بخشی از مقاله
ارزيابي و تدوين شاخص هاي اندازه گيري عملکرد سيستم مديريت HSE
چکيده
واژه HSE مخفف لاتين عبارت "بهداشت ، ايمني و محيط زيست " ميباشد. اين مقوله يکي از مهمترين مسائلي است که هر فرد در هر سطحي در محيط کار و زندگي بايد بدان توجه نمايد و غفلت از آن بعضا صدمات و ضايعات جبران ناپذيري را موجب خواهد شد. يکي از مشکلات اين سيستم اينست که نميتوان پس از يک مميزي بر اساس مدل HSE-MS، در خصوص ميزان انطباق عملکرد HSE يک سازمان با اين سيستم اظهار نظر کرد. در عمل نيز مميزان ناگزير به تاييد يا عدم تاييد عملکرد HSE يک سازمان بر اساس الزامات مدل -HSE MS، به واسطه مشاهدات و يافته هاي خود مي باشند و امکان تعيين يک حد واسط وجود ندارد. بنابراين ارزيابي عملکرد سازمان بسيار مهم ميباشد، و اين امر نيازمند تدوين شاخص هاي مناسب ميباشد. در اين پژوهش براي تدوين شاخص هاي ارزيابي عملکرد از مراحل هفت گانه الزامات سيستم بهداشت ، ايمني و محيط زيست استفاده شد و براي هر مرحله شاخص هاي مناسب استخراج گرديد، در اين راستا ابتدا مطالعات کتابخانه اي و بررسي منابع موجود انجام شد و تعدادي شاخص انتخاب شد، در ادامه با استفاده از يک چک ليست از کارشناسان HSE
خواسته شده مهمترين شاخص ها را انتخاب کنند. طبق نتايج به دست آمده تعداد ٣٢ شاخص براي مراحل هفتگانه مذکور تدوين شده است . لازم به ذکر است تعداد اين شاخص با توجه به زمان ، مکان و منابع در دسترس ميتواند، کاهش يا افزايش يابد.
کلمات کليدي: شاخص ، سيستم مديريت ، بهداشت ؛ ايمني و محيط زيست ، اندازه گيري عملکرد
مقدمه
بي ترديد چشم انداز بيست سال آينده کشور، دستيابي به توسعه پايدار است ، عوامل متعددي در دستيابي به توسعه پايدار نقش دارند که از آن جمله مي توان عوامل اقتصادي، اجتماعي، صنعتي، فرهنگي و همچنين بهداشت ، ايمني و محي زيست (HSE) را نام برد (محمودلو و همکاران ، ١٣٩٠).
با پيشرفت فناوري و افزايش کاربرد ماشين آلات ، روند خطرزايي و احتمال بروز حوادث در محيط هاي صنعتي فزوني يافته است . درگذشته ، پس از وقوع حوادث و بروز خسارات جبران ناپذير اقدام به بررسي علل حوادث مي گرديد و ن ايص يک سيستم يا فرآيند تعيين مي د (جوزي و همکاران ، ١٣٨٩). ا ا امروزه گرايش به سمت پيشگيري از خطر با اقدامات پيشگيرانه است (٢٠١٢ ,Wang et al).
واژه ١ HSE مخفف لاتين عبارت "بهداشت ، ايمني و محيط زيست " ميباشد. اين مقوله يکي از مهمترين مسائلي است که هر فرد در هر سطحي در محيط کار و زندگي بايد بدان توجه نمايد و غفلت از آن بعضا صدمات و ضايعات جبران ناپذيري را موجب خواهد شد (٢٠١١ ,Deborah et al). و چه بسا زندگي فرد و حتي همکاران او را به خطر مي اندازد و آسيب هاي فراواني را نيز به محيط زيست وارد مي سازد که خود جاي تامل بسيار است . نکته اي که هيچ گاه نبايد مورد غفلت قرار گيرد اينست که خطر همواره در کمين ماست . بنابراين همواره بايد به فکر کاهش آسيب هاي ناشي از خطرات احتمالي باشيم . اين سخن بدين معناست که حتي اگر ما تمام احتياطات لازم را بکار ببنديم بازهم ممکن است از ناحيه مسائلي که دور از ذهن ماست يا بخاطر اشتباه و سهل انگاري ديگران با خطراتي مواجه شويم . حال اگر ميخواهيم خود و ديگران را از گزند اين خطرات در امان نگه داريم يا آثار آنها را به حداقل کاهش دهيم بايد تمهيداتي را فراهم نماييم . عامل بهداشت ، ايمني و محيط زيست نه تنها، سازمان ها را به طور جدي ملزم به کمينه سازي اثرات نامطلوب صنعت بر محيط ميکند، بلکه به افزايش اثرات مطلوب سازمان ها از رهگذر تامين ايمني همه جانبه براي همه کارکنان ، تجهيزات و تاسيسات و حفاظت از محيط زيست با ايجاد بستر فرهنگي خلاق و نگرشي نو و سيستماتيک ، به تبيين تاثير متقابل عوامل HSE ميپردازد و از اين طريق ، مخاطرات بالقوه و حوادث را به طور نظام مند ارزيابي مي کند و روش هاي مبتني بر پيشگيري را ارئه مينمايد
(تقديسي و عليزاده ، ١٣٨٥). همچنين اين رويکرد با ايجاد بستري فرهنگي، در جهت به صفر رساندن حوادث و آسيب ها از طريق حذف شرايط و اعمال ناايمن و ارتقاء سطح سلامت افراد، ايمني و محيط زيست در سازمان است .
همچنين در دنياي امروز توجه به مقوله ايمني، بهداشت حرفه اي و محيط زيست از اصول پذيرفته شده هر سازماني است که قصد بقا و رقابت با سايرين در توليد کالا و عرضه خدمات را دارد. به اين منظور، استاندارد ١٤٠٠١ ISO در سال ١٩٩٦ و مجموعه ارزيابي OHSAS٢ ١٨٠٠١ در سال ١٩٩٩ توسط سازمان جهاني استاندارد٣(ISO) به ترتيب در ارتباط با محيط زيست و ايمني و بهداشت حرفه اي و تدوين و منتشر شد که با استقبال کشورهاي عضو، شرکت ها و مشتريان آنها نيز مواجه گرديد.
به موازات اين روندو البته کمي زودتر، شرکت هاي بين المللي فعال در صنعت نفت و گاز دنيا نظير SHELL،BT و TOTAL نيز با توجه به رويکرد اهميت موضوعات ايمني، بهداشت حرفه اي و زيست محيطي، در پي تهيه استانداردهاي تخصصي قابل کاربرد در صنعت پر مخاطره نفت برآمدند که برآيند اين تلاش ها منجر به تدوين راهنماي استقرار و توسعه سيستم مديريت بهداشت ، ايمني و محيط زيست (HSE-MS) توسط انجمن بين المللي توليد کنندگان نفت و گاز ٤(OGP) در سال ١٩٩٤گرديد که به ٢١٠ REPORT مشهور است .
سامانه مديريت بهداشت ، ايمني و محيط زيست (HSE-MS) از کاملترين و موثرترين سامانه هاي مديريتي است که با تکيه بر آن ميتوان محيطي را ايجاد نمود که تمامي عوامل آسيب رسان شناسايي، ارزيابي، حذف يا کنترل گرديده تا سلامت ، ايمني و محيط زيست افراد اعم از پيمانکاران ، کارکنان سازمان ، مشاوران ، بازديدکنندگان ، مشتريان ، همسايگان و همچنين تاسيسات گوناگون تضمين گردد.
در ايران ،و در اواخر سال ١٣٨٠ پيرو تاييد وزير نفت مبني بر استقرار سيستم مديريت HSE در اين وزارتخانه ، شوراي مرکزي نظارت بر ايمني و آتش نشاني، نسبت به انتخاب و ترجمه خطوط راهنماي HSE-MS تدوين شده توسط OGP همت گمارد و بدين ترتيب سيستم مديريت HSE در ايران به صورت رسمي مطرح گرديد.
سيستم HSE-MS نيز به مانند مجموعه ١٨٠٠١ OHSAS و استاندارد ١٤٠٠١ ISO بر اهميت مميزي ها به عنوان يک ابزار مديريتي به منظور پايش و تصديق استقرار اثربخش خط مشي بهداشتي، ايمني و زيست محيطي در هر سازماني تاکيد دارند. مميزي ها همچنين جزء ضروري فعاليت هاي ارزيابي انطباق از قبيل صدور يا ثبت گواهينامه توسط مراجع خارجي و ارزيابي و نظارت بر زنجيره عرضه مي باشند (٢٠٠٧ ,Yildiz)(نبوتي و افضليراد، ١٣٩١).
با وجود مزاياي فراوان ، اين سيستم داراي دو جنبه مجهول و مبهم مي باشد. اول اينکه نميتوان پس از يک مميزي بر اساس مدل HSE-MS، در خصوص ميزان انطباق عملکرد HSE يک سازمان با اين سيستم اظهار نظر کرد. در عمل نيز مميزان ناگزير به تاييد يا عدم تاييد عملکرد HSE يک سازمان بر اساس الزامات مدل HSE-MS، به واسطه مشاهدات و يافته هاي خود مي باشند و امکان تعيين يک حد واسط وجود ندارد، دوم اينکه الزامات توصيه شده در مدل HSE-MS نه تنها از اهميت يکساني با هم برخوردار نيستند بلکه از هر سازمان و حتي حوزه کسب و کار تا سازمان و حوزه اي ديگر متفاوت بوده و به متغيرهايي مثل نوع سازمان ، اندازه سازمان ، فرهنگ سازماني غالب و شدت رقابت در حوزه کسب وکار بستگي دارد. در حالي که چنين چيزي در مدل HSE-MS پيش بيني نشده است (٢٠٠٥ ,Hopkins)(مينو و هاشم وند، .(1388
با توجه به آنچه بيان شد، ارزيابي عملکرد HSE در سازمان ها بخش جداييناپذير اين سيستم ميباشد، بنابراين تدوين و استخراج شاخص ها دقيق براي اين موضوع بسيار مهم ميباشد. ازينرو هدف از اين پژوهش ارزيابي و تدوين شاخص ها براي ارزيابي عملکرد HSE ميباشد.
مواد و روش ها شاخص عملکرد
شاخص عملکرد بطور کلي اطلاعات مهمي درباره محصولات و خدمات و فرآيندهاي توليد کننده آنها به دست ميدهند. آنها ابزار مناسبي براي شناخت ، مديريت وبهبود سازمان بوده و اطلاعات لازم براي تصميم گيري آگاهانه در مورد عملکردها را مهيا ميکنند. شاخص هاي عملکرد به مديران امکان ميدهند که بدانند:
- آيا اهداف سازمان برآورده ميشوند.
- آيا مشتريان از سازمان راضياند.
- آيا فرآيندها تحت کنترل آماري هستند.
- کجا اعمال بهبود ضروري است .
يک شاخص عملکرد از يک عدد و يک واحد اندازه گيري تشکيل شده است . عدد، مقدار شاخص و واحد اندازه - گيري معني آن عدد را به دست مي دهد. شاخص هاي عملکرد همواره به يک هدف گره خورده اند. شاخص هاي عملکرد ميتوانند توسط واحدهايي همچون ساعت ، متر، دلار، تعداد گزارش ، تعداد خطا، مدت زمان طراحي و غيره نشان داده شوند. شاخص هاي يک بعدي، اندازه هاي اساسي و پايه اي فرآيندها و يا محصول را نشان مي - دهند. لکن در عملکرد شاخص هاي چند بعدي استفاده ميشوند، اين شاخص ها بصورت نسبت دو يا چند شاخص يک بعدي بيان ميشوند و عمدتا" اطلاعات بيشتري نسبت به شاخص هاي يک بعدي از فرآيند بدست ميدهند. اساسا" شاخص هاي عملکرد بايد به گونه اي باشند که براي استفاده کنندگان آنها در تصميم گيري کاملا" روشن و معنادار باشند. اغلب شاخص هاي عملکرد در يکي از شش گروه زير طبقه بندي ميشوند ولي با اين همه سامانه ها ميتوانند براساس رسالت خودشان شاخص هاي مناسبتري براي خود طراحي نمايند.
کارآمدي: مشخصه اي از فرآيند که درجه تطابق خروجي فرآيند با نيازمنديها را نشان ميدهد (آيا کارهاي درستي در سازمان انجام ميشود؟)
کارائي: مشخصه اي فرآيند که نشان ميدهد هزينه منابع استفاده شده براي توليد خروجيهاي مورد لزوم فرآيند تا چه حد پائين است (آيا کارها به درستي انجام ميشوند؟)
کيفيت : شاخص ها بيانگر مشخصات محصول يا خدمت با نيازمنديها و انتظارات مشتري.
به هنگامي: شاخص هائي که نشان ميدهند آيا کاري خاص به طور صحيح و در زمان مورد لزوم انجام شده است .
انعطاف پذيري: مشخصه اي از فرآيند و سازمان که نشان ميدهد توان و سرعت انطباق آن با تغييرات محيطي تا چه حد است . بهره وري: ارزش افزوده يک فرآيند تقسيم بر ارزش کار و سرمايه مصرف شده .
شاخص کليدي عملکرد٥ اطلاعات را در خصوص موارد ذيل ارائه مي دهند.
• دور و بر ما چه ميگذرد؟
• عملکرد ما چگونه است ؟
• اتفاق بعدي چيست ؟
• آيا در معرض مشکلات يا خطراتيم ؟
در تعيين شاخص هاي عملکردي توجه به موارد زير حائز اهميت است :
- شناسايي ذينفعان سازمان و انتظارات آنها
- بررسي نقاط ضعف و مشکلات سازمان
- مقايسه با شرکتها و سازمان هاي مشابه و سازمانهاي طراز اول جهان
- بررسي امکانات ، قابليت ها و شرايط سازمان جهت ارزيابي شاخص ها
- مطابقت شرايط سازمان با اهداف و خط مشي ايمني و HSE جهت انتخاب شاخص هاي مناسب براي
اندازه گيري ميزان دستيابي به الزامات خط مشي
مشخصات شاخص عملکرد ايده آل
شاخص هاي عملکرد جهت استفاده موثر بايد يک سري مشخصات مشترک را دارا باشند که عبارتند از:
- انعکاس نيازمنديهاي سامانه
- وضوح قابليت درک
- قابليت به کارگيري در سطح وسيع
- عدم امکان تفاسير متفاوت
- سازگاري با ديگر شاخص ها
- تفسير دقيق نتايج
