بخشی از مقاله
چکیده
در این مقاله به بررسی اندیشه سید قطب پرداخته شده است که در آن به دورههای تحول فکری سید قطب اشاره شده است و سعی شده است این دورههای تحولات فکری بررسی شود. همچنین بازتاب اندیشه سید قطب و تأثیراتی که وی بر جریانهای اسلامگرا گذاشت و نیز انتقاداتی که به اندیشه وی شده است، مورد بحث و بررسی قرار گرفتهاند. کتاب نشانه های راه وی نهایتا به مانیفست جنبشهای بنیاد گرای تند روی اسلامی دهه ی 70 تبدیل شد. او با اقتباس از اندیشه مودودی با استفاده از مفهوم لا اله الا االله به تبیین الوهیت و عبودیت پرداخت.
او کلیه جوامع کنونی اعم از مسلمان و غیر مسلمان، را جامعه ی جاهلی می داند و معتقد است که باید این جوامع نابود شوند و بر خرابه های این جوامع، جامعهی اسلامی بر پا و استوار گردد. او در پاسخ به این سؤال که رستاخیز اسلامی چگونه باید آغاز گردد همانند خوارج در زمان حکومت حضرت علی - ع - می گوید که باید به قرآن رو آورد او فلسفه را قبول نداشت. نمونه بارز در رد دیدگاه قطب در مورد فلسفه ،ظهور انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی بود. در مورد افکار و اندیشه های سید قطب به تفصیل در این مقاله بحث شده است.
مقدمه و طرح مسئله
به دنبال کاهش نفوذ استعمار غرب در اوایل قرن بیستم و گسترش موج استقلال طلبی در جهان سوم ، دیدگاههای متفاوتی نیز در مورد دین و سیاست در بین ملل اسلامی ظهور کرد. گروهی که مشحون پیشرفت غرب شده بودند اینگونه تصور می کردند که دین عامل عقب ماندگی مسلمانان است.در مقابل گروهی نیز عقب ماندگی ملل مسلمان را نه به خاطر اسلام، بلکه ناشی از عدم اجرای شریعت اسلام ،دور شدن از اسلام واقعی و روی آوردن به مکاتب بیگانه می دانستند.
این طرز تفکر ایشان را وا داشت تا اسلام را دوباره به عنوان یک دین کامل و جهان شمول معرفی کرد و در کنار آن نیز برای بر قراری حاکمیت تعالیم شریعت واسلام بر زندگی سیاسی و اجتماعی خود وارد عمل شوند. تلاش این متفکران اصول گرا را می توان در جنبشهایی همچون اخوان المسلمین در مصر، جماعت اسلامی پاکستان و برخی جنبشهای اسلامی در ایران و دیگر کشورهای اسلامی مشاهده کرد.از جمله این متفکران می توان به حسن البناء، مودودی ،سیدقطب، امام خمینی و دکتر شریعتی اشاره کرد که نقش رهبری فکری و عملی این جنبشها را بر عهده گرفتند.
از طرف دیگر امروزه مساله بنیاد گرایی اسلامی و جنبشهای اصول گرایی اسلامی،نه تنها یک موضوع منطقه ای، یا مربوط به جهان اسلام نمی باشد بلکه موضوعی است جهانی و به خصوص بعد از وقایع یازدهم سپتامبر و حمله آمریکا به افغانستان و عراق،روزی نیست که خبری از آن در رسانه های گروهی جهان منتشر وپخش نگردد.ریشه های بنیاد گرایی اسلامی امروزی را بایذ در اندیشهه های اخوان المسلمین مشاهده کنیم.
سید قطب رهبری تبدیل بنیاد گرایی محافظه کارانه اخوان المسلمین به افراط گرایی جوان سازمان آزادی بخش اسلامی - التکفیروالهجره - وسازمان - الجهاد - را بر عهده داشته است.بنابراین شاید بتوان ادعا کرد که شناخت اندیشه های وی تا حدودی راه شناخت جنبشهای نوین اسلامی دهه 70به بعد راهموار می سازد. اندیشهها و افکار سید قطب الهام بخش بسیاری از جنبشهای اسلامی در مصر و دنیای اسلام بوده است و از حیث تاثیرگذاری بر حرکت های اسلامی یکی از برجستهترین اندیشمندان معاصر است به طوری که هنوز میتوان تاثیرات اندیشهی وی را در بسیاری از سازمان ها و گروههای اسلامی در سرتاسر جهان اسلام مشاهده کرد.
بازتاب اندیشه سید قطب در مصر باعث تحولات عمیقی در این کشور شد که از جمله آن میتوان به انشعاب در سازمان اخوان المسلمین و به وجود آمدن سازمان هایی مانند الجهاد و سایر گروه های رادیکال اسلامی - برخی گروههایی مانند القاعده را بازتابی از اندیشههایی سید قطب می دانند - و نیز جریان ترور انور سادات - رئیسجمهور مصر - اشاره کرد. با گذشت سال ها از اعدام سید قطب، شخصیت و اندیشه وی به عنوان یک الگوی مبارز، در ذهن و عمل گروه های اسلامگرا زنده است و هنوز برخی گروه های اسلام گرا وی را به عنوان رهبر معنوی و الگوی مبارزه خود میدانند.
کتابها و مقالات نافذ او که بارها به زبانهای گوناگون دنیا چاپ، و در سراسر جهان منتشر شده، همچون خورشید، روشنگر دلهای مسلمانان وحدتگرا و جوانان انقلابی است. اکنون مرکز تحقیقات مجمع جهانی تقریب مذاهب که اصلیترین وظیفه خود را گسترش ادبیات تحقیقی تقریب و شکلدادن به پژوهشهای کاربردی و علمی پیرامون این مقوله میداند، معرفی طلایهداران تقریب و شناساندن اندیشههای پیشتاز و تجربههای به جایمانده از آنان را یکی از نخستین گامها و پیشنیازها قرار داده است. در این مقاله، شرح حال «شهید سید قطب« یکی از اندیشهوران اصلاحگرا، از نظر میگذرد .امید است آشنایی با شرح حال این مرد بزرگ، راه را برای مبارزان و مصلحان مسلمان هموارتر سازد.
فرارسیدن عصر جدید و آغاز مرحله تازه ای از زندگی، پیام های گنگ و پر ابهامی برای انسان داشت. انسان جدید با عبور از مرحله سنتی، قدم در راهی میگذاشت که نقطه شروع مشخصی داشت، اما معلوم نبود و معلوم نیست که به کدام نقطه ختم خواهد شد. قدم هایی که در ابتدا ثبات و قطعیت بیشتری داشت و می خواست با تقویت کنجکاوی های علمی، حوزه های ناشناخته را کشف کند. میلان کوندرا آغاز عصر جدید را زمانی می داند که دنکیشوت، خانه اش را به قصد کشف جهان ترک گفت - میلانی. - 177 : 1380 این آغاز کشف حوزه های ناشناخته و سرک کشیدن به پستوهایی که تا پیش از این غیرمجاز، حرام و ممنوع محسوب می شد، سبب گردید همه جنبه های زندگی انسانی - اعم از جنبه های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، مذهبی و حتی هنری - دستخوش دگرگونیهای گسترده شود.
سید قطب در جایگاه مغز متفکر جمعیت اخوان المسلمین بین سالهای 1952 تا 1964 میلادی مطرح بود و همواره مقابل کسانی که از این جنبش ضد استعماری انتقاد میکردند، میایستاد. وی در باره »اخوان المسلمین »میگوید: خداوند اخوان المسلمین را زنده بدارد که مصر را زنده نمود و مفهوم جهاد را که از نظر مردم فقط شعار دادن و کفزدن بود، تغییر داد و مفهوم اصلی آن را که کار و فداکاری است، به آن بازگردانید و چگونگی نبرد را که منحصر به تبلیغات بود، به قربانی شدن و شهادت در راه خدا تبدیل کرد - سید قطب، 1370، ص. - 107
مهمترین مسئله ان است که تفکرات سید قطب و برداشت های او از اسلام و تشکیل حکومت اسلامی - شیوه مبارزه با دستگاه حاکم - بسیار شبیه به تفکرات امام خمینی می باشد.به نظر اینجانب بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران مدتها قبل از پیروزی انقلاب اسلامی با تفکرات رهبران اخوان المسلمین به ویژه سید قطب آشنایی داشتند .از این لحاظ این موضوع برایم جالب و حائز اهمیت بوده است.
بنابراین از جمله مسائل مورد نظر این است که، اندیشه سید قطب چه بوده و چه تاثیری بر جنبشهای اسلامی بعد از خود داشته است؟ سید قطب در چه محیط اجتماعی می زیسته و نقش آن در شکل گیری افکار و اندیشه های او چه بوده است؟ چارچوب ایدئولوژی اسلامی از دیدگاه سید قطب چیست؟ سید قطب چه تاثیری بر جنبشهای اسلامی اخیر در مصر و احیانا در دیگر بلاد اسلامی داشته است.
سازماندهی تحقیق:
این پژوهش شامل سه بخش است. پس از مقدمه که به بیان و طرح موضوع پرداخته شده در بخش اول زندگی سید قطب و محیط سیاسی و اجتماعی که وی درآن می زیسته اشاره می کنیم و در بخش دوم به اندیشه ی قطب در باب جامعه ایده آل ،ایدئولوژی اسلامی و نظر او در مورد مکاتب فکری دیگر از جمله کمونیسم و سرمایه داری پرداخته و راه حل انقلابی که سید قطب برای رسیدن به این جامعه ایده آل ارائه می دهد مورد بررسی قرار می گیرد. در بخش سوم نیز ضمن اینکه مروری خلاصه وار بر اندیشه های سید قطب خواهیم داشت ،به تأثیر اندیشه های وی بر جنبشهای اسلامی معاصر در مصر ودیگر کشورهای اسلامی خواهیم پرداخت ودرپایان به یک نتیجه گیری کلی می رسیم.
زندگینامه سید قطب
شرح حال سید قطب تاپیش از پیوستن به اخوان المسلمین:
سید قطب در سپتامبر 1906در شهرستان موشا در ایالت اسیوط به دنیا آمد .او به خانواده ای ازنجبای روستایی که از نظر مالی در تنگنا قرار داشتند تعلق داشت. در این روستای بزرگ ،جمعیتی مختلط از اسلام و مسیحیت و مزارع کوچک خانوادگی ،دو سیستم آموزشی هم سطح یعنی مدارس دولتی ازیک طرف و مدارس قرآنی از طرف دیگر به چشم می خورد . سید قطب متعهد شد پیش از ده سالگی قرآن را حفظ کند .او از همان دوران کودکی با مسائل سیاسی آشنا شد چرا که از جانب پدرش جلسات مکرر سیاسی به صورت خصوصی در منزلشان برگزار می شد.
وی ضمن طرفداری از ناسیونالیسم ضد انگلیسی مطبوعات و آثار جهانی را ازکتابفروشان دوره گرد محلی تهیه می کرد و می خواند . - 1 - سید ، چهار سال به نزد عموی خود رفت، وی که طرفدار حزب وفد بود در حومه پایتخت زندگی می کرد .در سال 1925در دانشکده تربیت معلم ثبت نام کرد. پس از فارغ التحصیلی در 1928و1929در کلاسهای آمادگی دارالعلوم که برای جبران نقایص دانشکده آموزشی الازهر تأسیس شد، حضور یافت. او درسال 1930به طور رسمی از مؤسسه پذیرش گرفت ودر سال 1933درسن 27 سالگی فارغ التحصیل شد.او برای شانزده سال به استخدام وزارت معارف عمومی مصر درآمد. از1940تا1945بازرسی وزارتخانه بود وطی این مدت طرحهایی که برای اصلاح سیستم آموزشی ارائه می داد ،توسط طه حسین به سطل آشغال ریخته می شد.
- 2 - سید قطب تاسال 1954یعنی تا پایان جنگ جهانی دوم نقد ادبی می نوشت. او سهم فعالی در مباحثات دهه 1930 و1940 داشت. سبک کوبنده اش اورا به عنوان یک طرفدار اهل بحث و جدل به ویژه علیه طه حسین معروف کرد. درسال 1946از محمود عقاد و مکتب او فاصله گرفت و به انتشار مقالات خود در روزنامه پرداخت او به شاعری و نوشتن داستانهای بلند و کوتاه علاقه مند بود . - 3 - حداقل سه اثر به نامهای بچه دهکده، رؤیاههای چهار گانه و خارها در حال حاضر موجود می باشد که عمدتا به مسائل زندگی شخصی وی و سرخوردگیهای عشقیش وی اشاره می کند.
اوکه از این مسأله به صورت رمانتیک رنج می برد ،دریافت که راه ثمر بخش و عمل سازنده را از طریق خدمت به رسول خدا - ص - ،به عنوان یک مبارز و مجاهد و سرانجام پیشوا باید کشف کند ! - 4 - سپس مصلحت دید که خود امتیاز نشر مجله ای را بگیرد تا بتواند آزادانه هر آنچه را که می خواهد بنگارد .دراین مجله سید،از تمام احزاب به سبب آنکه آنها را بقایای دوران قدیم می پنداشت بریده بود موضوع اصلی مقالاتش از ادبیات به ناسیونالیسم و مخالفت با آن معطوف گشت
