرایسون و کارسلون (1991) بر روی R3CSI_ انجام گرفت، حساسیت آن برای اختلال نافرمانی مقابله ای، اختلال سلوک و اختلال کاستی توجه و بیش فعالی به ترتیب 0,66، 0,58، 0,72 گزارش کرده اند (گادو و اسپرافکین،.(1994 اسپرافگین، لانی و گادو در سال 1984 همبستگی این آزمون (R3CSI_ ) و مقیاس رفتاری کودک را در مورد ADHD، اختلال سلوک و ODD، به ترتیب 0,66، 0,58 ، 0,72 گزارش کرده اند ( به نقل از توکلی زاده،.(1375 در پژوهش محمد اسماعیل (1381) روایی محتوایی پرسشنامه مورد تایید 9 نفر از روانپزشکان قرار گرفته است. در پژوهش رحیم زاده، پور اعتماد، سمیعی کرانی، زاده محمدی (1387)، ضریب هماهنگی درونی فرم معلمان این فهرست 0,94 بدست آمد ضرایب اعتبار آن در پژوهش های مختلف در دامنه ای از 0,76 تا 0,92 گزارش شده است (قصابی، تجریشی، میرزمانی،.(1388

پرسشنامه برای گروه سنی 7-6 سال است. این پرسشنامه شامل 43 سوال پنج گزینه ای اصلا (0)، به ندرت (1)، یکبار در ماه (2)، یکبار در هفته ( 3)، اغلب روزها (4)، بود. سوال های این پرسشنامه برای سنجش چهار نوع پرخاشگری کلامی (سوال 1 تا (14، فیزیکی (سوال 15 تا (27 ، ارتباطی (سوال 28 تا (36 و کنشی ( 37 تا ( 43 به چهار قسمت تقسیم می شد. نمره های این پرسشنامه از 0 تا 168 متغیر بود و هرچه نمره به 168 نزدیک تر بود پرخاشگری بالاتری وجود داشت. این پرسشنامه در نوبت پیش آزمون و پس آزمون توسط والدین یا معلم کودک تکمیل می شد. هر کدام از این پرخاشگری ها در این پرسشنامه بر اساس معیار های خاصی سنجیده می شود:

پرخاشگری کلامی شامل جیغ زدن و ناسزا گفتن، فحش دادن و تهدیدکردن . پرخاشگری فیزیکی شامل کتک زدن، پاره کردن دفتر و کتاب و شکستن وسایل. پرخاشگری رابطه ای شامل قهر کردن با دیگران و خودداری از ادامه دوستی و حذف فرد از گروه دوستان. پرخاشگری کنشی شامل حساس و زود رنج بودن، لجباز بودن و مقصر دانستن دیگران در اشتباهات خود.

بر آورد روایی و اعتبار آزمون توسط واحدی و همکاران (1387) از بین کودکان پیش دبستانی شهرستان ارومیه تعداد 489 176) نفر دختر و 313 نفر پسر) به دست آمده است. برای بررسی روایی سازه ار تحلیل عاملی بهره گرفته شده است. یافته ها نشان داده اند که ضریب پایایی آلفای کرونباخ در کل مقیاس 98)٪ ) و در عامل های چهارگانه استخراج شده رضایت بخش می باشد. تحلیل عاملی این مقیاس به روش KMO و بارتلت و به کمک تجزیه به مؤلفه های اصلی و بهد از چرخش واریماکس، چهار عامل پرخاشگری کلامی ـ تهاجمی، فیزیکی، تهاجمی ـ رابطه ای، و خشم تکانشی را فراهم می آورد که معرف روایی سازه مقیاس می باشد. بر اساس نتیجه به دست آمده ضریب KMOبسیار رضایت بخش بود 95)٪) همچنین آزمون کروی یودن بارتلت در سطح احتمال0/001 معنی دار بود .(X2 =11371/4) این پرسش نامه ها در دو مرحله به عنوان پیش آزمون و پس آزمون بر روی گروه مورد نظر اجرا گردید.

4

نتایج :
جدول شماره 1 تحلیل کواریانس یکطرفه مرتبط با بررسی اثرات »شن بازی درمانی« بر » اضطراب و مولفه های آن «

با توجه به جدول شماره 1 و با تأکید بر میزان مقادیر F بدست آمده، مطرح میشود که ارتباط معنیداری بین متغیر وابسته (اضطراب فراگیر) و متغیر همپراش (پیشآزمون)، در سطح  =0/01 وجود دارد. بنابراین، با توجه به اینکه اثر معنیدار متغیر پیش-آزمون، مورد همپراش قرار گرفته است و بهعنوان متغیر کنترل عنوان میشود، میتوان به اثرات متغیر آزمایشی شن بازی درمانی با عنوان منبع تغییرات، تأکید نمود.در نهایت با توجه به میزان F= 47/92 در منبع تغییرات شن بازی درمانی که در راستای شناسایی اثرات »شن بازی درمانی« بر »اضطراب فراگیر« میپردازد و در سطح α=0/01 معنیدار است، میتوان مطرح نمود که »شن بازی درمانی« بر »اضطراب فراگیر« مؤثر بوده است. لازم به ذکر است، از آنجایی که میزان شدت اثر 0/66 میباشد، مطرح میشود که میزان تأثیر »شن بازی درمانی« بر »اضطراب فراگیر« خیلی زیاد است.همچنین با توجه به جدول شماره 2 و با تأکید بر میزان مقادیر F بدست آمده، مطرح میشود که ارتباط معنیداری بین متغیر وابسته (اضطراب جدایی) و متغیر همپراش ( پیشآزمون)، در سطح  =0/05 وجود ندارد. با این وجود، با توجه به اینکه اثر معنیدار متغیر پیشآزمون، مورد همپراش قرار گرفته است و بهعنوان متغیر کنترل عنوان میشود، میتوان به اثرات متغیر آزمایشی شن بازی درمانی با عنوان منبع تغییرات، تأکید نمود. در نهایت با توجه به میزان F= 5/84 در منبع تغییرات شن بازی درمانی که در راستای شناسایی اثرات »شن بازی درمانی« بر »اضطراب جدایی« میپردازد و در سطح α=0/05 معنیدار است، میتوان مطرح نمود که »شن بازی درمانی« بر »اضطراب جدایی« مؤثر بوده است. لازم به ذکر است، از آنجایی که میزان شدت اثر 0/21 میباشد، مطرح میشود که میزان تأثیر » شن بازی درمانی« بر »اضطراب جدایی« در حد متوسط است. با توجه به جدول شماره 1 و با تأکید بر میزان مقادیر F بدست آمده، مطرح میشود که ارتباط معنیداری بین متغیر وابسته (اضطراب) و متغیر همپراش (پیش آزمون)، در سطح =0/05 وجود ندارد. با این وجود، با توجه به اینکه اثر معنیدار متغیر پیش آزمون، مورد همپراش قرار گرفته است و بهعنوان متغیر کنترل عنوان میشود، میتوان به اثرات متغیر آزمایشی شن بازی درمانی با عنوان منبع تغییرات، تأکید نمود. در نهایت با توجه به میزان F= 8/48 در منبع تغییرات شن بازی درمانی که در راستای شناسایی اثرات »شن بازی درمانی« بر » اضطراب« میپردازد و در سطح α=0/01 معنی دار است، میتوان مطرح نمود که »شن بازی درمانی« بر »اضطراب« مؤثر بوده است. لازم به ذکر است، از آنجایی که میزان شدت اثر 0/32 میباشد، مطرح میشود که میزان تأثیر »شن