بخشی از مقاله
اقدامات و راهکارهاي اجرايي جهت مديريت پسماند هادر شهر تهران و نحوه کاربرد GISدر اين زمينه (مطالعه موردي منطقه ١٢شهرداري تهران )
چکيده :
امروزه با افزايش توليد پسماند در جوامع شهري و روستايي، سيستم مديريت پسماند مي تواند به عنوان بخشي از سيستم هاي جامع مديريت به حساب آيد. اين سيستم شامل ساختار سازماني، فعاليت هاي طرح ريزي تعريف مسئوليت ها، تعيين روش ها و فرايند ها و همچنين در اختيار گيري منابع لازم براي تهيه ، اجرا، بازنگري و حفظ خط مشي زيست محيطي سازمان است . سيستم هاي مديريت کيفيت به منظور حفظ سطح کيفيت تعريف شده و به بهبود کيفيت از طريق اصلاح فرايند ها در هر پروسه و سازمان مي پردازد. توانمند نمودن طرح مديريت پسماند از طريق يافتن معضلات ، ريشه يابي علل و تعيين اقدامات اصلاح . ايجاد مکانيزمي براي مميزي چگونگي اجراي طرح ، حصول اطمينان از اجراي اثربخش آن و حفظ سيستم ز اهم اهداف مي باشد. در کلان شهرتهران روزانه بيش از ٧٥٠٠ تن پسماند توليد مي شود . به منظور مديريت اين حجم عظيم پسماندورفع مشکلات زيست محيطي ناشي از آن و مديريت هرچه بهتر امرنظافت و رفت وروب روزانه با بهره مندي از سيستم هاي نوين مديريت پسماند و خدمات شهري و به کارگيري فن آوري ،تجهيزات و نيروهاي متخصص ميتوان اقدامات گسترده اي در زمينه پاکيزگي شهر ، جمع آوري مکانيزه پسماند ،طرح تفکيک پسماند در مبدأ ،کاهش توليد پسماند و افزايش ظرفيت پردازش و بازيافت پسماندهاي شهري را به اجرا در آورد. از مهمترين اين اقدامات مي توان به اجراي طرح مکانيزاسيون جمع آوري پسماندهاي جامد شهري ،تجهيز ناوگان نظافت و رفت وروب سطح شهر تهران با ماشين آلات مدرن ،بهره گيري از سيستم جمع آوري اطلاعات GIS براي ايجاد بستري مناسب جهت تصميم گيري هاي کلان در آينده ،برگزاري دوره هاي آموزشي براي اقشار مختلف شهروندان ،تجهيز ناوگان شهري ،سامان دهي هرجه بيشتر پيمانکاران مناطق جهت افزايش بهره وري خدمات اجرايي،برخورد قانوني با متخلفين ،نظافت علايم نصب شده در سطح شهر و اقداما پيشگيرانه زيست محيطي در راستاي نابودي جانوران موذي معابر شهر تهران اشاره کرد.از جمله اقدامات مهم مديريت پسماند در شهر تهران مي توان به تدوين برنامه جامع مديريت پسماند شهرتهران اشاره نمود که براي نخستين بار در کشور با مطاله و بررسي کليه جوانب و عوامل مؤثر در مديريت پسماند با رويکرد کاهش توليد وافزايش ظرفيت بازيافت پسماندها اشاره خاص نمود. در مقاله حاضر ضمن اشاره به معضلات و چالشه موجود در زمينه پسماندها و مشکلات موجود به ارائه راهکارها و برنامه هاي قابل پيش بيني در زمينه جم ع اوري ،استحصال و دفع پسماند ها در منطقه ١٢ شهرداري تهران اشاره کرده و نتايج حاصله ارائه مي گردد
کلمات کليدي:
مديريت پسماند،GIS ،مکانيابي،خدمات شهر
مقدمه :
مساله آلودگي هواي شهرها ناشي از سوخت موتور اتومبيل ها ،کارخانجات ،آلودگي صوتي ناشي از توسعه شهرها ،آلودگي آبها که ناشي از ريختن انواع فاضلاب صنعتي و غير صنعتي و زباله ها به داخل آنها است وايجاد زباله و مواد زايد در شهر ،از معضلات ومشکلات مهم شهري است که بايد در برنامه ريزي هاي شهري و منطقه اي ،راهکارهاي کنترل و کاهش اثرات مخرب آنها برروي محيط زيست پيش بيني گردد.
به عبارت ديگر براي حفظ محيط زيست پايدار شهري رعايت چهاراصل را بايد ضروري دانست :
الف :خودداري و جلوگيري از استفاده خارج از ظرفيت منابع
ب :مصرف منابع براي مواردي که دازاي بيشترين لزوميا بيشترين نرخ برگشت و جايگزين باشد.
ج :مصارف نتابع با يکديگر سازگار باشد
د:در مصرف منابع به لحاظ پيامدهاي نا مطلوب به ويژه از نظر علمي و کارشناسي احتياط شود.
توسعه شهرها ،افزايش جمعيت وتغييرات به وجودآمده در شيوه زندگي از جمله الگوهاي مصرف ،مشکلات ومعضلات متعددو متنوعي ايجاد نموده که چاره انديشي وتلاش براي مقابله به آنها اجتناب پذيراست . کلان شهر تهران نيز با گسترش جغرافيايي و افزايش جمعيت ،معضلات فراواني را پيش رو دارد که از اهم آنهامي توان به رشد روز افزون زباله اشاره نمود،مشکلي که گاه به شکل يک تهديد جدي، سلامت جامعه را به خطرانداخته .اگر چه در اين زمينه ،تدبير،راه کاريابي و اجراي شيوه هاي نوين از وظايف مديريت شهري است ليکن مشارکت شهروندان نيز در امور شهري بسيار ضروري و حائز اهميت است .
سامانه اطلاعات جغرافيايي(GIS) ابزاري پرقدرت و با گذر زمان مقرون به صرفه براي بسياري از تحليل هاي مکاني مي باشد . ارزيابي پيامدهاي زيست محيطي نيز با گذشت زمان و تکامل خود نياز به گسترش مرزهاي خود به سمت مرزهاي جديد که در آن دقت ، جمع آوري ، تجزيه و تحليل ، پيش بيني ، نمايش و مديريت داده هاي مورد استفاده ي خود را بيش از پيش حس مي کند . [٥] بررسي بسياري از مسائل زيست محيطي به تحليل هاي GIS متکي بوده و بدون استفاده از تکنولوژيGIS انجام اين گونه تحليل ها علاوه بر اتلاف وقت از دقت کمتري برخوردار خواهد بود .از جمله مسائل قابل تحليل به کمک GIS بررسي آلودگي هاي زيست محيطي، تغييرات آب وهوايي،جهات گسترش شهرها، دفن پسماندهاي خانگي وصنعتي، تخريب جنگلها و ...ميباشد .امروزه همسو باGIS علم سنجش از دور و تکنولوژي سنجنده هاي ماهواره اي با امکان اخذ اطلاعات به روز و متنوع به طور گسترده جهت حل مشکلات مديريتي به کار گرفته ميشوند. [ ٨]
سامانه اطلاعات جغرافيايي يک فن يا ماشين ابزاري است که مي توان از آن در شناسايي داده ها (نقشه سازي موضوعي )، تجزيه و تحليل و تفسير و جمع بندي داده ها ، ارزيابي توان اکولوژيکي و نياز اقتصادي اجتماعي براي استفاده ي انسان از سرزمين ، تغييرات محيط زيست ، شناخت تخريب ها ، ضايعات و آلودگي ها و از همه مهمتر مديريت در برنامه ريزي محيط زيست بهره جست همانگونه که بيان شد ،GIS پلي بين پايگاه داده هاي منابع و مديريت است . [٩]
٢-تعاريف و مفاهيم :
٢-١ سيستم اطلاعات جغرافيايي (GIS)
استفاده از سيستم هاي جغرافيايي در دهه ١٩٨٠ گسترش فوق العاده اي يافته است بطوري که در کشورهاي پيشرفته ، اکثر دانشگاهها سازمانهاي تجاري و دولتها از اين سيستم براي مقاصد گوناگوني استفاده مي کنند. تعاريف مختلفي از سيستم اطلاعات جغرافيايي ارائه شده است که جامع ترين آن بشرح زير است :
مجموعه سازمان يافته اي از سخت افزار و نرم افزار کامپيوتري، اطلاعات جغرافيايي و افراد متخصصي است که به منظورکسب ، ذخيره ، بهنگام سازي، پردازش ، تحليل و ارائه کليه اشکال اطلاعات جغرافيايي طراحي و ايجاد شده است .
توانايي سيستم اطلاعات جغرافيايي عبارتست از:
- انجام عمليات فضايي
- ارتباط و پيوند انواع اطلاعات
-ذخيره اطلاعات نقشه اي
-مدل سازي
استفاده از رايانه و نرم افزارهاي موجود در Gis به عنوان ابزارهاي کمکي نقش زيادي در مديريت موثر اين مجموعه ها ايفا مي کند.[٨]و[٩]
٢-٢پسماند يا زباله چيست ؟
پسماند يا زباله به مواد جامد، مايع و گاز( غير از فاضلاب ) گفته مي شود که بطور مستقيم يا غير مستقيم حاصل فعاليت
انسان بوده و از نظر توليد کننده زايد تلقي ميگردد. پسماندها به پنج گروه تقسيم مي شوند:
١. پسماندهاي عادي: به پسماندهايي گفته مي شود که به صورت معمول از فعاليت هاي روزمره انسان ها در شهرها، روستاها و خارج از آْنها توليد مي شود. از قبيل زباله هاي خانگي و نخاله هاي ساختماني.
٢. پسماندهاي پزشکي : به کليه پسماندهاي عفوني و زيان آور ناشي از بيمارستانها، مراکز بهداشتي، درماني، آزمايشگاههاي تخصصي طبي و ساير مراکز مشابه گفته مي شود.
٣. پسماندهاي ويژه : به کليه پسماندهايي گفته مي شود که به دليل بالا بودن حداقل يکي از خواص خطرناک از قبيل سمي بودن ، بيماري زايي، قابليت انفجار يا اشتعال ، خورندگي و مشابه آن به مراقبت ويژه نياز داشته باشد.
٤. پسماندهاي کشاورزي: به پسماندهاي ناشي از فعاليت هاي توليدي در بخش کشاورزي گفته مي شود از قبيل فضولات ، لاشه حيوانات ، محصولات کشاورزي فاسد يا غير قابل مصرف .
٥. پسماندهاي صنعتي: به کليه پسماندهاي ناشي از فعاليت هاي صنعتي و معدني، پسماندهاي پالايشگاهي، صنايع گاز، نفت و پتروشيمي و نيروگاهي و امثال آن گفته مي شود از قبيل براده ها، سرريزها و لجن هاي صنعتي .
با مروري بر انواع پسماندها مشخص مي گردد که پسماندهاي عادي و در راس آنها زباله خانگي مهم ترين بخش مورد نظر و مرتبط با شهروندان است که در صورت مديريت بهينه و فرهنگ سازي در جهت ارتقا نقش شهروندان در توليد و دفع زباله
اهداف ذيل محقق مي گردد:
١. کاهش توليد و هزينه هاي جمع آوري زباله
٢. بازيافت و استفاده مجدد از پسماندها
٣. دفع اصولي و همگن با محيط زيست
۴. ايجاد اشتغال و ايجاد توسعه پايدار [٧]
٢-٣مديريت پسماند:
طبق تعريف مديريت پسماند (مواد زائد جامد)، عبارت است از يک مجموعه مقررات منسجم و سيستماتيک راجع به کنترل توليد، ذخيره سازي، جمع آوري، حمل و نقل ، پردازش و دفع مواد زائد جامد، منطبق بر بهترين اصول بهداشت عمومي، اقتصاد، حفظ منابع ، زيبا شناختي و ساير ملزومات زيست محيطي و آنچه مورد توجه عموم است که شامل روابط پيچيده ميان بخشي بين رشته هائي مانند علوم سياسي، برنامه ريزي شهري و محلي، اقتصاد، جغرافيا، جامعه شناسي، ارتباطات ، آمار و بهداشت ، محيط زيست و مهندسي ميباشد و بنابراين شامل شش عنصر موظف توليد، جابجائي، پردازش و ذخيره سازي جمع آوري و حمل و نقل ، پردازش و بازيافت و دفع ميباشد .امروزه با افزايش توليد پسماند در جوامع شهري و روستايي، سيستم مديريت پسماند مي تواند به عنوان بخشي از سيستم هاي جامع مديريت به حساب آيد. اين سيستم شامل ساختار سازماني، فعاليت هاي طرح ريزي، تعريف مسئوليت ها، تعيين روش ها و فرايند ها و همچنين در اختيار گيري منابع لازم براي تهيه ، اجرا، بازنگري و حفظ خط مشي زيست محيطي سازمان است . سيستم هاي مديريت کيفيت به منظور حفظ سطح کيفيت تعريف شده و به بهبود کيفيت از طريق اصلاح فرايند ها در هر پروسه و سازمان مي پردازد. توانمند نمودن طرح مديريت پسماند از طريق يافتن معضلات ، ريشه يابي علل و تعيين اقدامات اصلاحي. ايجاد مکانيزمي براي مميزي چگونگي اجراي طرح ، حصول اطمينان از اجراي اثربخش آن و حفظ سيستم از اهم اهداف مي باشد.از ديگر اهداف مديريت پسماندحفاظت محيط زيست منطقه ( آب ، خاک و هوا )در جهت توسعه پايدار به طوري که انگيزه شخصي شهروندان شود . ايجاد راه حل مناسب براي بازيافت مواد به طوري که تا آنجا که ممکن است توجيه اقتصادي داشته باشد ، يعني با هزينه کم ، مواد با کيفيت و با ارزش توليد شود . ايجاد اشتغال با محيط کار سالم و حقوق کافي در منطقه مي باشد .[٦]
٣-مدبريت اجرايي پسماندها:
شخصيت حقيقي يا حقوقي است که مسئول برنامه ريزي،ساماندهي،مراقبت وعمليات اجرايي مربوط به توليد،جمع آوري،ذخيره سازي،حمل و نقل ،بازيافت ،پردازش و دفع پسماندها و همچنين آموزش واطلاع رساني در اين زمينه مي باشد.
درشهر تهران با جمعيت ساکن هشت ميليون نفر، روزانه حدود ٧٥٠٠ تن و ساليانه حدود ٢.٥ ميليون تن پسماند توليد مي شود که در اين ميزان پسماند با توجه به آناليز انجام شده حدود ٧٠ تا ٧٥ درصد مواد آلي قابل تبديل به کمپوست ( زباله تر) و ٢٠ تا ٢٥ درصد مواد خشک قابل بازيافت و ٥ تا ١٠ درصد ساير مواد زايد وجود دارد.ميزان توليد زباله به عوامل و پارامترهاي بسياري بستگي دارد که برخي از آنها عبارتند از:جمعيت ، وسعت محدوده مورد بررسي، عوامل اقتصادي- اجتماعي - فرهنگي ، تغييرات نزولات جوي و... (البته اين عوامل مربوط به آمار واقعي توليد زباله مي باشد.) باتوجه به شرايط موجود در مورد پسماند شهر تهران و بررسي کلي شرايط اينطور بنظر ميرسد که طرح جامع شهر تهران که اخيرا به تصويب رسيده مي تواند راهکاري مناسب براي اداره ي وضعيت موجود باشد.[٢]
در تهيه برنامه جامع مديريت پسماندهاي تهران سياست هاي عمومي کشور، شرايط خصوصي بازار، ضروريات جغرافيايي تهران و الزامات قانون مديريت پسماند مورد توجه قرارگرفته است . در اين برنامه مفهوم اصلي و پايه براي مديريت پسماند، کاهش فشار بر زمين ، تصفيه بيو لوژيکي مواد و توليد انرژي ميباشد. اين برنامه به طور صريح کاهش ، استفاده مجدد و باز- چرخش ، توليد مواد و انرژي و دفع را در هم ميآميزد. بنابراين يک مديريت يک پارچه پسماند را براي شهر تهران ارائه ميدهد.
محورهاي استراتژيک مديريت جامع پسماند شهر تهران به ترتيب اولويت عبارتند از :
