بخشی از مقاله
ارزيابي اثرات زيست محيطي احداث سد زاويه کرد شهرستان کوثر با استفاده از روش ماتريس لئوپولد
چکيده
اين مقاله برگرفته از يک طرح و تحقيق مطالعاتي مي باشد[١٠]. ارزيابي محيط زيست به عنـوان يـک ابـزار برنامـه ريـزي، اثـرات مثبت و منفي يک پروژه را بر روي محيط زيست مشخص مي نمايد. با انجام مطالعات ارزيابي اثرات زيسـت محيطـي مـي تـوان اثرات بالقوه مثبت و يا منفي را که ممکن است در اثر اجراي طرح هاي عمراني و صنعتي پديدار مي شـوند، شناسـايي کـرده و بـا اجراي گزينه هاي مختلف اقدام به حل آنها نمود. هدف از اين مطالعه ارزيابي آثار زيست محيطي سد در دسـت احـداث زاويـه کـرد واقع در شهرستان کوثر مي باشد. ابتدا با مطالعات کتابخانه اي ، شناختي واقعي از محيط زيست منطقه به دست آمد و با مرور منـابع فني پروژه، در جهت شناسايي کليه فعاليت ها اقدام گرديد. هدف از اين مطالعه شناسايي اثرات مثبت و منفي ناشي از احداث سـد و ارايه پيشنهاداتي براي بهبود شاخص هاي زيست محيطي منطقه و محيط تحت تاثير بوده است .
کلمات کليدي: ارزيابي اثرات زيست محيطي ، محيط زيست ، سد زاويه کرد،
١. مقدمه
در چند دهه گذشته ، بروز مسائل بيشمار در محيط زيست موجب شده است تا جامعه انساني دريابـد کـه گسـتره فعايتهـاي وي در محيط زيست ، بدون حد و مرز است [١١,١٢,٨]. و از سويي ديگر، محيط زيست نيز داراي محـدوديت هـايي اسـت کـه حتـي بـا بهترين فناوري هاي قابل تصور نيز بطور نامحدود قابل گسترش نيست [٤]. جمهوري اسـلامي ايـران از نظـر آب و هـوا و تنـوع زيستي کشور بسيار غني است ، اما به لحاظ واقع شدن در منطقه خشک و نيمه خشک جهـان، محـيط زيسـتي آسـيب پـذير دارد. توسعه کشور در دهه هاي اخير عمدتا بدون توجه کافي به ملاحظات زيست محيطي صورت گرفته و صدمات غير قابل جبرانـي را به طبيعت وارد کرده است . در دهه هفتاد، بويژه در سالهاي پاياني آن آثار و تبعات منفي ناشي از تخريب ها و آلودگي هاي زيسـت محيطي نمود بيشتري يافت . اين آثار منفي به همراه اصلاح نگرش سياستگزاران، توجه به توسعه پايدار با حداقل تبعـات منفـي را به دنبال داشت . در فرآيند سير تکامل مديريت محيط زيست به عنوان يک نظام گسترده و پويا براي مواجهه با آلـودگي و تخريـب محيط زيست ، رويکردهاي پيشگيرانه اي مورد نظر قرار گرفته اند. در اين راستا، از پايان دهه ١٩٦٠ ميلادي، ارزيابي اثرات زيسـت محيطي به عنوان فعاليتي به منظور شناسـايي و پـيش بينـي اثـرات يـک پـروژه بـر روي رفـاه و سـلامت انسـان و نيـز محـيط بيوژئوفيزيکي او به منظور بررسي و انتشار اطلاعات اين اثرات مطرح و اجراي قانوني آن جايگاه ويـژه اي در کشـورهاي مختلـف جهان يافته است [١]. ارزيابي زيست محيطي ، داراي يک پايه قانوني و خط مشي براي شناسايي اثرات مثبت ، منفي ، کوتـه مـدت و بلند مدت در محيط زيست با توجه به فعاليتهاي يک پروژه پيشنهادي دولتي يا خصوصي است . بر اساس تعريف برنامـه عمـران ملل متحد، ارزيابي اثرات زيست محيطي عبارت است از امتحان، تحليل و ارزيابي فعاليتهاي طرح ريـزي شـده بـا ديـدگاه زيسـت محيطي مناسب و توسعه پايدار. همچنين ارزيابي زيست محيطي را مي توان روشي محسوب نمود که در آن اطلاعات مربـوط بـه اثرات زيست محيطي يک فعاليت خاص با هدف حمايت از فرآيند تصميم گيـري بکـار مـي رود. ايـن روش داراي قابليـت ايجـاد اطمينان از يک تصميم گيري آگاهانه محسوب مي شود[٢]. در فرايند سير تکامل مـديريت محـيط يسـت بـه عنـوان يـک نظـام گسترده و پويا براي مواجهه با آلودگي و تخريب محيط يست ، رويـکردهاي پيشگيرانه اي موردنظر قــرار گرفته اند. در ايـن راسـتا، از پايان دهه ١٩٦٠ميلادي، ارزيابي اثرات محيط يستي به عنوان فعاليتي به منظور شناسايي و پيش بيني اثرات يک پروژه بـر روي رفاه و سلامت انسان و نيز بر محيط بيوژئوفيزيکي او به منظور بررسي و انتشار اطلاعات اين اثـرات مطـرح و اجـراي قـانوني آن جايگاه ويژهاي در کشورهاي مختلف جهان يافته است . با توجه به اثرات تخريبـي و بعضـا غيـر قابـل جبـران و بسـيار پرهزينـه بسياري از پروژههاي توسعه ، ارزيابي محيط يستي به عنوان يک ابزار قدرتمند براي دسـتيابي بـه توسـعه پايـدار از سـال ١٣٧٣ در کشور ايران جايگاه قانوني يافته است . تعداد پروژههايي که تا کنون توسط شوراي عالي حفاظت محيط يست ايـران مـورد تصـويب قرار گرفته اند، رو به افزايش است [٩]. توجه به محيط يست و طبيعت در دوران ما تبديل به معيار شده است ، معياري کـه هـر روز بيش از پيش در جهان فراگير مي شود به طوريکه از اواخر دهه ١٩٦٠ که پديده محيط يست گرايي در جهان پديدار مي شـود و در سال ١٩٧١ کنفرانس سازمان ملل پيرامون محيط يست انساني در استکهلم سرآغاز تلاش دولت ها براي پاسخگويي بـه ايـن نيـاز جهاني بود [٣]. بيست سال پس از اعلاميه استکهلم ، اجلاس معروف کره زمين در ريودوژانيرو واقـع در کشـور برزيـل تشـکيل و باعث ايجاد جريان فکري توسعه و محيط يست بـه عنـوان دو روي سـکه گرديـد و عبـارت توسـعه پايـدار يکـي از اساسـي تـرين جلوه هاي علايق مردم سراسر جهان درآمد [٣,٩]. ارزيابي زيست محيطي (EIA) عبارتست از فرآيند و جريان بررسـي و مطالعـه رسمي جهت پيش بيني اثرات،فعاليت ها و عملکرد هاي يک پروژه بر محيط زيست ،سلامت انسان ها و رفـاه اجتمـاعي و يـا بـه عبارت ديگر شناسايي و ارزيابي سيسيتماتيک پيامدهاي پروژه ها،برنامه ها و طرح هـا بـر اجـزاي فيزيکـي ،شـيميايي ،بيولوژيکي ،فرهنگي ،اقتصادي و اجتماعي محيط زيست است [٧,٥]. بنابراين ارزيابي محيط زيست به عنوان يک ابـزار برنامـه ريـزي، اثـرات مثبت و منفي يک پروژه را بر روي محيط زيست مشخص مي نمايد[٦].
٢. مواد و روشها:
١.٢. معرفي منطقه مورد مطالعه :
منطقه مورد مطالعه در شمال غربي کشور در استان اردبيل و در محدوده اي بين عرض جغرافيايي ́ ٢٧ ، ٤٨ طول شرقي و ́ ٣٠،
٣٨ عرض شمالي قرار دارد. ارتفاع متوسط حوضه از سطح درياي آزاد معادل ٢٠٦٠ متر مي باشد. محل احداث سد مخزني زاويه کرد در يک کيلومتري شمال روستاي زاويه کرد و حدود ٦٠ کيلومتري جنوب شهر اردبيل در موقعيت جغرافيايي ́ ٢٢ ، ٤٨ طول شرقي و ́ ٥١، ٣٧ عرض شمالي قرار دارد. نقشه شماره (١) موقعيت مکاني محدوده مورد مطالعه را در استان و کشور نشان مي دهد. مسير دسترسي به منطقه از طريق راه آسفالته اردبيل به سمت جنوب تا خلفه لو سپس طي جاده خاکي به طول ٢.٥ کيلومتر
به سمت شرق از جاده اصلي مي باشد.
منبع : مهندسين مشاور طوس آب
شکل (١) موقعيت مکاني محدوده مورد مطالعه
٣. نتايج و يافته ها:
در ارزيابي زيست محيطي طرحهاي عمراني ، محدوده مطالعاتي براساس مکانهاي اثرپذير از طرح تعريف مي شود.بدين صورت که معمولا مرزهاي پيشنهادي پروژه که در آن روندهاي طبيعي ، اجتماعي و اقتصادي بطور مشخص از طرح اثر پذيرفته و هدف طرح اغلب ايجاد دگرگوني در آنها با هدف استقرار نظمي نوين و توسعه گرا است ، به عنوان محدوده بلافصل در نظر گرفته مي شود. پس از آن با توجه به شدت و نحوه اثرپذيري، محدودههايي به عنوان محدوده مستقيم و غيرمستقيم تعريف ميشود. اين مسئله بويژه در ارزيابي آثار اجتماعي و فرهنگي طرحها اهميت بيشتري مي يابد؛ چرا که از يکسو پديدههاي اجتماعي و فرهنگي حتي در محدوده بلافصل نيز اغلب با تأخير ظاهر شده و از مهندسين رو پنهان مي کنند و از سوي ديگر گاه اثرات اجتماعي و فرهنگي طرحها در محدودههاي ديگر بيش از بلافصل است . تعيين محدوده کار مطالعات و حوضه جغرافيايي اثرات زيست محيطي يکي از موارد مهم در کاهش هزينه ها،شناسايي دقيق پيامدها، جلوگيري از ابهامات و پيچيدگي هاي آتي و سهولت دسترسي به اطلاعات و دادههاي مورد نياز است . رودخانه زاويه کرد که از دامنه هاي غربي رشته کوه البرز سرچشمه مي گيرد و در جهت شرق به غرب جريان مي يابد، قسمت اعظم آب مورد نياز طرح را تامين مي نمايد. زاويه کرد از سرشاخه هاي قزل اوزن در استان اردبيل و جزء حوضه آبريز درياي خزر مي باشد که داراي وسعتي در حدود ٣٠ کيلومترمربع مي باشد. ميزان متوسط بارندگي سالانه در محور سد زاويه کرد براساس گراديان بارش برابر با ٣٧٠ ميليمتر و در حوضه سد مذکور برابر با ٤١٧ ميليمتر در سال برآورد مي شود. نتايج بررسي هاي مربوط به وضعيت دماي منطقه مورد بررسي نشان مي دهد که متوسط درجه حرارت در محور پيشنهادي برابر با ٩.٤ درجه سانتي گراد و در حوضه آن معادل ٦.٣ درجه سانتي گراد مي باشد. روزهاي يخبندان در محل اين سد تقريبا در فاصله اواسط مهرماه تا اوايل فروردين اتفاق مي افتد که بسته به شرايط اقليمي در هر سال طول دوره آن متغير مي باشد.
محل سد زاويه کرد، متوسط رطوبت نسبي سالانه معادل ٧٣ درصد و تغييرات متوسط ماهانه آن بين ٤٥ درصد در مرداد ماه تا ٩٤ درصد در ماههاي فروردين و شهريور مي باشد. رودخانه زاويه کرد از سه چشمه دائمي محلي در شاخه جنوبي رودخانه (شمالغربي روستاي النکش ) و چهار چشمه در دامنه کوههاي مردعلي يوردي، اميرارسلان يوردي و دره ريز علي الند در ارتفاع ٢٥١٠ متر سرچشمه مي گيرد و طول رودخانه در داخل حوضه ٩.١ کيلومتر مي باشد. رودخانه زاويه کرد به دليل اينکه از چشمه هاي دائمي سرچشمه مي گيرد داراي آبدهي نسبتا بالايي نسبت به مساحت حوضه مي باشد. مساحت حوضه آبريزرودخانه زاويه کرد برابر ٣٠ کيلومتر مربع و محيط آن ٢٦.٤ کيلومتر مي باشد. ارتفاع متوسط حوضه ٢٠٦٠.٩ متر است . محيط و مساحت حوضه سد زاويه کرد براساس نقشه هاي ١.٥٠٠٠٠ به ترتيب ١٠.٢٤و٧.٣٤ کيلومتر مي باشد. محدوده مطالعات طرح سد زاويه کرد از نظر تقسيمات جغرافيايي گياهي داراي رويشهاي ايراني - توراني و اروسيبري مي باشد. پوشش گياهي شهرستان کوثر استپي و در ارتفاعات، بصورت مرتع و چمنزار است . اين شهرستان داراي مراتع و چراگاههاي طبيعي ، به وسعت بيش از ١٠٠٠٠٠ هکتار و داراي جنگلهاي طبيعي با وسعت ٢٠٠٠ هکتار است . در بين انواع گونه هاي مهره دار موجود در جامعه زيستي هر منطقه معمولا چند گونه به علت تعداد جمعيت ، بزرگي جثه ، توليد مثل محدود، نقش اکولوژيکي آنها در زيستگاه و جامعه ، شکار و تغذيه توسط انسان و حساسيت به تغييرات محيطي از اهميت خاصي در مقايسه با ساير مهرهداران برخوردار مي باشند. گونه هاي مهم پستانداران اين منطقه عبارتند از پلنگ ، خرس قهوهاي ، تشي ، رودک، سياهگوش، جوجه تيغي ، گرگ، روباه معمولي ، گربه وحشي ، راسو، گراز، شغال، خرگوش و خفاش نعل اسبي مديترانه اي. زيستگاه سياه گوش در حوضه آبريز زاويه کرد بخصوص در منطقه پيشنهادي شکار ممنوع هواشانق و در اراضي روستاهاي بنماران، آرپا چايي ، وچين ، زاويه کرد واقع شده است . در اين حوضه آبريز خرس قهوه اي و پلنگ نيز مشاهده شده است .
١.٣. پيش بيني و تعيين آثار بر محيط زيست فيزيکي :
انجام عمليات ساختماني در مراحل اوليه احداث سد و بند انحرافي مانند خاکبرداري، خاکريزي، احداث جاده هاي دسترسي ، تاسيس کمپ هاي کارگاهي و ايجاد گمانه هاي اکتشافي و انفجار موجب برهم خوردن فرم طبيعي و شکل زمين در محدوده بلافصل خواهد شد. فعاليتهاي ذکر شده از فعاليتهاي اجتنابناپذير فاز اجرايي ساختماني مي باشد که بهم ريختگي سطح وسيعي از محدوده بلافصل سد را در پي خواهد داشت . در واقع اجراي فعاليتهاي جادهسازي، گمانه هاي اکتشافي ، خاکبرداري، خاکريزي و انفجار در محدوده بلافصل داراي اثرات منفي بر شکل و توپوگرافي زمين مي باشد. تجهيزات کانال انتقال آب و کمپ کارگاهي باعث تخريب پوشش گياهي خواهد شد.
٢.٣. پيش بيني و تعيين آثار بر اقليم و کيفيت هوا:
عمليات ساختماني سد زاويه کرد و سازههاي وابسته ، بر آب و هواي محدوده (ميکروکليما)، تاثيري نخواهد داشت . البته با کم شدن پوشش گياهي منطقه در اثر عمليات ساختماني ، رطوبت هوا اندکي کاهش خواهد يافت ، اما اين تغيير در حدي نيست که اثر خاصي را بر ميکروکليما بتوان منظور نمود .اثرات طرح بر آلودگي هوا، در اين فاز بطور مشخص در منطقه احداث سد و در واقع در محدوده بلافصل حادث مي شوند و مي توان گفت که عمدهترين تأثير در اين دوران به ايجاد گرد و غبار و افزايش ذرات موجود و بعضي از گازها در هوا مربوط مي شود. اين امر بدليل خارج شدن محيط از وضعيت طبيعي ، دست خوردگي خاک، خاکبرداري و خاکريزي و قطع پوشش گياهي صورت مي گيرد. با احداث سد زاويه کرد حجم زيادي آب در پشت سد ذخيره مي شود. اين حجم ذخيره شده مي تواند اثراتي بر هوا و اقليم منطقه ايجاد کند. ذخيره گرما در آب درياچه سد موجب مي شود که دامنه تغييرات دمايي در منطقه کاهش يابد. درياچه سد در شب هنگام، سبب گرم شدن محيط و در روز سبب سرد شدن نواحي اطراف درياچه مي شود.
