بخشی از مقاله
چکیده:
امروزه با پیشرفت تکنولوژی، تولید و مدیریت مواد زائد جامد نیز بسیار دگرگون شده است. تاکنون راهکارهـای متفـاوتی در کشورهای مختلف در جهت ارتقاء کارایی سیستم مدیریت پسماند ارائه گردیده و با توجه به اینکه در عصر حاضـر مـدیریت راهبردی گامی موثر در جهت رسیدن به توسعه پایدار و نیز تحقق اهداف سازمانی در برنامه های بلند مدت اسـت، بـا ایـن دیدگاه در این پژوهش از روش SWOT (تحلیل نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید) استفاده شد. که یکی از مناسب ترین فنون برنامه ریزی است که امروزه به عنوان ابزاری نوین برای تحلیل عملکردها و وضعیت شکاف ها مورد استفاده قرار می گیرد. به این منظور ابتدا نسبت به شناسایی عوامل درونی و بیرونی تاثیر گذار بر مدیریت پسماند شهرداری منطقه 8 تهران اقدام و در مرحله بعد استراتژی های SO-ST-WO-WT تدوین گردید. سپس بـه شناسـایی وضـعیت منطقـه از طریـق ماتریس IE و در مرحله بعد به تجزیه و تحلیل و تدوین راهبردهای مورد نظر با استفاده از ماتریس QSPM پرداخته شـد. در مرحله آخرنیز اولویت دهی استراتژی ها مشخص گردید. در حال حاضر منطقه 8 تهران با جمعیت بالغ بر 377806 نفـر، روزانه بیش از 298 تن پسماند تولیدی در روز دارد (تناژ پسماند خشک50تن ،تناژ پسـماندتر248تـن) کـه بمنظـور تـدوین استراتژی های سیستم مدیریت پسماند شهرداری منطقه8 ابتدا نقاط ضعف 10)مورد)، قـوت 8)مـورد)، فرصـت 7) مـورد)و تهدید 12) مورد) با همکاری کارشناسان مدیریت پسماند و پس از بازدیدهای میدانی مشخص گردید و با توزیع پرسشـنامه در این مطالعه ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (ضعف و قوت) 2,97 و ماتریس ارزیـابی عوامـل خـارجی (فرصـت و تهدیـد) 3,04 محاسبه شد. سپس با تشکیل ماتریسIE وضعیت منطقه در خانه تهاجمی((SO قرار گرفت در این حالـت سیسـتم در بهترین شرایط می باشد و منطقه می بایست با بهره گیری از نقاط قوت خود از فرصـت هـای موجـود حـداکثر اسـتفاده را بمنظور تدوین استراتژیهای بهینه سیستم مدیریت پسماند شهری بکار گیرد و در نهایت برای تعیین اولویت استراتژی هـا از ماتریس QSPM استفاده گردید و استراتژی SO5 (توجه به رعایت برنامه های تفکیک سازی زباله ها در منـازل بمنظـور تامین مواد اولیه صنایع بازیافت) با امتیاز 12,68به عنوان استراتژی برتر شناخته شد .
کلمات کلیدی: مدیریت پسماند، شهرداری منطقه 8 تهران، مدل SWOT، ماتریس IE، ماتریس برنامه ریزی کمی راهبردی .(QSPM)
1
مقدمه
افزایش جمعیت، توسعه بی رویه و غیر اصولی شهری، افزایش مهاجرت، غلط بودن الگـوی رایـج مصـرف شـهروندان، افـزایش تبلیغات مختلف استفاده از کالاها و محصولات گوناگون از طریق رسانههای گروهی، تنوع تولید روزافزون انواع محصـولات و کالاهـا به ویژه بستهبندیهای آنها و بسیاری از عوامل دیگر امروزه به مشکلات پیچیده زندگی شهری دامن زده و یکی از بارزترین معضلات بهداشتی و زیستمحیطی را به خصوص در کلان شهرها نمودار کرده است. مشکلی که تقریباً از حالت ناملموس به شکل محسوسـی چشماندازی میکند و آن چیزی نیست جز روند صعودی تولید مواد زائد جامد. امـروزه دیگـر نمـیتـوان کـلان شـهرهای کشـور بـه خصوص ابرشهری مانند تهران را با روش های سنتی و مدیریت غیر علمی و مهندسی اداره کرد. مدیریت و مهندسی مواد زائـد جامـد شهری امروزه یکی از علوم بسیار پیشرفته در کشورهای جهان اول و برخی از کشورهای در حال توسعه محسوب می شود و توجه بـه بکارگیری دانش فنی روز جهان و استفاده از فنآوریهای نوین بـینالمللـی در اداره مـدیریت شـهری یکـی از ارکـان اصـلی تعیـین استراتژیها و سیاستهای بهداشتی و زیستمحیطی در آن کشورها می باشد. در حال حاضر کلان شهر تهران با جمعیتی بـالغ بـر 10 میلیون نفر روزانه بیش از 7000 تن زباله تولیدی دارد که برای این حجم عظیم زائـدات تولیـدی بایـد تـدبیر کارشناسـی و مـدیریتی مبتنی بر اصول مهندسی اندیشید و اعمال نمود .
پیشینه تحقیق
مروری بر ادبیات تحقیق در ایران و جهان
در دنیا مطالعات مختلفی در زمینه مدیریت پسماند از جمله تهیه، تدوین و بکارگیری اسـتراتژی هـای مـدیریت پسـماند صـورت گرفته است که در ادامه به تعدادی از آنها اشاره میشود.
مطالعات انجام شده در داخل کشور
فرزادکیا و همکاران در مطالعهای به بررسی برنامه مدیریت جامع پسماند شهر تهران پرداختنـد و نتیجـه گیـری کردنـد کـه مـدیریت پسماند شهر تهران و سایر کلان شهرهای کشور با دو چالش و ناکارآمدی عمـده در بخـشهـای تـامین بهداشـت عمـومی و منـافع اقتصادی روبرو است.
صمدی و همکاران در مطالعه ای به بررسی وضعیت مدیریت پسماند شهر همدان و ارائه راهکارهای ارتقاء وضعیت مدیریت پسماند آن پرداختند.آنها دریافتند سرانه زباله شهروندان همدانی 963 گرم و دانسیته زباله آنهـا 421/6 کیلـوگرم بـر متـر مکعـب و درصـد مـواد فسادپذیر در زباله آنها 69/6 درصد و سایر ترکیبات (کاغذ، پلاستیک وغیره)، 30/4 درصد میباشد. در حال حاضـر در قسـمت اعظـم شهر سیستم جمعآوری مواد زائد جامد از نوع سنتی میباشد. یعنی مردم زبالههای خود را سر کوچهها قرار میدهنـد و رأس سـاعت 9 شب ماشینهای جمعآوری به محل، مراجعه و نسبت به جمعآوری آنها اقدام میکنند.
2
محرمنژاد و تهرانی در مطالعه ای به بررسی نقش عوامل درونی و بیرونی مدیریت پسماندهای شـهری در کـلان شـهرهای کشـور بـا استفاده از روشSWOT و تشکیل ماتریس QSPM پرداختند. در این طرح ابتدا به بررسـی و شـناخت عوامـل محیطـی (شـامل محیط داخلی و محیط خارجی) پرداخته شد. بدین منظور ابتدا از متغیرهای موجود در محیط داخلی و خارجی مدیریت مواد زائد جامعـه شهری اطلاعات لازم کسب شد. لذا کلیه عوامل استراتژیک را مورد ارزیابی قرار داده و عوامل مهم و کم اهمیت تشخیص داده شد و تعیین و اولویتبندی گردیدند. برای ارزیابی عوامل استراتژیک درونی و بیرونی از ماتریسهای IFE و EFE استفاده شد.
مطالعات انجام شده در خارج از کشور
Wilson با بررسی منابع و متون مختلف، مراحل برنامهریزی دراز مدت مدیریت مواد زائد جامد را شـرح داد. بـر ایـن اسـاس، تهیه یک برنامه درازمدت و جامع، نیازمند مشارکت تمامی مسئولین و ارگان های ذیربط، آشنایی کارشناسـان بـا سیاسـتهـای ملـی، تدوین استانداردها و نقد آن توسط عموم مردم می باشد. در این مطالعه، تعیین SWOT به صـورت جـزء بـه جـزء بـه عنـوان روش مطلوب معرفی شده است، اما به این نکته نیز اشاره شده است که به منظور بکارگیری الگوی SWOT، باید گـروه هـای مشـارکت، متشکل از عموم مردم، متخصصین و مسئولین شهری تشکیل داد و نظرات هر گروه را به طور جداگانه جمعآوری نمود، سـپس مـدیر پروژه با کمک تعداد اندکی از متخصصین رشته های آمار و اقتصاد نسبت به تعیین SWOT های اصلی و نیازمند برنامهریزی، اقـدام نماید .
Buenrosto و Bocco در مطالعهای به بررسی وضعیت مدیریت پسماند در شهر مکزیکو با الگـوی SWOT پرداختنـد و دریافتند وجود اراده ملی در منطقه با توجه به توریستی بودن بخشی از منطقه و نیاز به بهبود سریع وضعیت مدیریت پسـماند آن بایـد در مدیریت پسماند لحاظ گردد. Hazra و Goel در مطالعهای ضمن بررسی پتانسیل کمی و کیفـی تولیـد زبالـه در شـهر کلکتـه استراتژیهای نوین مدیریت پسماند شهر را برای 20 سال آینده تدوین کردند.
Yong و همکاران در مطالعهای به بررسی و ارائه الگوی مدیریت جامع پسماند جامد برای شهر نایانگ چین پرداختند. جمعیت شهر بیش از 2,5 میلیون نفر می باشد و شغل اصلی مردم، کشاورزی و کارگری میباشد ودر حال حاضر قسمتهای پراکندهای از شهر تحت پوشش سیستم جمعآوری و دفع نسبتاً مناسب قرار دارد. اما هیچ سیستم مکانیزهای برای این منظور وجود ندارد. بازیافـت زبالـه به روش کلاسیک انجام نمی شود، اما دوره گردها هم در داخل شهر و هم در محل دفن به وفور یافت می شود و با وسایل ساده و بـه روش غیر بهداشتی مشغول بازیافت هستند. تلنبار زباله منجر به تولید حجم زیادی شیرابه در محل دفن شده است.
اببررسی منابع داخلی و خارجی مشخص گردید تقریباً همـه تحقیقـات انجـام شـده در زمینـه مـدیریت پسـماند بمنظـور سـاماندهی پسماندهای شهری بوده و مدیریت و برنامه ریزی برای آن امری اجتناب ناپذیر است و مدیران شهرها به دنبال یافتن راه حـل هـای بهینه برای اصلاح امور و مشکلات شهری از جمله مدیریت پسماندهای شهری اند. موفقیت برنامه های مـدیریت پسـماند در ارتبـاط تنگاتنگ با کلیه عوامل دخیل، یا به عبارت دیگر تعیین عوامل داخلی(نقاط قوت و ضعف) و عوامل خارجی(فرصت ها و تهدیدها) قرار داشته و در سطح کلان زمینه ساز توسعه پایدار است.
3
ضرورت و اهمیت موضوع
ضرورت انجام تحقیق به حداقل رساندن خطرات زیست محیطی و تطابق با شرایط محلی و امکانات شرکت ها و سازمانها می باشـد.
از این رو و به دلایل نامبرده پیشگیری از آلودگی های محیط زیستی و پاسخگویی در قبال انتظارات جامعه و مراجع قانونی و استقرار
قانون مدیریت پسماند در این تحقیق به تدوین استراتژی ها بمنظور دستیابی به سیستم مدیریت پسماند بهینه در شهرداری منطقـه 8
تهران پرداخته می شود.
هدف از پژوهش
هدف این پژوهش تدوین استراتژی های بهینه سیستم مدیریت پسماند شهری با استفاده از مدلSWOT و بهره گیری از مدل QSPM می باشد. تکنیک SWOT ابزاری برای شناخت تهدیـدها و فرصـت هـای موجـود در محـیط خـارجی یـک سیسـتم و بازشناسی ضعف ها و قوت های داخلی آن بمنظور سنجش وضعیت و تدوین راهبرد برای هـدایت و کنتـرل آن سیسـتم اسـت. ایـن تکنیک ابزاری برای تحلیل وضعیت و تدوین راهبرد است .
منطقه مورد مطالعه
شهر تهران نیز در بخش زباله با مشکلات جدی روبرو می باشد. روند رو به رشد شهرنشینی و افزایش نرخ تولید زباله مشـکلات زیادی را در این زمینه فراهم آورده است. دفن زباله در تهران در برخی موارد مشکلات زیست محیطی متعددی را فراهم آورده است.
منطقه 8 با 1322 هکتار مساحت ، مقام نوزدهم را از لحاظ وسعت در بین مناطق شهر تهران داراست. از نظر توپوگرافی بسـتر طبیعی منطقه را پهنه ای با شیب عمومی 1 تا 5 درصد و شیب 2/5 درصداز شمال به جنوب تشکیل می دهد. میانگین ارتفاع 1279 متر و حداقل ارتفاع 1224 و حداکثر 1339 متر می باشد.
مطابق آخرین سرشماری جمعیتی مرکز آمار ایران در سال :90 جمعیت 377806 نفر و 123735 خانوار که در مقایسه با سـایر مناطق منطقه در رتبه هشتم قرار گرفته است.
در این منطقه که بافت منظم شهری را به سادگی در آن می توان دید تناژ روزانه پسماند تر 248 تن و تناژ جمع آوری شـده پسـماند خشک 50 تن در روز می باشد .
4
نقشه :(1)محدوده تحت پوشش شهرداری منطقه 8 تهران
روش تحقیق
بمنظور تدوین استراتژیهای بهینه سیستم مدیریت پسماند شهری روش swot یکی از معمول ترین و بهترین روش ها بوده که با مشخص نمودن نقاط ضعف و قوت ، فرصت و تهدید و سپس ارائه راهکارهای مناسب با برنامه ریزی صحیح مدیریتی متناسـب بـا منطقه مورد مطالعه راه حل های مناسبی را می توان بمنظور مقابله با تهدیدات خارجی و از بین بردن نقاط ضعف داخلی عنوان نمـود. همچنین مشخص گردید مدل SWOT با بهره گیری از ماتریس IE وماتریس QSPM روش مناسبی خواهد بود و می تـوان با تکنیک SWOT به شناخت تهدیدها و فرصت های موجود در محیط خارجی یک سیستم و با شناسایی ضـعف هـا و قـوت هـای داخلی به راهبردی های مناسب دست یافت. و برای شناسایی وضعیت سیستم از ماتریس IE و سپس بمنظور اولویت دهی استراتژی ها از مدل QSPM استفاده کرد.
