بخشی از مقاله
چکیده
از قرن اخیر با مطالعه دقیق حرکت های دینی و اصلاحی تا کنون و صرف نظر از اینکه این حرکت ها هر کدام در چه نقطه ای از جهان اسلام شکل گرفته و رشد کرده باشند به این نتیجه می رسیم که نقطه حقیقی اتصال میان کتاب آﲰانی قرآن بوده است . توجه کامل و ﳘه جانبه قرآناز سوی مصلحان دینی پس از آن رخ داد که قرآن برای مدتیتقریباً طولانی مهجور بود و در اندیشه و فکر و زندگی مردم چنان جایگاهی نداشت .
سید ﲨال الدین اسد آبادی یکی از این مصلحان بیدار گر بود که با سلاح قرآن وارد میدان شد و به تبین آموزه های سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی قرآن پرداخت . وی در نتیجه سفرهای متعددی که به ﳑالک اسلامی از ﲨله ایران ، افغانستان ، مصر ، عثمانی و ... ﳕود، دید جامع و کاملی نسبت به قرآن پیدا کرد و از دایره تنگ تفسیرهای لفظی و
شکلی و سنتی پا فراتر اد و حتی دیدگاه های برخی مفسران زمان خویش را نقد ﳕود. بیشﱰ مستند به آیات مقالات منتشر شده در عروة الوثقی قرآنی است و نام این نشریه نیز خود حاکی از این تأثیر ژرف و عمیق است . در جای جا ی دیگر نوشته های سید ﲨال الدین هم اشاره های صریح و ضمنی به آیات حیات ﲞش قرآن کریم دیده می شود .این مقاله سعی دارد با کند و کاوی در زندگی و نوشته ها و گفته های سید ﲨال الدین جنبه های متعدد و ﳐتلف تأثیر قرآن بر اندیشه او را مورد مطالعه قرار دهد .مطالعه احوال و افکار سید ﲨال الدین در سایه چنین تصویری علمی تر ، روشن تر، و بسی منصفانه تر است .
مقدمه
سید ﲨال الدین اسد آبادی از بزرگﱰین و تأثیر گذارترین شخصیت های اسلامی در سده سیزدهم هجری است؛ او سلسله جنبان ضت های اصلاحی در این دوره به ﴰار می آید. سیدبرای جهان اسلام شخصیتی جامع الأطراف بود، یعنی در یک زمان هم متفکری بزرگ، هم مصلحی دینی وهم رهﱪی سیاسی بود شیوه تربیتی و روند ﲢصیلات او به گونه ای بود که قرآن کریم را از ﳘان ابتدا وارد زندگی او ساخت؛ سیر تربیتی، اخلاقی و علمی سید با قرآن آغاز شد و سراﳒام هم قرآن چون مشعلی فروزان راهنمای راه او در فعالیت های سیاسی، اجتماعی و اصلاحی او گشت. دقت و تأمل در زندگی ، آثار و سخنان سید ما را به این یقین می رساند که ﲤام افکار و عقاید و دیدگاه های او بر ﳏور قرآن کریم می چرخد، او آگاهانه تلاش می آند تا در مسیر حرکت اصلاحی خود ذره ای از راه قرآن منحرف نشود و در واقع قرآن را معتﱪترین و ﳏکم ترین مستمسک نظرات و گفته های خود می داند.در این مقاله سعی شده است تا با کند و کاوی در زندگی، آثار و گفتار سید، تأثیر این کتاب آﲰانی بر اندیشه او نشان داده شود.در این پژوهش ابتدا جایگاه و اﳘیت قرآن و تفسیرآن از نظر سید ﲨال مورد بررسی قرار می گیرد، سپس مبانی قرآنی اندیشه های اصلاحی او مطالعه می شود.اگر چه شخصیت سید ﲨال الدین اسد آبادی از زوایای ﳐتلفﳘواره مورد توجه پژوهش گران و اهل ﲢقیق بوده است، اما به نظر نویسنده این مقاله بررسی تأثیر آیات اﳍی برافکار سید موجب می شود تا بسیاری از لایه های مبهم و تاریک زندگی و اندیشه او روشن شود ودر نتیجه قضاوت درمورد او منصافه تر علمی تر و بدون گمانه زنی های بی اساس و سست باشد .
١- جایگاه قرآن نزد سید ﲨال الدین
ارتباط سید با قرآن به دوران کودکی او باز می گردد. سید به پیروی از شیوه متداول ﲢصیلی در آن زمان، مقدمات را با خواندن قرآن آغاز می کند و به قولی قرآن را در سن ده سالگی حفظ می ﳕاید - أبو ﲪدان ، ص ۵ ١ - . او از ﳘان اوان کودکی اشتیاق خود را به درک معانی آیه های قرآن نشان می دهد . آنچنانکه خواهر زاده سید نقل می کند - میرزا لطف االله خان ، ص ١٧-١٨ - ، به هنگام خواندن سوره " أﱂ نشرح " ، با پدر خود در مقام ﲝث بر می آید تا حقیقت معانی این سوره را برای او بازگو ﳕاید. او از منتی که خداوند بر پیغمﱪ خود می گذارد سؤال می کند و توضیحات ﳐتصر پدرش او را قانع ﳕی کند؛ تا اینکه روزی آه با ﳘسالان خود مشغول بازی است به سرعت به خانه باز می گردد واز حقیقت و سر معنای این سوره با پدرش سخن می گوید و پدر را مات و مبهوت می ﳕاید .
سید ﲨال الدین در هیجده سالگی در مطالعات اسلامی، فلسفه و علوم مهارت و استادی کامل و استثنایی کسب کرد و به طور قطع و یقین وی در آن زمان در تفسیر و علوم قرآنی نیز استاد مسلم بوده است. مقصد سیاسی سید ﲨال الدین که در راه رسیدن به آنصدمات زیاد دید و رنج های فراوان کشید، دعوت مسلمانان به اﲢاد و ارشاد آنان به احکام قرآن و ﲡدید روح ﳔستین اسلام و ﳒات کشورهای مسلمان شرق از نفوذ غرب و ذلت استعمار بود - حلبی، ١٣٧١، ص ٢٨٧ - . او برای رسیدن به هدف خود کوشید تا در درجه اول مسلمانان را با این کتاب آﲰانی – که سالیان دراز در میان آنان مهجور مانده بود – آشتی دهد و جامعه اسلامی را به اﳘیت و جایگاهی که این کتاب مقدس در سعادت آا دارد واقف ﳕاید. او در خطابه ای چنین می گوید :
" باراﳍا گفته توست - والذین جاهدوا فینا لنهد ینهم سبلنا وان االله ﳌع اﶈسنین - و گفت تو ﳏض حق است. واز آﳒاکه دعوت من و اجابت این نفوس زکیه خالصاً ﳐلصاً لوجهک الکریم بود مرا به موجب گفته حق خودت به سبیل هدایت راهنمایی فرمودی. آقایان مدینه فاضله انسانی وصراط مستقیم سعادت بشری قرآن ﳎید است. گرامی دستور مقدسی که نتیجه شرافت کل ادیان حقه عاﱂ و برهان قاطع خاﲤیت مطلقه دین اسلام الی یوم القیامه و ضامن سعادت دارین و فوز نشأتین است. آه آه چه سان از فرط غفلت مهجور شده گرامی دستور مقدسی که ﳐتصر شراره از قبسات انوار مضیئه اش عاﱂ قدیم و دنیای جدید را به آن حضارت و به این ﲤدن
