بخشی از مقاله
اکوموزه ، توسعه پایدار و گردشگری
چکیده
اگر توسعه پیشرفتی همه جانبه در زمینه های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و زیست محیطی؛ به ویژه با در نظر گرفتن عدالت اجتماعی اقتصادی و تامین منافع آیندگان تعریف شود از این رو، دستیابی به سطح قابل قبولی از توسعه در روستاها مستلزم بهره گیری از گزینه های گوناگون و متنوع است و بهره برداری از ظرفیت های فرهنگی، تاریخی، محیطی و بوم زیستی روستاها یکی از این زمینه هاست. .بنابراین باید ضمن حفظ محیط زیست روستا ، استفاده بهتر از مکان های تاریخی – طبیعی به عنوان مکملی برای درآمدهای حاصل از کار کشاورزی مطرح شود. یکی از اقد اماتی که در این راستا و برای مناطق روستایی پیشنها د می شود توسعه گردشگری درقالب ایجاد موزه های میراث روستایی(اکوموزه) در این نواحی است که زمینه های لازم را برای شناسایی فرهنگ و زندگی روستایی فراهم می سازد. این موزه ها می توانند تلفیقی از جاذبه های معماری کهن روستایی، اشیاء و آثار هنری، غذاهای محلی ، نمایش، بازی و موسیقی محلی روستایی باشند که نقش بسیار مهمی در ایجاد تغییر نگرش نسبت به فرهنگ روستایی در میان بازدیدکنندگان روستایی و شهری ایجاد می نماید.
اکوموزههامعمولاًمحوطههای فرهنگی می باشند که به واسطهی وجود عناصر و آثار شاخصی که در درون محوطهی خود گنجاندهاند دارای اهمیت زیادی میباشند. اکوموزه وظیفه دارد تا علاوه بر حفظ این منابع و جلوگیری از تخریب آنها، با تعریف فعالیتها و مراکز مختلفی جهت بازدیدکنندگان، به وظایف تعریف شده برای موزهها یعنی آموزش، تفریح و کسب لذت در بازدیدکننده جامهی عمل بپوشاند.
در این پژوهش هدف بررسی و معرفی اکوموزه، به عنوان راه حلی جهت توسعه گردشگری در راستای توسعه پایدار روستایی بود . در این راستا از روش کیفی و بررسی های کتابخانه ای استفاده شد. نتایج این پژوهش با بررسی نمونه اکوموزه های موجود و با بررسی اصول بنیادین و مهم در ساختار اکوموزه، نشان داد با این روش میتوان گردشگری را در منطقه گسترش داد و در عین حال تا جای ممکن اثرات گردشگری در روستا را کنترل کرده و در راستای توسعه پایدار روستا گام برداشت.
مقدمه
روستا به عنوان یک مکان اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، زیستگاه جماعتی از مردم در خارج از محدوده شهرهاست که دارای هویت تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی مخصوص به خود می باشد ( شهبازی، .(1384 روستاها با توجه به نقش مهمی که در نظـام تولیـد و اشتغال کشور دارند و گستردگی جغرافیایی و جمعیت قابل توجهی که دارنـد، بایـد در نظـام توسـعه ی کشـور از جایگـاه ویـژه ای برخوردار باشند. یکی از روشها در تصحیح اقتصاد روستایی توسل جستن به اقتصاد تکمیلی است . یکی از راهکارهـایی کـه مـدتی است در جهت رفع فقر و محدودیت در راستای اهداف توسعه پایدار توسط سیا ست گذاران و برنامه ریزان مورد توجه قرار گرفتـه و نتایج مثبتی هم به همراه داشته گردشگری روستایی است. این سیاستگذاران و برنامه ریزان به گردشـگری بـه چشـم صـنعتی کـه ثبات اقتصادی و جمعیتی را برای جوامع روستایی به دنبال دارد، مینگرند، و بسیاری نیز میپندارند که توسـعه گردشـگری راه حـل بسیاری از مشکلاتی است که مناطق روستایی گرفتار آنها می باشند پس گردشگری را عنصر لازم بـرای حرکـت بـه سـوی اصـلاح مناطق روستایی می دانند( سجادیان، سجادیان، .(1388
از طرفی تحقیقاتی که انگیزه دیدار روستا را بررسی می کنند، نشان دهنده این مسئله هستند که تعـداد زیـادی از گردشـگران بـه دنبال ویژگی های حقیقی روستا از قبیل آرامش و آسایش، احساس آزادی و سنت های روستا و عواملی هستند که با زندگی جدید شهری در تناقض هستند. در واقع جامعه میزبان می تواند به عنوان یک جاذبه مهم برای گردشگران محسوب شود. اغلب بروز جنبه های فرهنگی جامعه شامل صنایع دستی و کارهای هنری، همچنین فاکتورهای کمتر ملمـوس ماننـد موسـیقی، رقـص و جشـنواره های مذهبی است که به عنوان جاذبه های مهم عمل می کنند. در برخی موارد در واقع دیدار اعضای یک جامعه بخصوص و اقامـت نزد آنها یک انگیزه کلیدی برای انواعی ویژه از گردشگران می باشند. اما، همانگونه که مطالعات موردی صورت گرفتـه در گذشـته و بحث ها و گفتگوها نشان داده اند خطراتی وجود دارند (به خصوص از نظر نابودی ارزشهای جامعه میزبـان و امکـان از دسـت دادن هویت فرهنگی) که ممکن است از ارتباط میان گردشگران و جوامع میزبان نتیجه شوند.
باید در نظر داشت گردشگری روستایی انواع خاصی از گردشگری را در بر می گیرد، و به نظر شارپلی "گردشگری روسـتایی را مـی توان از نظر فنی( بر طبق فعالیت ها، مقاصد و سنجش های آماری) و هـم از نظـر مفهـومی( بـا توجـه بـه معنـی روسـتا و اهـداف گردشگری) تعریف کرد" ( شارپلی، .(30 :1380 در این پژوهش گردشگری روستایی شامل هر نوع فعالیت تفریحی و گذران اوقات فراغت است ، با دریافت خدماتی از قبیل غذا، محل اقامت و محصولات محلی از سـاکنان محلـی و در مکـانی کـه از نظـر قـوانین و مقررات جاری کشور یا از نظر ماهیت اقتصادی و فرهنگی روستا محسوب می شود می باشد.
به طور دقیق تر با توجه به تنوع وسیع ساخت و ساز در روستاها، بعضی از مهمترین عـواملی کـه در شـکل گیـری منظـر و ایجـاد جاذبه برای گردشگران روستاها موثرند را می توان به شرح زیر برشمرد:
- ترکیب مناسب و هماهنگی منظر سخت( بخش های مصنوع مانند خانه ها، کوچه ها و امثـال آن) بـا منظـر نـرم( عمـدتا بسـتر طبیعی مجموعه و پوشش گیاهی آن
- هماهنگی و شباهت ساختمان های روستا که در عین تنوع و تفاوت، تابلوی موزونی را به تصویر می کنند.
- استفاده از مصالح بوم آورد و قدرت ابتکار سازندگان ابنیه در بکارگیری این مصالح.
- بافت ارگانیک روستاها و تنوع پرسپکتیو برای عابرین در معابر پیچ در پیچ و گاه شیب دار.
- استفاده از ابعاد و مقیاس انسانی که در معماری روستاها به بهترین وجه دیده می شود ( شارپلی، .(1380
نکته مهم دیگر این است که مفهوم میراث با گذشت زمان تغییر کرده است و امروزه با اوضاع و شرایط بومی ارتباط تنگاتنـگ دارد. در گذشته به میراث فرهنگی به چشم شیءماندگار و جاویدان نگاه می کردند، اما امروزه ایـن دیـدگاه تغییـر کـرده اسـت و میـراث فرهنگی مفهوم جدیدتری به خود گرفته که عبارت است از آمیزه پیچیده ای از طبیعت و تاریخ، آداب و رسوم، زبـان و سـنت هـا. بنابراین سیاست های حفظ و نگهداری را کنار گذاشته، که به دنبال سیاست هـای تعیـین ارزش و پیشـرفت بایـد باشـیم، یعنـی سیاسست هایی که در روند کار جست و جو و اکتشاف هویت فرهنگی یک ناحیه اهمیت بسزا دارندمعمولاً.توریسم یـا گردشـگری را فعالیتی که بر مبنای بهره برداری از هویت فرهنگی یک مکان استوار شده و هدف آن آگاه شدن از قـدر و ارزش گذشـته اسـت، قلمداد می کنند. بنابراین این آگاهی باید ما را به سمت شـناخت، درک و ارتبـاط برقـرار کـردن بـا سـرزمین بـومی از راه میـراث فرهنگی آن سوق دهد. با در نظر گرفتن این چهار چوب، می توان گفت اکوموزه به عنوان زمینه همکـاری بـرای منطقـه بـومی و شرکت ها، سازمان ها و نهادهای مرتبط با گردشگری می تواند در نظر گرفته شود. زمینه های علمـی جداگانـه کـه بـه ایـن طـرح مربوط می شوند (قوم شناسی، کشاورزی، جامعه شناسی، تاریخ و ...)، اکوموزه را برای کارساز کردن ابتکار عمل هـایی کـه هـدف آنها حفظ و گسترش میراث بومی است، آماده می سازد (ری یـل، . (1382 در اکومـوزه اکوتوریسـم و گردشـگری فرهنگـی نقـش بسزایی در توسعه اقتصادی جوامع محلی دارد که حاصل توسعه کوتاه مدت است و از سوی دیگر تقویت هویت محلی نقش بسزایی در توسعه دراز مدت جوامع دارد در این راستا مشارکت مردم محلی می تواند نقش موثری در مدیریت گردشگری داشـته باشـد بـه نحوی که نه تنها محیط آسیب نبیند بلکه احیاء شود (تهرانی، .(1385
تعاریف اکوموزه
کلمه اکوموزه ترجمه انگلیسی از کلمه فرانسوی " "Ecomuseeاست که خود از ترکیب 2 کلمه موزه و اکولوژی به وجود آمده است. در سال 1866 بیولوژیست و تکامل شناس آلمانی، ارنست هکل( ( 1834 -1919 کلمه اکولوژی را بـرای مطالعـه موجـودات زنده و ارتباط آنها با محیط اطراف خود به کار برد. وی این کلمه را از واژه " "Oikosبـه معنـی "خانـه" گرفتـه اسـت (تهرانـی، .(1385
تاریخ موزه نگاری و موزه شناسی بیانگر شیوه هایی است که تمدن ها در اعصار متفاوت از طریق این شیوه ها به رابطه ی خود بـا میراث شان اندیشیده اندو بعضی از نسل ها، شیوه یا شیوه های تازه ای خلق کرده اند.
موزه پدیده ای است که تصور و تعریف امروزی آن سابقه چندانی ندارد و گام های نخستین تاریخ پیوسته موزه هـای امـروزین را باید در دوره رنسانس جست . زیرا در این دوره است که برای انسان اروپایی امکان سفرهای جهانی و آشنایی با کشـورهای اروپـایی فراهم شده و این سفرها شکل دهنده مجموعه های عظیم وجذابی شده بودند که در کاخ ها و یا کلیساها نگهـداری مـی شـدند. در واقع موزه های اولیه محل گردآوری و نگهداری آثار جذاب تاریخی ، هنری و طبیعی بودند وبیشتر می توان آن ها را کلکسیون آثـار دانست . با پیشرفت علوم که باعث شاخه بندی بیشتر علوم شد موزه ها از حالت یک مجموعه کلی خارج شده ، بـه صـورت علمـی دسته بندی و به شکل موضوعی طبقه بندی شدند. در گام بعدی تکامل موزه ها، لزوم ایجاد فضایی متناسب را فـراهم آورد. در ایـن مرحله است که بناهای ویژه ، جذاب و متفاوت موزه ها به وجود آمدند. در گام بعدی موزه ها بـه سـمت مخاطـب محـوری کشـیده شدند و همه عناصر تبدیل به فرصتی برای مخاطب و حضور اوشد. به این ترتیب موزه فضایی شد برای برنامه های مختلـف وصـرفاً به مکانی برای نمایش آثار محدود نماند .
اولین گام ها برای بهبود و سازماندهی میراث جمعی در اروپا در پایان قرن نوزدهم برداشته شد( حبیبی زاد، .(1389 مهمترین کـار ابتدایی در این دوره که باعث رشد و توسعه شد، اسکانسن سوئد بود. جایی که در سال 1891 آرتور هـازلیوس سـایت بزرگـی را بـا خانه هایی که مجموعه ای از کار و زندگی اسکاندیناوی ها را نشان می داد منطبق کرده بود. ایـن مجموعـه بـا افـرادی کـه لبـاس محلی و زبان بومی منطقه را داشتند کامل می شد. همین کار ابتکاری کم کم به یک موزه ی فضـا بـاز دائـم تبـدیل شـد و تـأثیر عمیقی بر علم موزه داری داشت( حبیبی زاد ، (1387 و به این ترتیب اکوموزه در دهه (1350) 1970، به سرعت در اروپا گسـترده شد .
به گفته ری یل خودجوشی و نو بودن مفهوم اکوموزه با توجه به موقعیت تاریخی و اجتماعی خاص کشورهایی که آن را به کار برده بودند تغییر و تطبیق پیدا کرد. می توان گفت ایده نقش موزه ها در توسعه منطقه ای ، برای اولین بار در ده 1970 مـیلادی شـکل گرفت، اما به واقع در دهه 1980 میلادی شاهد بروز خلاقیت هایی ناشی از این جریان فرهنگی بودیم در کشورهایی چـون کانـادا ، سوئد ، نروژ و پرتقال این ایده ، موزه شناسی نوین نام گرفت . در دهه 1990 با جهـانی شـدن ایـن جریـان بـا واژه هـایی چـون » اکوموزه« یا » فراگیر« همراه شد.
اکثر اکوموزه های دنیا در اروپا پراکنده اند و در 30 سال اخیر به طور چشمگیری افزایش یافته اند. هم اکنون اکوموزه های اروپا در 4 ناحیه ی کلی پراکنده شده اند: کشورهای اسکاندیناوی، آلمانی زبان، فرانسوی زبان واخیراً در پرتغال.
تعاریف اولیه اکوموزه در سال 1973 به اکولوژی انسانی و محیط زیست محدود می شدند، در حالی کـه از سـال 1978 بـه واسـطه طبیعت تجربی اکوموزه و توسعه آن در پارکهای طبیعی منطقه ای، تفکر اکوموزه به سمت نقش دادن به جامعـه محلـی سـوق داده شد. ایده اکوموزه بسیار انعطاف پذیر است و هر شکلی که مردم محلی و متخصصان موزه بخواهند می تواند تعریف شود و بـا توجـه به نقش مهم جوامع محلی، نیازها و خواسته های آن ها تنوع نا محدودی پیدا می کند. در واقع تعریف اکوموزه از یک فـرد بـه فـرد دیگر تغییر می کند، اما به طور کلی سازمانی است که میراث و خاطره طبیعت، تاریخ، فرهنگ و صنعت را ارج می نهد و به حفاظت و نمایش آنها در یک موزه زنده می پردازد( ایشی موری، . (1999 می توان منابع فرهنگی و میراثی مد نظر در یـک اکومـوزه را بـه صورتی که درشکل((1 آورده شده تعریف کرد.
شکل- 1 نمایش کلی منابع فرهنگی و میراثی( ایشی موری، (1999
