بخشی از مقاله
الگوی تدوین سناریوهای دفاعی
چکیده :
سناریونویسی یک روش و تکنیک آینده پژوهی است. این روشکاملاً در نقطه مقابل روش پیش بینی قرار دارد که در آن همواره تنها یک آینده محتمل مد نظر قرار می گیرد. روشی است منظم و منضبط که از آن برای کشف نیروهای پیشران کلیدی در بافت تغییرات شتابان، پیچیدگیهای فوقالعاده و عدم قطعیت های متعدد استفاده میشود. با استفاده از این تکنیک میتوان واکنش هایی انعطاف پذیر، برای کاهش یا حذف خسارتهای احتمالی آینده را تدارک دید و برای مواجهه با عدم قطعیت ها و موضوعات مبهم آینده مجهز و آماده شد.
تا به امروز روش های متعددی از سناریونویسی توسط نویسندگان و فعالان حوزه آینده پژوهی ارائه شده است که تقریبا همه آنها در حوزه تجاری و صنعتی کاربرد داشته اند. بر این اساس در این مقاله تلاش گردید، فرایند کلی سناریونویسی دفاعی به کمک مثالی از یک زیرساخت منتخب در برابر حملات دشمن تبیین گردد.
واژگان کلیدی: سناریونویسی، دفاعی، خسارت، آینده، تهاجم.
-1مقدمه
بی شک پیشرفت های دشمن در زمینه تهدید1 تغییرات قابل توجهی را در چالش های نظامی و دفاعی کشورمان به وجود آورده است. می توان اذعان داشت، شناخت تهدیدات و بررسی راهکارهای مقابله با هر یک از آنها، معیار مهمی در راستای اهدف پدافندغیرعاملو برقرای امنیت ملی بوده که در این رابطه، دانش سناریونگاری نقش انکارناپذیری دارد. سناریونویسی یک روش و تکنیک آینده پژوهی است. روشی منظم و منضبط است که از آن برای کشف نیروهای پیشران کلیدی2در بافت تغییرات
شتابان، پیچیدگیهای فوق العاده و عدم قطعیت3های متعدد استفاده میشود. با استفاده از روش سناریونگاری میتوان واکنش هایی انعطاف پذیر، برای کاهش یا حذف خسارتهای احتمالی آینده
تدارک دید، و برای مواجهه با عدم قطعیتها و موضوعات مبهم آینده مجهز و آماده شد.تا به امروز روش های متعددی از سناریونگاری توسط نویسندگان و فعالان حوزه آینده پژوهی ارائه شده است که کاربرد همه آنها در حوزه تجاری و صنعتیبوده واساساًفرایند تدوین آنها با اصول پدافند غیرعامل
همگونیناچیزی دارد.همانطور که می دانیم کشور عزیزمان - خصوصا در سال های اخیر- در شرایط
بسیار حساس سیاسی، اقتصادی قرار گرفته به گونه ای کهدشمنان (آمریکا در درجه اول) تلاشی به
شائبه دارند تا با بکارگیری از تمامی ظرفیت های خود بتوانند کشورمان را مجبور به تسلیم در برابر
خواسته های خود از طریق ایجاد شکاف بین مردم و حاکمیت، قطع جریان تولید خدمات، فلج نمودن
بازوهای دفاعی،کنترل و فرماندهی نمایند. در چنین شرایطی مسئولین زیرساختها می توانند با استفاده
از دانش سناریونگاری و سناریوهایی که نوشته می شوند، ترسیم درستی از وضعیت های بحرانی که
وقوع هر کدام از آنها، زیر ساخت را تحت الشعاع قرار خواهد داد، داشته باشند و بدین ترتیب با اتخاذ
برنامه های کلیدی، موجبات بازدارندگی و عدم نیل به آینده نامطلوب تهاجم را از طریق متقاعد کردن
دشمن به عدم شروع تهاجم فراهم نمایند و یا این که در صورت تحقق آن آینده ی نامطلوب،
زیرساخت کمترین صدمات و آسیب ها را متحمل شود. در این راستا بی شک تدوین روشسناریونویسی دفاعی با رویکردی منطبق با اصولپدافند غیرعامل، امری ضروری به نظر می رسید. از این رو در این مقاله تلاش گردید، فرایند کلی این نوع سناریونگاری در برابر حملات دشمن معرفی گردیده و تمامی انتظارات پیش رو از یک سناریوی دفاعی برآورده شود. از جمله این انتظارات می توان به موارد زیر اشاره نمود: -1 میزان شناخت ما را نسبت به دشمن و قابلیتهایش ارتقا دهد. -2 از
بین کلیه تهدیدات احتمالی ما را به تهدید مبنا نزدیکتر نماید. -3 سلسله علت ها و معلول ها را پس از کشف، تبیین نماید. -4 ارتباط بین بخشی و تعامل با مجموعه های درگیر در سناریوها را مشخص
نماید. -5 تصویری هر چند کلی از حادثه و پیامدهای آن و هم افزائی تهدیدات ارائه نماید. -6 ما را به راهکارهای برون رفت از بحران های احتمالی راهنمایی نماید. -7 نقاط ضعف و قوت ما را بنماید. -8 نمایشی از قدرت کنترل صحنه بحران برای ما به وجود آورد.
-2 سناریونویسی
پیرامون سناریونویسی تعاریف مختلف و گوناگونی ارائه شده است. تعاریفی که هر کدام از دریچه ای
به این روش آینده نگاری توجه نموده اند. به عنوان مثال میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
✓ مایکل پروتر:1 سناریو، دیدگاهی است با سازگاری درونی و محتوایی نسبت به آنچه در آینده
میتواند رخ دهد.
✓ پیتر شوارتز:1 سناریوها ابزاری برای نظم دهی به ادراک یک فرد درباره محیط های بدیل
آینده است که تصمیم های فرد در آن محیط ها گرفته خواهد شد.
✓ گیل رینگلند:2 سناریوها بخشی از برنامهریزی استراتژیک می باشند که به عنوان ابزاری برای
مدیریت عدم قطعیت آینده استفاده میشوند.
✓ میشل گوده و روبلا:3 سناریوها توصیف موفقیت های آینده و رویدادهای ممکن در آن موقعیت ها هستند، به گونه ای که شخص بتواند از موفقیت کنونی خود به سوی آینده بدیل حرکت کند. سناریوها شیوه ای هستند که نتایج پیش بینی ها را به صورت منسجم و متقعد ارایه می دهند.
✓ وارفیلد:4 سناریو داستانی از وضعیت ها، امور، یا پیشرفت های ممکن در گستره زمان آینده
است.
باید اذعان کرد که سناریوها، حالت های ممکن آینده را تشریح میکنند و نباید به عنوان پیش بینی قطعی آینده تلقی شوند. در واقع سعی اصلی سناریوها آشکارسازی مفروضات اصلی و پایه درباره یک سازمان، ماموریت آن سازمان و محیط فعالیت آن می باشند.
با توجه به تعاریف سناریو، سناریو نگاری روشی برای بهبود تصمیم گیری در برابر آینده ممکن و
محتمل است و یا سناریو
ابزاری است برای نظم بخشیدن به درک و تصور سازمان نسبت به محیط های بدیل آینده که تصمیم
های آن سازمان ممکن است در هر کدام از آن ها به وقوع بپیوندد. به عبارت دیگر، سناریوها دسته ای
از روش های سازمان یافته برای ما، نسبت به تصور و تخیل مؤثر درباره ی آینده هستند.
-3 پیشینه سناریونویسی دفاعی
شاید بتوان بطور قطع این موضوع را بیان نمود که بهترین نوع نگارش سناریو در حوزههای دفاعی مربوط به کشور ایالات متحده آمریکا میباشد. البته ازآنجاکه آمریکاخود راتنهاابرقدرت دنیا می-داند و فاصله خود را با دیگر کشورها به اندازه کافی دور تلقی میکندکه دستبه ساخت آینده دل خواهش بزند،به همین دلیل بیشتر فعالیتهای آینده نگاریاین کشوردرحوزه دفاعی،رویکردی هنجاریدارند .
این امر حتی در نتایج این فعالیتها مشهود است .
اکثر سیستمهای نظامی شناخته شده درحیطه دفاعی،بیشترماهیتآفندیدارند تا پدافندیوایننشاندهنده این است که آمریکایی ها دوستدارند که همیشه" دست پیش رابگیرندتاپس نیافتند."نکته-ایکه باید در اینجا به آن اشاره کنیم،این است که در آمریکا میتوان همه روشهای آینده نگر یرایک طرف قرارداد وروش
معروف سناریونویسی رادرطرف دیگر .شایدبتوان از روش سناریونویسی،به عنوان معروف ترین روش مورداستفاده درفعالیتهای آینده نگاری دفاعی آمریکا نامبرد .اینکه می-
گوییم معروفترین،هم به این خاطر است که در معروفترین فعالیتهای آینده نگاری،ازاین روش استفاده شده و همبه نوعی دستِ" بنویس "آمریکایی ها را نشان میدهد مثلاً در فعالیت" نیرو یزمینی بعد از بعد "وهمچنین" نیروی هوایی " 2025،میتوان نقش ونوع استفاده از روش سناریونوی سیدرپیش بینی آینده رابه وضوح دید.
کشورهای دیگر هم از روشهای مختلفی جهت آینده نگاری استفاده میکنند که سناریونویسی یکی از آنهاست.
برای نمونه،کشور انگلستان را نام میبریم که باتوجه به شراطش،بعضاً روشهای کاملاً متضاد یرا نسبت به آمریکا اتخاذ کرد هاست .درمقابل روشهای هنجاری استفاده شده در آمریکا،انگلستان بیشتر از روشهای اکتشافی استفاده می- کند که جای تأمل و توجه دارد.
-4 جایگاه سناریونویسی دفاعی
تدوین سناریوهای دفاعی موجب شناخت تواناییها، نقاط ضعف، چالشها و محدودیتهای طرفین درگیری از یکدیگر میگردد. این شناخت هم از بعد پدافندی و هم از بعد آفندی حائز اهمیت می-باشد. در بعد پدافندی موجب آگاهی از برنامهها و سناریوهای کلان و راهبردی مهاجم، هزینهها و فایدههای ناشی از تهاجم و اهداف جاذب گردیده و در بعد آفندی، زمان، هزینهها و فایدهها، امکانات و ابزار، شیوه تهاجم و دیگر مشخصههای حمله را تعیین میکند.
سناریونگاری همچنین جایگاه برجستهای در فرآیند برنامهریزی دارد. یکی از ارکان مهم برنامهریزی
استفاده صحیح از منابع میباشدمعمولاً. برای هر زیرساخت، منابع محدود مادی و غیرمادی تعریف میگردد که میزان پایداری مجموعه به آنها وابسته است. سناریونگاری با حصول شناخت از میزان منابع در دسترس و نقاط ضعف و آسیبپذیری سیستم، منابع را به صورت بهینه هدایت میکند و از اتلاف منابع و موازیکاری جلوگیری بعمل آورده، برنامهریزی را به اوج کارامدی و پویایی هدایت میکند.
سناریونگاری دفاعی در حوزهی زیرساختها به مدیران تصمیم گیر در اتخاذ تصمیمات به جا و به هنگام
و زمانبندی اقدامات و تخصیص منابع که ارکان مهم فرآیند برنامهریزی میباشند، کمک مینماید.
سناریونگاری همچنین چارچوب بروزرسانی طرحها و بازنگری آنها را نیز تعیین مینماید. این
موضوع سبب پویایی هرچه بیشتر طرحهای پدافندی و دفاعی میگردد.
در بحرانهای انسان ساخت، تاثیر عوامل متعدد سیاسی، اقتصادی و اطلاعاتی طولانی مدت بوده و
احتمال آغاز مجدد تنشها در مرحله حین بحران نیز بسیار زیاد میباشد و در نتیجه مراحل حین، قبل
و پس از بحران درهم تنیده و به تجربه ثابت گردیده است که روشهای فعلی مختلف مدیریت بحران
بدلیل عدم ترسیم کامل و واضح کلیه شرایط حاکم بر وضعیت اضطراری و نیز وضعیت طرفین درگیر
به تنهایی ناکارآمد بوده و برنامهریزی جامع بر مبنای آنها بسیار مشکل خواهد بود. در اینجا
سناریونگاری به عنوان یکی از روشهای آیندهپژوهی و برنامهریزی همچون چراغی در شب تار که
فضا را روشن میکند به کمک مدیران تصمیمگیر میآید و فرآیند برنامهریزی و تصمیمسازی را برای آنها تسهیل و از اتخاذ تصمیمات در فضای پر از ابهام جلوگیری میکند. در واقع مدیریت بحران موفق مدیریتی است مبتنی بر سناریونویسی و برنامهریزیهایی که با استفاده از این متد صورت می-گیرد.
-5 کارکردهای سناریونویسی دفاعی
سناریونگاری دفاعی در بخشهای مختلف مدیریت بحران دفاعی زیرساختهای کشور دارای
کارکردها و خروجیهای مهم و تاثیرگذاری میباشد.
در بخش شناخت داراییها و ارزشگذاری کمی و کیفی آنها، سناریونگاری میتواند آنها را در قالبهایی چون حیاتی، حساس و مهم طبقهبندی و آسیبپذیری آنها را محاسبه نماید و در ادامه برای کاهش آن راهکار ارائه کند. همچنین سناریونگاری قادر است الزامات و روشهای تداوم خدمات و تولید در شرایط اعمال تهدیدات را پیشبینی نماید.
در بخش تهدیدات، سناریونگاری با سنجش تواناییهای دشمن، اقدامات احتمالی و تهدیدات پیشرو
را حدس بزند و سپس این تهدیدات را با توجه به تواناییهای مقاصد و آمادگی دشمن و جذابیت هر
نوع هدف به صورت مشروح و عددی تخمین میزند و غربالگری میکند و راهی برای تفکیک
حملات با احتمال بالا از حملات با احتمال وقوع پایین، ارائه میکند.
یکی از نکات برتریبخش سناریونگاری دفاعی که به انتخاب سناریوهای مبنا کمک شایانی میکند،
نسبت به دیگر روشهای مدیریت بحران، شناخت جامع پیامدها با در نظرگرفتن پیامدهای امنیتی،
روانی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و ... منشا تهدید میباشد و این به معنی ترسیم وضعیت ناشی از
اعمال تهدید با توجه به تمامی ابعاد حاصله از آن میباشد که بسیار بسیار برای تصمیمگیری مهم و
حیاتی میباشد. هر قدر فضای ناشی از تهدیدات را چه در سناریوهای دفاعی و آفندی بهتر، روشنتر
و صریحتر ترسیم نماییم، عدم قطعیتها، یعنی نقاط مبهم فضای آینده کاهش مییابد و امکان تصمیم-
گیری بهتر و موثرتر و کارآمدتر مهیا میگردد و این یکی از قابلیتهای بینظیر سناریونویسی است. سناریونگاری در واقع فضای شفافی ایجاد مینماید که در آن با شناخت داراییهای مهم و قابلیتهای دفاعی زیرساخت و سنجش آسیبپذیریها و تهدیدات، میزان خطرپذیری اجزای مختلف آن را برآورد و نقشهی پهنهبندی ریسک را ارائه مینماید.
در صورتیکه فرآیند ذکر شده در بالا را برای سناریوهای آفندی مورد استفاده قرار داد، با توجه به
تواناییها، محدودیتها و هزینه- فایدهی دشمن و نیروهای خودی، طرحها و عملیات آفندی تدوین میگردد. همچنین سناریونویسی دفاعی میتواند خسارات احتمالی آینده را در راستای بررسی
راهکارهای پیشرو در حملات به واحدهای اقدامکننده و مهاجم پیشبینی کند.
تدوین سناریوهای دفاعی جهت پایداری زیرساختها در فرایند برنامهریزی نیز دارای کارکردهای مهمی میباشد. همانگونه کهقبلاًتوضیح داده شد تقسیم صحیح منابع، ابزارها و امکانات، تبیین
وظایف و اختیارات از نتایج به کارگیری سناریونگاری در برنامهریزیها و تصمیمسازی است. از
آنجاکه سناریونگاری یکی از ابزارهای برنامهریزی و آینده پژوهی است، ارائه استراتژیهای پابرجا در حوزهی دفاعی از جمله کارکردهای آن میباشد.
موارد زیر از جمله کارکردهای سناریونگاری دفاعی میباشد:
o الگوسازی، یکپارچگی و جهتدهی منابع به منظور نیل به پایداری زیرساخت
o تقسیم صحیح منابع و جلوگیری از هدررفت آنها o زمانبندی مناسب اقدامات و برنامهها
o تدوین استراتژیهای جامع در راستای کاهش آسیبپذیری زیرساختها o ترسیم جامع پیامدهای رخداد تهدیدات مختلف علیه زیرساخت
o تسهیل فرآیند مدیریت جامع بحران عرصههای دفاعی o شفافسازی فرآیند تصمیمگیری و برنامهریزی
o تعریف و دسته بندی تهدیدات
o تجزیه و تحلیل و کمیسازی تهدیدات و غربالگری o آگاهی، مطالعه، برآورد و حدس اقدامات دشمن (دفاع)
o ارائه شناخت مناسب از دشمن( تواناییها، قابلیتها، محدودیتها، خصوصیت رفتاری، شیوهها و ابزار تهدید مورد استفاده و .....)
o شفافسازی و ترسیم روشن از فضای تهدید در هر زیرساخت و پیامدهای اولیه و ثانویه اعمال آنها
o آشکارسازی، تهدیدات و نقاط ضعف زیرساختها در برابر آنان o تحلیل خطرپذیری و پهنهبندی آن
o شناخت جامع، کافی و مانع از زیرساخت
o شناخت و دستهبندی داراییهای حیاتی، حساس و مهم
o تعیین آسیبپذیری داراییها و ارائه راهکارهای کاهش آنها
o پیشبینی الزامات و روشهای تداوم خدمات و تولید در شرایط اعمال تهدیدات o تبیین استراتژیها و برنامههای پا برجا برای هر زیرساخت
o بکارگیری و هدایت صحیح منابع برای رویارویی با دشمن
o پایهریزی قوی برای تدوین برنامه مدیریت بحران کارا و موثر، سناریو محور و تبیین نقشها،
مسئولیتها و وظایف
o بررسی راهکارهای پیشرو برای تهاجم فوری (حمله)
o تبین عوامل موثر داخلی و خارجی موثر بر سناریو ( نقاط قوت، فرصت و ...)
-6 فرایند تدوین سناریوی دفاعی زیرساخت های کشور
مؤلفین این مقاله جهت تدوین سناریوی دفاعی روش گام به گام 8 مرحلهای را طراحی نموده اند. این
طرح بر اساس روش آینده نگاری هنجاری پایه ریزی شده است کهمراحل تدوین آنرا می توان مطابق
با شکل 1، برای یک زیر ساختتعریف نمود.
شکل -1 مراحل تدوین سناریوهای دفاعی زیرساخت های کشور
گام اول: تبیین موضوع
زیرساختی که می خواهد سناریوهای دفاعی برای خود تهیه نماید، در قدم اول باید تیمی متشکل از
افراد صاحب نظر، نخبه و با تجربه از کارشناسان و مسئولین زیر ساخت،بعضاًکارشناساننظامی و
پدافند غیرعامل آماده نماید. این تیم می بایست قبل از هرکاریاهداف، رویکردها و بافت نحوه جمع
آوری و نگارش سناریو را با توجه به وضعیت خود تعیین نماید.
✓ اهداف
در این مرحله تیم سناریونویسی باید همه اهداف خود را از تدوین سناریو به تفضیل بیان دارد و
معیارهای کمی برای آنها ارائه دهد، به گونه ای که هم اهداف کلان و هم اهداف جرئی سناریو قابل تشخیص باشد.
به طور کلی از مهمترین اهداف تدوین سناریوهای دفاعی می توان به ترسیم وضعیت های بحرانی، بستر سازی برای برنامه ریزی و ارئه راهکارهای دفاعی، ارتقاء فرهنگ و دانش سازمانی و یادگیری گروه های هدف، دستیابی به استراتژیهای پابرجا1، شناسایی نقاط ضعف و قوت و قابلیت های زیر ساخت و شناسایی قابلیت ها، شیوه ها و ابزار دشمن در تهاجم2 به زیر ساخت ها اشاره نمود. در ادامه برخی از مهمترین متغیرهای مرتبط با بعد هدف توضیح داده شده است.
· گروههای هدف/مخاطبان
گروه های هدف که سناریوهای دفاعی- نظامی برای آنها نوشته می شود عبارتند از مسؤلین، اداره
کنندگان و کارشناسان حوزه زیر ساخت های کشور و نیرو های مدافع.
· قلمرو هدف
قلمرو جغرافیایی سناریوهای دفاعی- نظامی بسته به عوامل گوناگون از جمله اهدف، مراکز مورد هدف و توانایی دشمن در تهاجم از محلی تا بین المللی متغیر می باشد.
· نوع انتشار سناریو
نوع انتشار سناریوهای دفاعی- نظامی بیشتر به صورت محرمانه داخلی و خیلی کم از نوع توزیع برایعموم می باشد.
· سطح سناریو
سطح سناریو در روش سناریونویسی دفاعی بسته به عوامل مختلفی از جمله حوزه مورد بحث (اجتماعی، اقتصادی و ...)، قلمرو سناریو و نوع نتایج مورد انتظار (رسمی و غیر رسمی) می توانند از
ملی تا شهری تعریف شوند.
· افق زمانی
افق زمانی پروژه های سناریونگاری دفاعیاز کوتاه مدت (یک تا چند ساله) تا بلند مدت 30) تا 50 ساله) متنوع بوده و هم تاثیرگذار از سایر متغیرها (از جمله: حوزه مورد بحث و قلمرو) و هم تاثیرگذار بر آنها است.
✓ روش جمع آوری داده ها
روش جمع آوری داده ها در سناریونگاری دفاعی بیشتر به صورت مشارکتی انجام می گیرد که در پی آن نتایج معمولا بصورت کیفی ارائه خواهند شد
✓ رویکرد
در نگارش سناریوهااز ابزار و رویکردهای متفاوتی بهره گرفته می شود. در نگارش سناریوهای دفاعی بهتر است از رویکرد هنجاری استفاده شود. در این رویکرد مواجه ما با آینده به صورتی است که میتوان تا حدی آن را پیش گویی نمود، البته تا حدی نیز آینده غیر قابل پیش گویی است و از آنجا که
فرض اصلی در این نوع سناریونویسی این است که کشور همراه در خطر مواجهه با یک آینده
نامطلوب است (تهاجم) ولی نمی توان به طور یقین نوع و زمان دقیق آن را پیش بینی نمود، از این نوع
رویکرد سناریوهایی مطئن تری را خلق می کند.
✓ بافت
مهمترین ویژگیهای بافتی شناسایی شده در سناریونویسی دفاعیعبارتند از جایگاه سناریونگاری و سابقه
سناریونگاری
· جایگاه سناریونویسی
سطح حاکمیت نگارندگان یا متولیان سناریونگاری به شدت بر انتخاب رویکرد سناریونگاری و اهداف تاثیر گذار است. متولی سناریونویسی دفاعی، معمولا سازمانی با جایگاه سیاست گذار و مسئولین اداره
زیر ساخت کشور می باشند که می توانند از سناریوی هنجاری بهره گیری نمایند.
· سابقه سناریونویسی
قالب سازمان های متولی و مسئولین اداره زیرساخت مربوطه که تدوین سناریوهای دفاعی را متقبل می شوند از سابقه و تجربه ی کافی در این خصوص برخوردار هستند. در غیر این صورت آموزش دادن و آشنا نمودن آنان جزء واجبی از فرایند سناریو خواهد شد که باید انجام گیرد.
گام دوم: دشمن شناسییا تعیین منابع تهدید
دشمنان یک کشور می توانند بر پایه موقعیت جغرافیاییکشور متخاصم از همسایگان تا دشمنان دور لحاظ شوند. بر این مبنا انواع تهدیدات به سه دسته تهدیدات منطقه ای، تهدیدات فرامنطقه ای و تهدیدات مشترک (منطقه ای- فرامنطقه ای) تقسیم می شوند. در این گام کشور باید ابتدا دشمنی را به عنوان دشمن اول خود انتخاب و بررسی نماید کهاولاًسابقه دشمن او محرز شده باشد،دوماً قدرتمندترین دشمن او محسوب گردد (البته نمی بایست از اخلال ها و دشمنی دشمنان کوچک و همکاری آنها با دشمن اصلی مغفول شد). سپس می بایست موارد مهمتری از جمله اهداف دشمن از
تهدید، توانایی ها، نقاط قوت و نقاط ضعف دشمن (محدودیت ها، موانع پیش رو، انگیزه)، آسیب پذیری های دشمن، مراکز مورد هدف دشمن و سناریوهای کلان دشمن مورد بررسی دقیقتر قرار گیرد:
دشمن پس از شناخت زیر ساخت و عوامل مؤثر بر استمرار خدمات آن، با توجه به قابلیت ها و
توانایی های خود و قابلیت ها و توانایی دفاعی کشور هدف در دفاع از زیر ساخت های خود، با
