مقاله اصلاحات دینی – اجتماعی در اندیشه سید جمال الدین اسدآبادی

بخشی از مقاله

اصلاحات دینی – اجتماعی در اندیشه سید جمال الدین اسدآبادي

چکیده

سیدجمال الدین را به حق می توان از بزرگ مصلحان و احیاءگران اندیشه و تفکـر دینـی در قرن معاصر دانست او با درك زمان و مقتضیات عصر خویش به علل عقب ماندگی جهان اسـلام پی برد و راهکارهایی در این خصوص اندیشید و بالاتر از همه جهت زدودن علل عقب مانـدگی مسلمینعملاً دست به اقدام زد و کوشید و در این راه عمـر گرانمایـه خـود را گذاشـت. سـید جوهره ي اصلی و حقیقی اسلام ناب محمدي را درك کرد و فهمید که اسلام پویا و زنده اسـت و تحجر در اسلام ناب محمدي راهی ندارد و عیب بزرگ جهان اسلام را در نامسلمانی مـسلمین دانست لذا ایده هاي جاویدان خود را در راه زدودن آثار دوري از اسـلام را ارائـه داد. سـید بـا جهل و خرافات شایع در جهان اسلام به مبـارزه پرداخـت و راهکـارش را پـرداختن بـه تفکـر عقدایی و اخذ علوم صحیح از غرب دانست، او با استبداد داخلی مخالفت کرد و برون رفـت آن را توجه به مردم جهت سالاربودن دین قلمداد کرد، او با غرب استعمارگر سـتیز کـرد و راهکـار جلوگیري از نفوذ غرب را بازگشت به خویشتن خویش و اصلاح و احیاء تفکر دینی بیان نمود.

این مقاله به صورت اسنادي و با روش کتابخانـه اي و بـه صـورت توصـیفی – تحلیلـی بـارویکردي تاریخی جهت تبیین اندیشه سید برخواهد آمد.

زندگانی سید جمال الدین

سید جمال الدین اسد آبادي در ماه شعبان سال 1254 هـ. ق در روسـتاي اسـدآباد از توابـع همدان به دنیا آمد. تولد وي مصادف با دورانی بود که جهان اسلام در اوج ذلت و خوابی عمیـق به سر می برد. در حالی که استعمار غرب در اوج قدرت بود و زمام امور سلطنت جهـانی را در دست داشت.

به عبارت دیگر جهان اسلام در اوج عقب ماندگی و انحطـاط فکـري، اجتمـاعی، اقتـصادي، سیاسی و ... به سر می برد و جهان غرب مسیر پیشرفت و ترقی را طی می کرد. در چنین شرایطی سید جمال در سایه پدرش به خوبی تربیـت مـی شـد. هـوش و اسـتعداد خارق العاده سید، زبانزد خاص و عام بود. سید درس ها را عمیق می خواند و در معانی آن دقت می کرد. این نکته را می توان از شیوه تحصیل و آموزش سید در مکتب فهمید.بعد از این جریـان ، پدرش در سال 1264 هـ. ق دست سید را گرفت و به قزوین برد. سید جمال دوسال در قزوین در محضر استادان برجسته آن دیار تلمذ نمود.در اوایل سال1266 هـ. ق به اتفاق پدرش به تهران رفت و از خرمن وجود علامه سید صادق سنگلجی خوشه ها چید. علامه سید صـادق بـا دسـت خود لباس روحانیت را بر تن سید جمال پوشاند و عمامه بر سرش نهاد. سید جمال پس از چند ماه توقف در تهران به اتفاق پدرش عازم نجف شد. وي در ابتدا ورود به نجف از مرجع تقلید آن زمان شیعیان، یعنی شیخ مرتضی انصاري دیدن کرد. پدر سید پـس از دو ماه به اسدآباد همدان برمی گردد ، ولی سید جمال مدت چهار سال در نجف ماند.

وي علاوه بر فراگیري مبانی لازم فقه، اصول، حدیث، تفسیر، کلام و هیـأت را نـزد اسـتادان زبردست این علوم تلمذ کرد و به خاطر هوش و استعداد خارق العاده اي که داشـت، در همـان مدت کم در محافل علمی نجف درخشید.
در سال 1270 هـ. ق به هند مسافرت کرد . پس از آن از کـشورهاي جهـان اسـلام و اغلـب کشورهاي اروپاي غربی بازدید کرد. سـید جمـال بـه وضـوح مـی دیـد کـه دول اروپـایی بـا رقابت هاي استعماري میان خود، بلاد اسلامی رامستقیماً مورد هجـوم و حملـه قـرار داده و در بیشتر موارد این بلاد را اشغال نظامی می کنند. این امر در ذهنیت سـید جمـال تـأثیر گذاشـته و موجب شکل گیري نهضت فکري – اجتماعی وي شد و جهت بیداري مسلمین و تجدید حیـات اسلام، حرکت اصلاحی خود را آغاز کرد.

بدون تردید سلسله جنبان نهضت هاي اصـلاحی در صـد سـاله اخیـر، سـید جمـال الـدین اسدآبادي است. وي در ابتدا دردهایی را که در جامعه اسلامی به جـان امـت مـسلمان سـرایت کرده بود، تشخیص داد و سپس براي درمان این دردها چاره اي اندیشید. استاد مرتضی مطهـري، آرمان اصلاحی سید جمال را چنین بیان می کند:

آرمان اصلاحی سید و جامعه ایده آلش در جامعه اي اسلامی خلاصه می شود که وحدت بـر سراسر آن حاکم باد. اختلافات نژادي، زبانی، منطقه اي ، فرقه اي ، بر اخوت اسلامی آنهـا فـائق نگردد و وحدت معنوي و فرهنگی و ایدئولوژي آن ها را آسیب نرساند. مـردم مـسلمان، مردمـی باشند آگاه و عالم و واقف به زمان و آشنا به فنون و صنعت عصر و آزاد از هر گونه قید استعمار و استبداد. تمدن غربی را با روح اسلامی نه با روح غربی اقتبـاس نماینـد. اسـلام همـان اسـلام نخستین باشد بدون پیرایه ها و ساز و برگ ها که بعدها در طول تاریخ به آن بـسته شـده اسـت.

روح مجاهده گري به مسلمانان باز گردد، احساس عزت و شرافت نمایند زیر بار ظلم و اسـتبداد و استعمار نروند.1

نهضت اسلامی سید جمال برخلاف نهضت هـاي دیگـر، هـم فکـري بـود و هـم سیاسـی – اجتماعی. یعنی سید جمال می خواست، هم در اندیشه مسلمانان، و هـم در نظـام هـاي زنـدگی آنها رستاخیزي را بوجود آورد. در مقابل، نهضت هایی در جهان اسلام پدید آمد که فقط فکـري بودند. مثل نهضت غزالی که یک نهضت فکري محض بود. او فکر می کـرد کـه علـوم اسـلامی آسیب دیده است و لذا درصدد احیاء علوم دین برآمد. بعضی از نهضت ها نیـز فقـط سیاسـی – اجتماعی بودند. مثل نهضت سربداران که نهضتی اجتماعی علیه حکام زمان بود.

علت پیشرفت سید جمال، امتیازات منحصر به فرد وي بود که او را از دیگران متمایز می کرد. استاد مرتضی مطهري ضمن بیان این مطلب که یکی از امتیازات سید، آشنایی او با جهان و زمـان خود بود، می نویسد:

اولاً زبان هاي متعدد بیگانه از قبیل انگلیسی و فرانسه و حتی روسـی را (طبـق نقـل آثـار العجم) می دانست، به آسیا و اروپا و قسمتی از آفریقا مسافرت کرده و با شخـصیت هـاي مهـم علمی و ﺳﻴﺎﺳﻲ برخورد و مذاکره کرده بود و این ها به او دید وسیعی بخشیده بود.1

امتیازات دیگر سید از زبان استاد مطهري:

اطلاعات وسیعش درباره اوضاع سیاسی و اقتصادي و جغرافیایی کشورهاي اسـلامی بـود. از نامه اي که به مرحوم زعیم بزرگ حاج میرزا حسن شیرازي نوشته است، روشن می شود کـه تـا چه حد این مرد از اوضاع عمومی ایران و از جریان هاي پشت پرده سیاسـت و از نیرنـگ هـاي استعمار آگاه بوده است.

سیدجمال پس از سال ها تلاش براي بیداري مسلمانان، دور ریخـتن خرافـات از دیـن، احیـا تفکر دینی، دست آخر با دعوت سلطان عبدالحمید در سال 1310 هــ. ق بـه اسـتانبول رفـت و سلطان در ظاهر براي او جایگاه بزرگی قائل شد و به منظور یکپـارچگی کـشورهاي اسـلامی از اندیشه هاي درست و به جاي سید بهره می برد تا اینکـه در شـوال 1314 هــ . ق سـید جمـال درگذشت و او را در گورستان ویژه دانشمندان و اولیاء به خاك سپردند.

با توجه به اینکه سید جمال براي بیداري مسلمانان به آسیا، اروپا و قسمتی از آفریقا سفر کرده بود، می توان نمودار سیر و حرکت او را به این صورت تنظیم و ترسیم نمود:
آثار و تالیفات سیدجمال

از سید جمال آثار فراوانی به جاي مانده است که عبارتند از :

– 1 تاریخ الافغان:

این کتاب یکی از بهترین آثار او است که آن را به زبان عربی نوشته است و در مـدت چهـار سال توقف خود در افغانستان آن را براي بیداري مسلمانان افغانی تألیف نموده اسـت . ایـن اثـر بارها در مصر چاپ و منتشر شده است.

– 2 مقالات جمالیه:

این اثر مشتمل بر چندین مقاله علمی، فلسفی، اخلاقی و اجتماعی است کـه در تـاریخ 1312 هـ. ق با ملحقاتی در مطبعه کلاله خاور در تهران به همت میرزا نصر االله خـان جمـالی چـاپ و منتشر شده است.

-3 رساله نیچریه:

این کتاب در رد مادیون و طبیعیون است و سید آن را در حیدرآباد دکـن در هنـد نوشـت و شیخ محمد عبده به کمک ابوتراب ساوجی آن را به عربی برگرداند. این کتـاب چنـدین بـار در ایران، هندوستان و مصر به زبان هاي مختلف چاپ و منتشر شده است.

– 4 العروه الوثقی:

نشریه اي است که سید جمال در طول سه سال اقامت خـود در پـاریس 1301) هــ. ق) بـا کمک شاگردش شیخ محمد عبده، هیجده شماره آن را منتشر کرد و به صورت رایگان در اختیـار مردم قرار می داد. محتواي این نشریه باعث نهضت و بیداري ملل اسلامی گشته تا جـایی کـه از ورود آن به ممالک اسلامی جلوگیري شده است.

– 5 کتاب شرح حال اکهوریان:

سید این کتاب را از پاریس براي خواهرزاده خود، میرزا شریف خان مستوفی فرستاده است.

– 6 روزنامه ضیاء الخافقین:

این روزنامه را سید پس از تبعید از ایران، در لندن به همراهـی میـرزا ملکـم خـان اصـفهانی تأسیس و منتشر کرده است.

– 7 الحقایق الجمالیه ،

– 8 کتاب الوصیه السیاسه الاسلامیه ،

– 9 انتقاد الفلاسفه الطبیعیین ،

-10 گردآوري خاطرات سید توسط شیخ محمدعلی مخزومی ،

مفهوم اصلاح و اصلاحات

قبل از پرداختن به مبانی اندیشه ي سید جمال، شایسته است مفهوم لغـوي اصـلاح و معنـاي سیاسی آن بیان شود. اصلاحات از دو واژه »صلح« و »صلاح« گرفته شده است. صلح بـه معنـی آشتی دادن و رفع اختلاف بین دو یا چند نفر یا دو دولت اسـت. اصـلاح از مـاده صـلاح و در مقابل افساد است. در زبان فارسی از صلاح به عنوان شایستگی نیـز یـاد مـی شـود. اصـلاح در فرهنگ سیاسی غرب معادل واژه »رفورم« است . رفورم تغییراتی را شامل می شود که تدریجی و آرام صورت می پذیرد، این اصطلاح در مقابل واژه انقـلاب اسـت زیـرا انقـلاب تغییـرات تنـد ناگهانی و بنیادي است و ممکن است با اعمال خشونت و بکاربردن قوه قهریـه همـراه باشـد. در انقلاب همه ي پیوندها با گذشته نفی می شود و ساختار سیاسـی، فرهنگـی، اقتـصادي جدیـدي طراحی می شود، اما رفورم در چهارچوب نظام حاکم انجام می گیرد و ساختارهاي اساسی را به هم نمی ریزد و تغییرات بنیادین را برنمی تابد.∗

اصلاح در فرهنگ اسلامی

در اسلام، مفهوم اصلاح و اصلاحات ممکن است با رفورم مساوي باشد یا متفاوت و مترادف با انقلاب. چیزي که مهم است اصلاح ساختار جامعه است، اگر با رفورم مقصود دسـت یـافتنی باشد مطلوب است اما در صورت لزوم، جهت اصلاح امور مسلمین انقلاب تجویز می شود. زیرا انقلاب نیز براي اصلاح جامعه است. از این رو در اسلام معنی مطلق اصلاح موردنظر است که با معنی انقلاب تضادي ندارد، اصلاح در جامعه اسلامی بسته به شرایط جامعه، ممکن اسـت تنـد، اصلاحات در اندیشه اسدآبادي ناظر بر این مفهوم است او هم رفـورم را در نظـر دارد و هـم انقلاب را تجویز می کند، چرا که او یک روحانی و یک اسلام شناس واقعی اسـت و ضـرورت اصلاح امور مسلمانان و رفع نابسامانی هاي زندگی مردم در تعالیم دین اسلام ریشه دارد.((3 سید جمال براي رفع نابسامانی ها و اصلاح امور جوامع اسلامی، ابتدا دردهـا و مـشکلات راشناسایی می کند و سپس با ارائه راهکار براساس تعالیم دینی درصدد رفع مشکلات برمـی آیـد. اسدآبادي در این میسر پرخطر عمر خود را صرف نمود و از لذت ها و آسایش دنیوي و حتـی از تشکیل خانواده سرباز زد.

ویژگیهاي نهضت سید جمال

پیشرفت جوامع غربی در زمینه هاي علوم تجربی، محصول »رنسانس« و »رفورماسـیون« بـود.انقلاب صنعتی و دست یابی به تولید انبوه در بیشتر محصولات، ملل اروپا را با دو مشکل جـدي مواجه ساخت. یکی کمبود مواد خام اولیه براي صنایع جدید و دیگري بازار فروش تولیداتی که اکنون بازار خود اروپا اشباع کرده بود. اروپاییان براي رفع این مشکل که سرمایه داري جدیـد را تهدید می کرد متعرض سرزمینهاي جدید شدند، سرزمینهاي خالی از سکنه را به راحتی تـصرف امت اسلامی به دلایل متعدد در حال ضـعف، حمـلات مغـول، کشمکـشهاي درونـی، دوري گزیدن از اسلام ناب، مانند تغییر روش انتخاب خلیفه، اشرافی شدن زندگی خـصوصی خلفـاء ، تصرف ناحق در بیت المال، استبداد و خودرأیی، نابودي استقلال، دستگاه قضاوت کـه در زمـان خلفاء راشدبن خاصه در حکومت امام علی (ع) به شدت بر آن پافشاري می شـد، حـاکم شـدن تعصب هاي قومی و زبانی و علل و عوامل بسیار دیگر از حمله جریان دویـست سـاله جنگهـاي صلیبی باعث شده بـود کـه ملـت هـاي اسـلامی در تفرقـه، دشـمنی ، جهـل و بـی خبـري و برداشت هاي غلط از دین غوطه ور شوند. ملل اسلامی در این وضعیت بغرنج به یکباره با هجوم فرهنگ و تمدن غربی مواجه شدند. مسلمانان در برابر این جریـان سـیل آسـا بـه چـاره جـویی پرداختند و در پاسخ به این سوال که در برابر این جریان چه باید کرد؟ سه نحله فکري در جهان اسلامی بوجود آمد که هر یک به فراخور احوال سعی در حل مـسئله و پاسـخ بـه ایـن پرسـش داشتند.

جریان نخست ، پیروي از غرب بـدون هـیچ قیـد و شـرطی را چـاره درد جوامـع اسـلامی می دانست و بر این باور بود که کشورهاي شرقی نیز مانند غرب باید خود را از قید و بند سـنت و دین آزاد کنند و در این صورت است که می توانند مشکلات خود را مرتفـع سـازند. مـشکل اصلی این جریان این بود که تفاوت بین اسلام و مسیحیت، فرهنگ غرب و شرق و بستري را که باعث شکل گیري جریان رنسانس در غرب شده بود درك نمی کرد و معتقد بود نسخه اي که در اروپا به اجراء درآمده براي جوامع شرقی نیز قابل اجراء است. این جریان فکري و اجتماعی کـه

از آن به عنوان طفس ظق ذك ف د »غربگرایی« یا طفس ظـق ذ دع »تجـدد« یـاد مـی شـود، در بسیاري از کشورهاي اسلامی طرفدارانی داشت.
جریان فکري اجتماعی دوم، اصلاح طلبی دینی بود که اکثر محققین آغازگر آن را سید جمال می دانند. باور اصلی این جریان این بود که مـشکلات اصـلی جوامـع اسـلامی ناشـی از دوري جستن از تعالیم دین اسلام است و چاره مشکل، پیروي از غرب نیست بلکه درمـان ایـن درد را باید در بازگشت به اسلام اصیل جستجو نمود. برخورد این جریان فکري با مسئله غرب عاقلانـه و بدن تعصب است نه رد مطلق و نه پذیرش مطلق را توصیه مـی کنـد و معتقـد اسـت دیـن و سیاست عقل و علم و دین و دنیا تناقصی با هم ندارند.

جریان فکري اجتماعی سوم، هر آنچه از غرب است و هر چه جنبـه نـوآوري دارد را مطـرود می داند. اجتهاد و نوآوري از دید این جریان بدعت است و معتقد است بایـد بـه سـلف صـالح رجعت نمود و شیوه عمل صحابه پیامبر (ص) می باید سرمشق عمل باشد زیرا هر چه دین به آن نپرداخته و دستوري درباره آن در قرآن و سنت یافت نمی شود معیوب است و بایـد دور ریختـه شود . با توجه به جمود فکري، که سردمداران این تفکر دچار آن بودند طبیعـی بـود کـه بـرغم دشمنی ظاهري یا غرب، بسیار سریع به دامان غرب، بغلتد و از آنجا کـه مبنـاي عقلـی و علمـی براي مدعاي خود نداشت نتوانست پاسخ مناسبی به مشکل جوامع اسلامی بدهد و همان راهی ر رفت که غربزدگان رفتند.

سید جمال به عنوان پیشتاز اسلام نوگراي اجتهادي هـر دو جنـاح را رد مـی کـرد. او چـاره مشکل را نه در دست کشیدن از اسلام (غربگرایان) و نه در ایجاد مذاهب جدید به نام دین مانند »وهابیت« و »بهائیت« می دانست. بلکه بر این باور بود که مسلمانان هـیچ نیـازي بـه دیـن تـازه ندارند، دین اسلام تنها با مقتضیات زمان و مکان احتیاج بلکه به بیان مطلوب دارد. (5) اسدآبادي در پی اصلاحات در چهارچوب اسلامی و احکام دیـن اسـت و نهـضت او تفـاوت مهمـی بـا پرستاتیزم غربی دارد زیرا این حرکت یک حرکت تدافعی در برابر تهاجم فرهنگ غرب است(.(6

تاریخ و فرهنگ اروپا و خصوصیات دین مسیح و برداشت غلط کلیسا از مـسیحیت زمینـه را براي تحولات در اروپا فراهم کرد. کلیسا برخلاف اصل مسیحیت، دنیاي مردم را بدسـت گرفتـه بود و براساس تعبیر خود که نتیجه آن خرافاتی مانند فروش بهشت! بخشیدن گناه توسط پاپ بود زمینه را براي تغییر فراهم کرد. نهضت پروتستان خواهان بازگـشت بـه اصـل مـسیحیت و عـدم دخالت کلیسا در دولت بود. اما سید جمال و نهضت دینی او به دنبال کوتاه کردن دسـت اسـلام نبود بلکه می خواست اسلام منزوي شده و به کنج معابد خزیده را وارد جامعه کنـد و جامعـه را براساس آن بسازد. این نهضت تفاوت مهمی نیز با نهضت هاي اصل تـسنن دارد کـه بـه سـلف صالح بدون توجه به مقتضیات زمان تاکید دارند .(7) نهضت سلفیه همان گرایش سـوم بـود کـه پیشتر اشاره شد این گرایش در برابر تهاجم فرهنگی اجتماعی غرب حرفی براي گرفتن نداشت و ندارد. زیرا با نگاهی قشري و ظاهربینیاصولاً معتقد به تفکر نیست و هرچـه را کـه در قـرآن و سنت به آن اشاره نشده کفر می داند. اما نهضت اصلاحی تشیع براي جامعه، حکومـت، اقتـصاد، برنامه مبتنی بر اصل اسلام اما با توجه به شرایط زمان دارد. این ویژگی نهضت اصلاحی شیعه در واقع از ماهیت این مذهب نشات می گیرد که معتقد به بسته شدن باب اجتهاد نیست و از سـویی پیوند رسمی دین و دولت آنچنانکه در اهل تسنن وجود دارد را نمی پـذیرد و حـق را در قالـب پیروزي نمی داند. و شعار (الحق لمن غلب) سر نمی دهد.

نهضت سید جمال گرایش صوفیانه و رهبانیت در اسلام را رد می کند. او می نویـسد در اثـر رسوخ تعالیم دینی افراد مسلمان، علاقه مندترین مردم به زندگی می باشند. (به زنـدگی رهبـانی معتقد نیستند)ولی به تجملات ظاهري و فریبنده کمتر اهمیت می دهند. قرآن با محکمترین آیـات علل عقب ماندگی جوامع اسلامی از دیدگاه سید جمال وقتی نوشته ها و گفته هاي سید جمال را مورد بازبینی قرار می دهیم سـه محـور اصـلی بـه عنوان دلایل مهم مشکلات جوامع اسلامی به چشم می خورد. این سه محور عبارتند از خرافـات و جهل، استبداد و خودرایی و وابستگی به غرب. به نظر می رسد مهمتر از همه نـادانی و جهـل باشد زیرا خرافه پرستی و نادانی بستر مناسبی براي استبداد داخلی است و از آنجا که کمتر اتفاق می افتد حکومت استبدادي صالح نیز باشد، حاکم مستبد تاج و تخت خود را به هر چیزي ترجیح می دهد و از بیم از دست دادن حکومت با توجه به عدم پایگاه مردمـی بـه قـدرتهاي خـارجی متوسل می شود از سوي دیگر هیچ قدرتی در جهان بـدون پـاداش و امتیـاز از کـسی حمایـت نمی کند. پس حاکم مستبد براي حفظ قدرت، حاضر می شود سـلطه بیگانگـان را بپـذیرد. ایـن شرایط در مقطع زمانی ظهور سید جمال با شدت زیادي در ممالک اسلامی به چشم مـی خـورد.