بخشی از مقاله
سناریوهای آینده پروژه های پایین دستی صنایع نفت، گاز و پتروشیمی ایران
چکیده
در حوزه انرژی، ایران دارای چهارمین منابع نفتی و اولین منابع گازی بزرگ جهان می باشد. بر اساس سند چشم انداز، ایران تا 12 سال آینده بایستی به جایگاه اول منطقه از لحاظ ظرفیت پالایشی و هم چنین به لحاظ ارزش تولید مواد و کالاهای پتروشیمیایی، دست یابی پیدا کند. پروژه های پایین دستی در صنایع نفت، گاز و پتروشیمی ایران با هدف ایجاد ارزش افزوده از منابع هیدروکربوری کشور، تعریف و به مرحله اجرا گذارده می شوند. تحلیل وضعیت آینده این پروژه ها، امکان تدوین راهبردهای لازم برای رسیدن به مقاصد تعیین شده در سند چشم انداز را میسر می سازد. در این مقاله تکنیک سناریو سازی به عنوان یکی از ابزارهای آینده پژوهی، مورد استفاده قرار گرفته تا تصویری از آینده های محتمل در خصوص پروژه های مذبوررا ترسیم نماید.بر همین اساس، 4 سناریو با عناوین: خاکستری، قربانی ، آتش و رنگین کماندر این مقاله ارائه شدند.
- 1 مقدمه
نفت و گاز طبیعی، مهم ترین منابع تأمین انرژی بشر امروزی هستند؛ بهطوری که نفت خام 33/1 درصد و گاز طبیعی 23/9 درصد انرژی دنیا را تأمین میکنند [8]؛ از این رو نفت و گاز از مولفه های بسیار مهم اثر گذار در تولید ثروت و قدرت هستندو در معادلات سیاسی و اقتصادی جهان از اهمیتی استراتژیک برخوردار می باشند.
بر اساس دومین گزارش سالانه شرکت نفتی بریتیش پترولیوم،با عنوان مرور آماری انرژی جهان در سال 2013، ذخایر نفتی ایران تا پایان سال 2012 برابر با 157 میلیارد بشکه برآورد شده است که 9/4 درصد کل ذخایر نفتی جهان را تشکیل میدهد.هم چنین میزان ذخایر گازی ایران 33/6 تریلیون مترمکعب تخمین زده می شودکه این رقم 18 درصد کل ذخایر گازی جهان می باشد .[8] با توجه به اینکه ایران با دارا بودن چهارمین ذخایر نفتی و اولین ذخایر گازی بزرگ جهان، صاحب سهم گسترده ای از منابع انرژی جهان می باشد، بهره گیری از چنین ظرفیت هایی برای ایجاد فرصت های راهبردی در عرصه جهانی بسیار حائز اهمیت می باشد.
پروژه های پایین دستی صنایع نفت، گاز و پتروشیمی ایران، با هدف استفاده حداکثری از ظرفیت های ملی ایران برای استفاده بهینه از این ثروت ملی و ایجاد ارزش افزوده از منابع هیدروکربوری کشور، تعریف و به مرحله اجرا گذارده می شوند؛ در همین راستا، در کنار تولید نفت خام و گاز طبیعی و هیدروکربورهای مایع، فراورش و انتقال و بازاریابی و فروش آن به عنوان بخشی از انفال و ثروت ملی و نیز صیانت از این دارایی عمومی، ماموریت اصلی وزارت نفت ایران و شرکت های تابعه آن قلمداد می شود .[11]
با توجه به جایگاهی که صنعت نفت ایران از آن برخوردار است، چشم انداز این صنعت از اهمیت بسیاری برخوردار است به طوری که دراین رابطه اهداف گوناگونی برای آن درنظرگرفته شده است .[12]
● کاهش شدت انرژی کشور به کمتر از 0/3 (معادل تن نفت خام به ازای هزار دلار تولید ناخالص داخلی به قیمت ثابت سال .(2000
● حفظ جایگاه ظرفیت دومین تولید کننده نفت خام در اوپک که مستلزم حفظ فاصله مناسب از نظر ایجاد ظرفیت تولید با سایر رقبای این جایگاه می باشد.
● دستیابی به جایگاه دوم جهانی در ظرفیت تولید گاز طبیعی با توجه به ضرورت استفاده از مخازن مشترک.
● دستیابی به جایگاه اول منطقه به لحاظ ظرفیت پالایشی به منظور ایجاد بالاترین ارزش افزوده از منابع هیدروکربوری کشور.
● دستیابی به جایگاه اول منطقه از لحاظ ارزش تولید مواد و کالاهای پتروشیمیایی به منظور ایجاد بالاترین ارزش افزوده از منابع هیدرو کربوری کشور.
● نیل به جایگاه اول فناوری نفت و گاز در منطقه.
در این مقاله، وضعیت کنونی پروژه های پایین دستی صنایع نفت، گاز و پتروشیمی و همچنین اهداف تعیین شده در سند چشم انداز در هر حوزه، مورد بررسی قرار می گیرند.با ترسیم سناریوهای محتمل در آینده در خصوص پروژه های مذبور،بررسی امکان نیل به اهداف تعیین شده در سند چشم انداز، میسر می گردد.علاوه بر این، با در نظر گرفتن چنین سناریوهایی، می توان به درک جامع تری ازمجموعه اقداماتی که ما را ازموقعیت کنونی به جایگاه مطلوب آینده رهنمون می سازند، رسید.
بر این اساس،در این مقاله، در بخش 2 وضعیت زیر ساخت های صنایع پایین دستی در بخش های نفت، گاز و پتروشیمی، در بخش 3، سناریوهای مرتبط با آینده پروژه های پایین دستی و در بخش 4، نتایج حاصله ارائه می گردند.
-2 وضعیت زیر ساخت های صنایع پایین دستی ایران
-2-1 زیر ساخت های نفتی
ایران در گذشته دارای ظرفیت پالایشی بسیار محدودی بود و برای برآورده ساختن نیازهای داخلی، شدیداً به واردات محصولات پالایشی، علی الخصوص بنزین، وابسته بود. ایران در پاسخ به تحریم های بین المللی که منجر به بروز مشکلاتی در خرید محصولات پالایشگاهی گردید، ظرفیت پالایش داخلی خود را افزایش داد. چنانکه در حال حاضر، ظرفیت پالایشی کشور با دارا بودن 9 پالایشگاه (جدول ((1)، نزدیک به 1/3 میلیون بشکه در روز می باشد .([14])
علاوه بر این، ایران دارای 14 هزار کیلومتر خطوط انتقال نفت خام و فرآورده های نفتی می باشد که جهت تامین نفت خام خوراک پالایشگاه های کشور از مبادی تولید داخل و کشورهای حوزه دریای خزر و همچنین انتقال فرآورده های استحصالی از پالایشگاه ها و فرآورده های وارداتی از مبادی جنوب و شمال به انبارهای متصل به خطوط لوله در سطح کشور است. به علاوه، بخشی از خوراک کارخانجات پتروشیمی نیز به وسیله این خطوط لوله تامین می شوند.
شکل ( (1 نشان دهنده زیر ساخت های اصلی نفت ایران شامل پالایشگاه های نفتی کشور و خطوط انتقال نفت خام و فرآورده های نفتی می باشد.
سند چشم انداز صنایع نفت، گاز، پالایش و پخش و پتروشیمی در افق 1404 بر افزایش ظرفیت پالایشی کشور تا حداقل 2/5 میلیون بشکه در روز و بهینه سازی و توسعه پالایشگاههای موجود، استوار می باشد [14]،که این امر مستلزم اجرای پروژه های جدید و توسعه و ارتقای زیر ساخت های موجود می باشد (جدول .((2
-2-2 زیر ساخت های گازی
در حال حاضر 7 شرکت پالایشی مستقل، تولید و فراورش گاز طبیعی را بر عهده می باشند و پیش بینی می شود که با اجرای طرحهای توسعه ای پالایشی در پایان سال 1404 مجموع ظرفیت پالایش شرکت ملی گاز ایران به بیش از 1200 میلیون متر مکعب در روز بالغ گردد. شرکت های پالایشی که در حال حاضر تحت مدیریت شرکت مهندسی و توسعه گاز ایران فعالیت دارند عبارتند از :[13]
● پالایشگاه گاز بید بلند، این پالایشگاه با ظرفیت 27/2 میلیون متر مکعب اسمی در روز، در حال حاضر 18/3 میلیون متر مکعب گاز مورد نیاز کشور را تولید می کند .
● پالایشگاه گاز بید بلند 2، این پالایشگاه با ظرفیت اسمی 57 میلیون متر مکعب در روز در آینده نزدیک به بهره برداری می رسد .
● پالایشگاه گاز پارسیان، این پالایشگاه با ظرفیت 83 میلیون متر مکعب اسمی در روز، در حال حاضر 18/2 میلیون متر مکعب گاز مورد نیاز کشور را تولید می کند .
● پالایشگاه گاز ایلام، فاز دوم این پالایشگاه (میمک) به ظرفیت 3/4 میلیون متر مکعب در روز، در دست ساخت قرار دارد .
● پالایشگاه گاز فجرجم، این پالایشگاه در حال حاضر با تولید 1/2 میلیون متر مکعب گاز در روز، بخشی از گاز مورد نیاز کشور را تأمین می کند .
● پالایشگاه گاز سر خون و قشم، گاز خروجی از این پالایشگاه بالغ بر 15/5 میلیون متر مکعب در روز می باشد .
● پالایشگاه گاز شهید هاشمی نژاد، این پالایشگاه در حال حاضر روزانه با تولید 47/2 میلیون متر مکعب، بخشی از گاز کشور را تأمین می کند.
● مجتمع پالایشگاه گاز پارس جنوبی، که مشتمل بر 5 پالایشگاه در 10 فاز بوده و با بهرهبرداری از فازهای جدید آن، ظرفیت تولید گاز ترش و شیرین آن به بیش از 480 میلیون مترمکعب در روز افزایش می یابد .([10])
-2-3 زیر ساخت های پتروشیمی
پتروشیمی به عنوان یکی از بخش های اصلی صنعت نفت، از جمله صنایع مهم و مادر کشور می باشد. این صنعت به عنوان یکی از گزینه های مهم صادرات غیر نفتی در جهت شکوفایی اقتصادی کشور، توسعه پایدار، بومی کردن فناوری و گسترش صنایع جانبی، اعم از صنایع پایین دستی و یا صنایع تامین کننده نیازهای فنی، مهندسی و تحقیقاتی در کشور، نقش اساسی دارد.
اجرای پروژه های متعدد طی برنامه های توسعه باعث رشد قابل توجه تولید محصولات پتروشیمی گردید، به طوری که تولید محصولات پتروشیمیایی با 230 درصد رشد از 18/2 میلیون تن در سال 84 به 60 میلیون تن در ابتدای سال 92 رسید.[16]
جدول (3) نشان دهنده مجتمع های پتروشیمی موجود در کشور و ظرفیت اسمی تولیدات و فرآورده های پتروشیمیایی هر یک از این مجتمع ها می باشد.
بر اساس سند چشم انداز، صنعت پتروشیمی کشور بایستی به جایگاه اول منطقه خاورمیانه از لحاظ ارزش تولید مواد و کالاهای پتروشیمیایی دست یابد و در این راستا پروژه های متعددی در قالب طرح های مصوب هیات وزیران (طرح های تکلیفی) و طرح های مطالعاتی،در دست اقدام می باشند؛ که از جمله این طرح ها، اجرای طرح های پتروپالایشگاهی در برنامههای آتی شرکت ملی صنایع پتروشیمی به منظور دستیابی به اهداف سند چشمانداز می باشد. مطالعه و طراحی طرح های مورد نظر در برنامه پنجم، به منظور دستیابی به ظرفیت 100 میلیون تنی انواع محصولات پتروشیمیایی و ایجاد ارزش افزوده به میزان 11 میلیارد دلار تا پایان برنامه می باشد.[18]
-3 طراحی سناریو
برای سناریو یا طراحی سناریو تعاریف متعددی وجود دارد. متفکران مختلف تعاریف متفاوتی از طراحی سناریو ارائه داده اند: اجماع داخلی در مورد آنچه، آینده ممکن است پیش رو بگذارد (پورتر، .(1985ابزاری برای نظم بخشیدن به ادراکات فرد در مورد محیط های آینده های بدیل که در آن، تصمیم فرد می تواند به درستی اجرا شود (شوارتز، .(1991بخشی از برنامه ریزی راهبردی که با ابزارها و فناوری های مدیریت و عدم قطعیت ها در آینده مرتبط است (رینگلند، .(1998روشی علمی برای تجسم آینده های ممکن که در آن تصمیم های سازمانی می تواند به اجرا درآید (شومیکر، .(1995
هدف از بکارگیری سناریو ها ایجاد فضایی از ممکن ها است که در آن کارایی سیاست های اتخاذ شده در برابر چالش های موجود آینده در بوته آزمایش قرار می گیرند. سناریو ها با کشف سیستماتیک چالش ها و فرصت های بالقوه اما غیر منتظره شناسایی شده به عنوان ابزاری در خدمت تدوین استراتژی ها قرار می گیرند.سناریوها تنها حدس هایی در مورد آینده نیستند، بلکه سناریوسازی کمک می کند تا بیندیشیم چگونه در شرایط محیطی متفاوت آینده پیروزمندانه به هدایت امور بپردازیم(خوش دهان، 1388، .(94
روش های متعددی جهت طراحی و توسعه سناریو ها وجود دارد (لیندگرن و باندهولد، 2003، 147-182؛ رینگلند،.(1998 یکی از ویژگی های کلیدی اکثر این روش ها، این است که در فرآیند طراحی سناریو، همزمان چندین سناریو توسعه داده می شوند، که این تعدادمعمولاً بین2 تا 4 سناریو می باشد. یکی دیگر از ویژگی های مشترک چنین روش هایی، سطح مشارکت پیشنهادی برای توسعه سناریوها می باشد، که اغلب آن ها بر مشارکت گروهی در تدوین سناریوها دلالت دارنداُبرین،( .(2004
در این مقاله، فرآیند طراحی سناریو، جهت بررسی وضعیت آینده پروژه های پایین دستی در صنایع نفت، گاز و پتروشیمی به شرح زیر می باشد:
-3-1 شناسایی موضوع اصلی سناریو
اولین گام در طراحی یک سناریو شناسایی موضوع اصلی سناریو می باشد که در تحقیق حاضر، موضوع سناریو عبات است از تحولات آتی پروژه های ساخت در صنعت نفت، گاز و پتروشیمی ایران.
-3-2 تعیین فاکتورهای کلیدی
فاکتورهای کلیدی یا روندهای کلیدی یا متغیرهای اصلی در تدوین سناریو، عواملی هستند که میزان تاثیر بالایی بر موضوع اصلی سناریو دارند. روندها، تغییرات ملموس وقابل مشاهده هستند، فرآیندهایی که در حال حاضر در جریان می باشند و به نظر می رسد تا آینده نیز ادامه داشته باشند.روش های متعددی برای شناسایی و تایید روندها وجود دارند (لیندگرن و باندهولد، 2003، .(73-75 اما روش استفاده شده در این مقاله، اغلب روش پویش رسانه ای بوده است که شامل مرور مجموعه مقالات و دنبال نمودن تحولات جاری مرتبط با موضوع با مراجعه به رسانه های مختلف می باشد. در کنار استفاده از این روش از تکنیک دلفی از طریق انجام مصاحبه های هدایت شده با خبرگان و دریافت اظهار نظر های آنان در مورد روندهای شناسایی شده، نیز بهره گرفته شده است.
در این مطالعه، 8 متغیر یا روند اصلی که تاثیر گذاری بالایی بر موضوع اصلی سناریو دارند به عنوان فاکترهای کلیدی شناسایی گردیدند که عبارتند از:
● افزایش میزان تقاضا برای انرژی
● سیاست های غرب و افزایش تحریم های سیاسی
● (تغییر) سیاست های داخلی و خارجی دولت
● کاهش سرمایه گذاری/مشارکت خارجی
● افزایش قیمت نفت
● افزایش نرخ ارز
● بومی سازی دانش فنی و تکنولوژیکی
● ظهور انرژی های تجدید پذیر
برای شناسایی فاکتورهای کلیدی و تعیین میزان تاثیر و احتمال وقوع هر یک از این روندها با در نظر گرفتن موضوع اصلی سناریو، از روش تاثیرات احتمالات (لیندگرن و باندهولد، 2003، (169-171 بهره گرفته شده که در این روش افق زمانی آینده، به دو بازه آینده کوتاه مدت و آینده بلند مدت تقسیم بندی شده و میزان تاثیر و احتمال وقوع هر یک از روندها در این بازه های زمانی مورد سنجش قرار می گیرد. برای انجام ارزیابی از مقیاس 0 تا 4 بهره گرفته شده است که 0 نشان دهنده میزان تاثیر/احتمال وقوع خیلی پایین و 4 نشان دهنده میزان تاثیر/احتمال وقوع خیلی بالا می باشد (جدول .((4)
پس از تکمیل جدول مورد نظر، به ترسیم نقاط حاصله بر روی شکل (2) می پردازیم . با توجه به نمودارهای تاثیر احتمالات در کوتاه مدت، مشخص می شود که به غیر از روند 8که مربوط به ظهور انرژی های تجدید پذیر می باشد تقریباً بقیه متغیرها هم اثر گذاری بالایی بر موضوع اصلی سناریو دارند هم احتمال وقوع بالایی در آینده کوتاه مدت دارند به اصطلاح این متغیر ها در ناحیه بحرانی قرار دارند و ما در تدوین سناریوها تمرکز اصلی خود را بر روی این متغیرها قرار می دهیم. توجیه مشابهی در مورد تاثیر احتمالات بلند مدت نیز به کار برده می شود.
