بخشی از مقاله
ارزیابی اثرات زیست محیطی احداث کارخانه سیمان تیس چابهار بر شهرستان سرباز با استفاده RATING AND RANKING
چکیده
به منظور نیل به اهدافی نظیر حفاظت محیط زیست (آب، خاک، هوا) در جهت توسعه پایدار و ایجاد راه حل مناسب برای جلوگیری از مخاطرات زیست محیطی صنعت سیمان و نیز هدایت و مدیریت منطقی طرحها و پروژه های توسعه در ایران ارزیابی اثرت توسعه یکی از روشهای مقبول دستیابی به اهداف توسعه پایدار می باشد و میتواند به عنوان یک ابزار برنامه ریزی در دسترس برنامه ریزان و مدیران قرار بگیرد. در این مقاله با توجه به شعاع تاثیرپذیری طرح در استان سیستان و بلوچستان، شهرستان سرباز، و محدوده اجرای طرح مورد بررسی قرار گرفته است و ارزیابی اثرات زیست محیطی احداث کارخانه سیمان تیسی چابهار بر شهرستان سرباز با روش در دستور کار این تحقیق قرار گرفت. طرح سیمان تیس چابهار با مساحت ۶۰ هکتار در بخش مرکزی شهرستان سرباز واقع شده است. بدین منظور ابتدا وضعیت محیط زیست منطقه مشتمل بر محیطهای فیزیکوشیمیایی، بیولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی، فرهنگی مورد بررسی قرار گرفت. سپس تدوین معیارها و زیر معیارها در محیطهای چهارگانه صورت گرفت؛ و به نمره دهی معیارها و زیر معیارها (نمره ۰ تا نمره ۱۰) بر اساس وضعیت محیط زیست منطقه و نوع و شدت اثرات وارده به محیط پرداخته شد. سپس توسط روش تجزیه و تحلیل سلسله مراتبی (AHP) توسط نرم افزار IDRISI پارامترها دو به دو مقایسه و وزن دهی و مهمترین اثرات (مثبت و منفی) طرح بر محیطهای چهارگانه فیزیکی، بیولوژیکی و اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مورد ارزیابی قرار گرفت، در نهایت نتایج تجزیه و تحلیل اثرات طرح سیمان تیس چابهار نشان میدهد که بیشترین اثرات منفی ناشی از طرح در محیط بیولوژیکی و در محدوده بلافصل طرح به وقوع می پیوندد؛ و در بین اثرات وارده بر محیط فیزیکی که اکثر آن ها دارا ماهیت منفی هستند بیشترین اثرات سوء بر کیفیت هوا وارد می آید. در محیط بیولوژیکی ماهیت اثر منفی بوده اما شدت اثرات عمدتا «کم است. بیشترین اثرات مثبت و مزایای حاصل از طرح نیز مربوط به محیط اقتصادی و اجتماعی میباشد.»
کلمات کلیدی:
اثرات زیست محیطی، کارخانه سیمان، روش شهرستان سرباز
۱- مقدمه
امروزه برای رسیدن به توسعه پایدار توجه به صنایعی است که ضمن حفظ محیط زیست، موجب بهتر شدن زندگی افراد جامعه و بهره برداری اصولی از منابع شود و مخاطرات جدی برای نسل آینده را به دنبال نداشته باشد. (فیضی، ۱۳۸۷) با توجه به ماهیت صنعت سیمان و ماشین آلات مورد استفاده در آن عوامل زیان آور متعددی در محیط کار صنایع سیمان چه در مرحله ساخت و چه در مرحله بهره برداری سلامتی شاغلین را متأثر میسازد. (رسولی و همکاران، ۱۳۸۲) صنعت سیمان دارای پتانسیل های نهفته فراوان است که بیشترین رشد و تأثیر را در اقتصاد کشور ما داشته و روند رو به فزاینده ای نیز دارد. سرمایه گذاری مراحل مختلف تهیه سیمان اعم از استخراج مواد اولیه، بارگیری، خردایش مواد در سنگ شکن، استخراج و کارایی حرارتی کارخانه، نه تنها موجب حفظ محیط زیست، به رشد و در آمدزایی کارخانه سیمان کمک خواهد کرد. نقش و سهم تأثیر سیمان در اقتصاد کشور از انتقال مواد استخراج شده و حمل و نقل سالانه آن حدود ۱۵ ٪ می باشد. طرح کارخانه سیمان تیس چابهار با مساحت ۶۰ هکتار، دربخش مرکزی شهرستان سرباز، بخشی از اراضی ملی منطقه لاشارکاهی در کیلومتر ۳۰ جاده آسفالته جکیگور قصر قند واقع شده است. کارخانه سیمان با ظرفیت تولید معادل ۱۰۰۰۰۰۰ تن سیمان خاکستری در سال و نیروی انسانی در حدود ۳۰۰ نفر به بهره برداری میرسد.
احداث این طرح علاوه بر اقتصادی شدن منطقه به اشتغال جوانان این مرزو بوم، کیفیت زندگی، درآمد ملی کمک می کند که از این ها می توان به عنوان آثار مثبت طرح یاد کرد اما اجرای این طرح باعث انتشار گرد و غبار و الوده کردن هوای محیط می شود که بر محیط زیست و کارکنان اثر منفی دارد.
مطالعاتی که در خصوص ارزیابی اثرات زیست محیطی کارخانه سیمان بر محیط اطراف صورت گرفته نشان می دهد که این صنعت را به عنوان یک منبع منتشر کننده ی مهم گاز دی اکسید کربن معرفی می کند. (عطاری و همکاران، ۱۳۸۸) انتظار می رود که این صنعت برای کاهش انتشاراتش و همچنین شرکت بیشتر در کاهش خطرات ناشی گرم شدن زمین، تحت فشار های کنترلی قرار بگیرد (بحری، ۱۳۸۹) دی اکسید کرین حدود ۸۵ درصد حجم گازهای گلخانه ای را تشکیل می دهد با توجه به اینکه حدود ۷ درصد از دی اکسیدکربن تولید جهان ناشی از صنعت سیمان می باشد. (قادرمزی،۱۳۸۹) تولید گاز گلخانه ای دی اکسید کربن می تواند اثر زیادی بر گرم شدن زمین و عوارض آن داشته باشد. ( Jean-Marie 2003 برخی از عواملی که سبب ایجاد آلودگی می گردند عبارتند از : - گرد و غبار ناشی از فرایند آسیاب کردن مواد اولیه گازهای متصاعد شده نظیر NOX و SOX که از احتراق سوختهای مورد نیاز نظیر نفت و ذغال سنگ برای مشعل کوره حاصل میشوند. عناصر سنگین موجود در مواد آهکی و رسی و همچنین سوختهای کوره که در گازهای کوره آزاد می شوند. (عباسی و همکاران، ۱۳۸۵)
تولید سیمان الزاما با محیط زیست در ارتباط است و بخش عمده ای از فرایند تولید سیمان، تامین و آماده سازی مواد اولیه میباشد. سیمان از مواد طبیعی تولید می شود و موادی مانند بتن که پایه سیمانی دارند دوام زیادی داشته است. (فامیلی، ۱۳۷۹) و نهایتا «زمانی که تجزیه میشوند هیچ ماده مضرری برای محیط زیست بوجود نمی آورند. همچنین می توان از پسماندها و ضایعات به عنوان مواد خام و سوخت در تولید سیمان استفاده نمود؛ و بدین طریق تولید سیمان یک روش مناسب و ارزان برای غیر فعال نمودن ضایعات می باشد. در حین فرایند تولید سیمان موادی منتشر می شوند که اثرات منفی روی گیاهان جانوران و سلامتی انسان بهمراه داشته و از آن ها به عنوان آلاینده های هوا یاد می شود. این آلاینده ها به دو دسته آلاینده های شیمیایی و ذرات معلق (غبار) تقسیم می شوند. (بیدآباد و همکار، ۱۳۸۲
با توجه به این که آلاینده های شیمیایی پایدار برای انسان بسیار خطرناک بوده و به میزان وسیعی در هوا گسترش مییابند روشی که در آن از کوره های تر با دمای کمتراز ۲۰۰ C و کوره های خشک استفاده شده کمترین آلاینده را به هوا منتشرمی سازد همچنین استفاده از سوختهای ثانویه به عنوان مثال لاستیک چرخ به جای سوختهای اصلی از قبیل مازوت میتواند مشکلات زیست محیطی حاصل از سوخت کارخانه های سیمان را مرتفع سازد. (شهریاری و همکاران، ۱۳۸۷) دانشمندان زیادی با استفاده از بررسی تاثیر چرخه حیات اثرات زیست محیطی سیمان، فرایند و انرژی مربوط به انتشار و گزینه های کاهش انتشار دی اکسید کربن برای صنعت سیمان را مورد بحث و ارزیابی قرار داده اند.
اثر ذرات گردو غبار ناشی از کارخانه سیمان بر تنوع و تراکم پوشش گیاهی گیاهی نشان میدهد که بین تنوع و تراکم پوشش گیاهی با رسوب ذرات گردو غبار خروجی از دودکش های کارخانه یک همبستگی معکوس برقرار است . هر قدر از منبع انتشار ذرات دورتر می شویم میزان رسوب ذرات کاهش وتنوع و تراکم پوشش گیاهی افزایش مییابد. (صادقی ۱۳۸۵) فعالیتهای صنعتی بر روی جنگلهای طبیعی باعث شده است که این جنگلها حالت اولیهشان را از دست بدهند؛ و این گونه ها با مرگ روبه رو می شوند و باید توجه بیشتری به حفظ گونه های بومی در این مناطق داشته باشیم ((2003 Chandelle
کروم همواره یکی از مشکلات صنایع دنیا بوده است. فرم های گوناگونی از کروم در طبعیت موجود می باشد و از لحاظ زیست محیطی درجات متفاوتی دارا میباشند. (رضائی، ۱۳۸۸) خطرناکترین فرم کروم، کروم شش ظرفیتی میباشد که از نظر سازمان های بین المللی همانند آژانس تحقیقات بر روی سرطان، سازمان محافظت از محیط زیست و سازمان بهداشت جهانی سرطانزا اعلام شده است. (ایرانمنش، ۱۳۸۹) مطالعات نشان میدهد که متوسط غلظت گردوغبار قابل استنشاق و قابل تنفس برای نمونه های فردی به ترتیب معادل ۱۳ و ۵۸ میلی گرم بر متر مکعب و برای نمونه های محیطی به ترتیب معادل ۲۷ و ۱۵۴ میلی گرم بر متر مکعب برآورد گردید. با توجه به میزان سیلیس آزاد موجود، غلظت ذرات گردوغبار سیمان در این مطالعه بیش از مقادیر مجاز تعیین شده توسط کمیته فنی بهداشت حرفه ای ایران می باشد. (حضرتی و همکاران ۱۳۸۸)
ارزیابی یکی از روشهای مقبول برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار است و می تواند به عنوان یک ابزار برنامه ریزی در دسترسی یرنامه ریزان، مدیران و تصمیم گیران قرار بگیرد. (منوری ۱۳۸۴: ۳) ارزیابی اثرات زیست محیطی کارخانه سیمان برای استفاده بهینه از این صنعت و نقش آن در توسعه پایدار ضرورت دارد. (فیضی ۱۳۸۷) که بر اساسی استراتژیهای مدیریت محیط زیست استفاده از مکانیسم توسعه پاک و کاهش آلاینده ها برای کاهش انتشار گازهای گلخانه ای در صنایع سیمان کشور بهترین استراتژی می باشد. (هویدی و همکاران ۱۳۸۸) بعضی از محققین بر این باورند که در صورت حذف یارانه ها و هدفمندسازی آن، بهره گیری از منابع مالی مکانیسم توسعه پاک اشتباه بوده و دولت می تواند با سرمایه گذاری ۱/۹ میلیون دلاری جهت بکارگیری آسیابهای غلطکی، گازهای گلخانه ای را تا حد ۴۲ هزار تن در سال کاهش دهد. نتایج تحقیق این محققین نشان میدهد که بهترین استراتژی برای صنعت سیمان کشور بکارگیری اقدامات بهینه سازی است. (نجاتی و همکاران ۱۳۸۹
۲- بررسی وضعیت موجود محیط زیست منطقه
کارخانه سیمان تیس چابهار با مساحت ۶۰ هکتار در بخش مرکزی شهرستان سرباز، بخشی از اراضی ملی منطقه لاشارکاهی و در کیلومتر۳۰ جاده آسفالته جکیگور - قصرقند در عرض ۲۵ تا ۲۷ درجه شمالی واقع شده است
در بررسی وضعیت موجود محیط زیست منطقه مطالعاتی، پارامترهای هوا و اقلیم، منابع آب سطحی و زیرزمینی، منابع خاک، قابلیت اراضی، زمین شناسی، پوشش گیاهی، حیات وحشی، مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست و منابع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مد نظر قرار گرفته است. مطالعه ویژگیهای اقلیمی منطقه اجرای طرح نشان میدهد که میانگین سالانه دمای هوا در ایستگاه چابهار ۲۶/۲۱ و در ایستگاه سرباز ۲۴ درجه سانتی گراد و میانگین سالانه بارندگی در ایستگاه چابهار ۱۲۰/۵۶ و در ایستگاه سرباز ۱۵۵/۲۵ میلیمتر میباشد. جهت باد غالب جنوب غربی به شمال شرق بوده و میانگین سرعت باد غالب سالیانه ۷۴/۱۳ نات میباشد. (گزارش پایه زیست محیطی ۱۳۸۳)
منطقه مطالعاتی از نظر تقسیم بندی حوزه های آبریز اصلی کشور در حوزه آبریز خلیج فارسی و دریای عمان و واحد هیدرولوژیک راسک واقع شده و در محدوده حوزه آبخیز طرح تنها رودخانه دائمی رودخانه سرباز می باشد. این منطقه ۵ نوع تیپ اراضی را در خود جای داده است که شامل کوهها، تپه ها، فلاتها و تراس های فوقانی، واریزه های بادبزنی شکل سنگریزه داروتیپ اراضی متفرقه هستند. همچنین منطقه مورد نظر شامل ۷ واحد اراضی است. محدوده مورد مطالعه به لحاظ فرسایش پذیری دارای کلاسهای فرسایشی Iلو III و IV|است که سایت مورد نظر در محدوده کلاس II واقع شده است. لازم به ذکر است در بحث کاربری های اراضی نیز مرتع با تاج پوششی فقیر با مساحت ۲۱۸۵۳/۲ بیشترین سهم و نیز بستر مسیلها و آبراهه ها با مساحت ۵۷۲۲/۴ هکتار کمترین سهم را به خود اختصاص داده است. محل قرارگیری سایت در اراضی بایر قرار گرفته است.
با توجه به نقشه های زمین شناسی منطقه مطالعاتی، از نظر چینه شناسی، بیشترین مساحت محدوده مطالعاتی پروژه بر روی واحدر کشا (زیر واحد Mr۲ (واقع شده است و از نظر لرزه خیزی و با توجه به نقشه پهنه بندی زلزله کشور، محدوده طرح، در منطقه ای با خطر لرزه ای بالا قرار گرفته است. با توجه به اطلاعات مربوط به هر یک از تیپ های گیاهی، اکثریت گونه های منطقه مورد مطالعه، از نوع بوته ای و درختچه ای طبقه بندی گردیده است. از مجموع مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست، منطقه حفاظت شده گاندو دارای نزدیکترین فاصله از محدوده مطالعاتی هستند که محل سایت طرح مورد مطالعه حدود ۸ کیلومتر از مرز منطقه حفاظت شده گاندو واقع گردیده است. محدوده مطالعات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در طرح، استان سیستان و بلوچستان و شهرستان سرباز میباشد. شهرستان سرباز با حدود ۱۶۴۶۹۵ نفر جمعیت دارای ۴ شهر و ۴ بخش (بخشهای مرکزی، پیشین، سرباز و پارود) بوده می باشد. همچنین بررسی ها نشانگر آن است که هیچ جاذبه تاریخی و فرهنگی در نزدیکی محل احداث طرح قرار ندارند.
۲-۱- بررسی ویژگیهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شهرستان سرباز
شهرستان سرباز با مساحت ۸۵۹۴ کیلومتر مربع، در جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان قرار گرفته و فاصله مرکز شهرستان تا مرکز استان ۵۰۱ کیلومتر است این شهرستان از شمال به شهرستانهای سراوان وایرانشهر، از جنوب به شهرستان چابهار، از شرق به کشور پاکستان با ۱۲۰ کیلومتر مرز زمینی و از غرب به شهرستان نیکشهر محدود مي شود. شهرستان سرباز دارای اقلیم گرم و خشک میباشد. میانگین بارش سالانه در این شهرستان ۷۲ میلی متر و متوسط دمای آن از ۱۳/۳ الی ۳۵ درجه سانتی گراد در تغییر است. ارتفاعات، رودخانه ها، قنات، چاه و چشمه ها (اعم از فصلی و غیر فصلی) سرچشمه رودخانه و منتهی به رودخانه سرباز در این شهرستان واقع میباشد. شهرستان سرباز با حدود ۱۶۴۶۹۵ نفر جمعیت دارای ۳ مرکز شهری (راسک - سرباز و پیشین)، ۴ بخش (مرکزی - سرباز - پارود و پیشین)، ۱۱ دهستان و ۶۰۰ آبادی دارای سکنه است. شهر راسک مرکز شهرستان است. فاصله زمیني آن تا مرکز استان ۴۹۵ کیلومتر و تا تهران ۱۷۶۵ کیلومتر است، فاصله هوایی آن تا تهران ۱۳۷۲ کیلومتر مي باشد. این شهردرمسیر جاده ارتباطی ایرانشهر - چابهار واقع شده که مسافت آن تا چابهار وایرانشهر مساوی، یعنی ۱۷۵ کیلومتر است.
۳- روش کار
در این تحقیق با هدف بررسی اثرات زیست محیطی احداث کارخانه سیمان تیس چابهار گامهای ذیل به ترتیب به انجام رسید: - جمع آوری اطلاعات پایه و تخصصی - بررسی مطالعات انجام پذیرفته در ارتباط با ارزیابی اثرات زیست محیطی احداث صنایع سیمان - شناسلی و تعیین ویژگیهای زیست محیطی کارخانه سیمان مورد مطالعه در قالب محیطهای
• فیزیک وشیمیایی
• بيولوژیکی
• اقتصادی ، اجتماعی
• فرهنگی- شناسایی
پیامدهای مثبت و منفی ناشی از احداث کارخانه سیمان مورد مطالعه بر شهرستان سرباز - ارائه پیشنهادات و راهکارهای تقلیل اثرات سوء همانطور که اشاره گردید در این مطالعه جهت بررسی اثرات فیزیکی و شیمیایی ناشی از کارخانه سیمان تیسی چابهار از روش RATING AND RANKING استفاده شد. بدین منظور نخست وضعیت موجود محیط زیست منطقه بررسی گردید. جمع آوری اطلاعات لازم از طریق مطالعات کتابخانه ای و عملیات میدانی شامل بازدید از کارخانه سیمان تیس صورت گرفت. جهت تجزیه و تحلیل و محاسبه پارامترهای اقلیمی از ۱۴ ایستگاه تبخیر سنجی، بارانسنجی، کلیماتولوژیک، سینوپتیک بهره گیری شد که نزدیکترین ایستگاه به منطقه مورد مطالعه ایستگاه سینوپتیک چابهار می باشد که از سال ۱۹۷۰ تا کنون دارای آماربوده و نقش موثری در افزایش دقت براوردهای پارامتر های اقلیمی منطقه دارا میباشد. در ادامه نقشه های مورد نیاز در قالب محیط فیزیکی شیمیایی در محدوده های مطالعاتی در محیط GIS تهیه گردید. سپس میزان ذرات معلق و گردو غبار و آلاینده های موجود در هوا به صورت ماهیانه در ایستگاههای سیار و در مکانهای تعیین شده، نمونه برداری شد. همچنین میزان PH خواص قلیایی 9 نمک ها، کدورت، ذرات جامد معلق s مواد جامد غیر محلول، کلی فرم های گوارشی و درجه حرارت در نزدیکترین رودخانه فصلی به کارخانه نمونه برداری شد. گازهای دودکشی کارخانه تولید سیمان (دی اکسید کربن، منواکسید کربن، دی اکسید گوگرد) تحت یک برنامه منظم ماهانه در فواصل مختلف در محدوده بلافصل کارخانه پایش شد و تمامی پارامترهایی نمونه برداری شده با استانداردها مورد مقایسه قرار گرفتند. به منظور پیش بینی اثرات زیست محیطی احداث کارخانه سیمان از روش Rating &Ran King استفاده شد دراین روش محیطهای چهار گانه (فیزیکوشیمیایی، بیولوژیکی، اقتصادی اجتماعی، فرهنگی) وزن دهی وسپس زیر پارامترها از هر محیط در نظر گرفته شد و بر اساس اثراتی که پروژه بر پارامترها می گذارد از ۰ تا ۱۰ نمره گذاری و توسط نرم افزار اDRIS او بر اساس روش تجزیه و تحلیل سلسله مراتبی (AHP) پارامترها دو به دو مقایسه و بر اساس درجه به اولویت وزن دهی می شود، وزن دهی به معیارها بر اساس نظر تصمیم گیرنده و بر اساس یک مقیاس از پیش تعیین شده تخمین زده می شود. . در گام اول پس از شناخت تمام پارامترهای محیطی تاثیر پذیر و یا تاثیر گذار بر طرح می توان به براورد و وزن دهی با توجه به نوع و شدت اثرات وارده به محیط مبادرت ورزید. در گام دوم، پس از شناخت فعالیت ها، فاکتورهای زیست محیطی در هر یک از محیطهای فیزیکوشیمیایی، بیولوژیک، اقتصادی - اجتماعی و فرهنگی و مطالعه حساسیتهای اکولوژیکی منطقه، سه گزینه : الف گزینه اجرای طرح با گزینه عدم اجرای طرح ج - گزینه مشروط جهت شناسایی و پیشبینی اثرات و در نهایت ارزیابی اثرات زیست محیطی انتخاب شده اند در این مرحله فارغ از دادن وزن به گزینه ها نمره می دهیم دامنه نمرات بین ۰ تا ۱۰ می باشد که میزان اثر گذاری هر گزینه بر عوامل محیطی را نشان میدهیم هر چه اثرات از نظر ما مفید تر و بهتر باشند نمره داده شده به این گزینه ها بیشتر خواهد بود و هر چه به طرف ۰ میل کند اثرات بازدارنده خواهد بود. (جدول شماره ۱) ویژگی های روش تجزیه و تحلیل سلسله مراتبی ( (AHP: " اهمیت اثرات بر اجزاه محیط وزن دهی می شود " رتبه بندی اثرات قابل دستیابی خواهد بود * از لحاظ زیست محیطی ۳ نگرش (اکولوژیکی، اقتصادی- اجتماعی و همه جانبه) را جداگانه بررسی میکنیم. جدول (۱) وزن دهی و امتیاز دهی به معیارها و زیر معیارهای محیط فیزیکوشیمیایی، محیط بیولوژیک، محیط اقتصادی اجتماعی و محیط فرهنگی
