مقاله بررسی نقش اکوموزه ها و اکونوموزه ها در گردشگری پایدار

بخشی از مقاله

بررسی نقش اکوموزه ها و اکونوموزه ها در گردشگری پایدار

چکیده

گردشگری از صنایع بزرگ و منبع عمده کسب درآمد بسیاری از کشورها می باشد. مدیران و برنامه ریزان پیشـرو بـرای لحظـه لحظه سفر گردشگران به کشور یا منطقه خود برنامه های ویژه ای تنظیم می کنند و با توجه به پیشرفت آن، برنامه هـای آتـی اقتصادی و اجتماعی خود را هماهنگی و مدیریت می کنند. صنعتی شدن از یکسو سنتها و فرهنگهای قدیمی قوم های مختلف را کمرنگ می سازد و از سوی دیگر منابع طبیعی، زیست محیطی وپوششهای گیاهی را نابود می سازد. در مجموع میراث های کهن ملتها که همانا توانایی تامین مایحتاج از دل طبیعت و بدون آسیب رساندن به آن بـود رو بـه فراموشـی مـی رود. یکـی از علتهای این امر نبود پشتوانه اقتصادی و ندادن آگاهی به مردم در باره نحوه زنـدگی پیشـینیان بـا طبیعـت و همچنـین نبـود جذابیتهای همین میراث طبیعی و فرهنگی است. از اینرو برای گردشگران مقاصدی نوین در بستر کـاملا" طبیعـی و بـومی در نظر گرفته شد تا هم توان نمایش فرهنگ و جذابیت های منطقه را داشته باشد و هم توان ایجـاد گـردش مـالی و اقتصـادی از طریق گردشگری. اکوموزه ها در ابتدا از عنوان موزه بهره بردند تا به تمام اهداف گفته شده نائل گردند، در بعضـی از کشـور هـا مانند فرانسه اکوموزه ها رشد خود را از اواخر قرن 19 میلادی آغاز کردند و بیهوده نیست که هم اکنون جنـبش اکونومـوزه هـا یا موزه های اقتصادی را پیگیری می کنند، زیرا نیاز به درآمد زایی و اقتصاد پایـدار در بسـتر طبیعـت و سـنت راکـاملا" درک کرده اند.

در این مقاله سعی در بررسی میراث های فرهنگی، سنتی و طبیعی درون اکوموزه ها و اکونوموزه ها می باشد تا بـدانیم میـراث ها در کدام بخش از این نوع موزه ها جایگاه با ارزشتری دارند و اینکه این نوع از موزه ها مقصد کدامیک از گردشگران هسـتند، و در یک کلام چقدر به توسعه پایدارگردشگری کمک می کنند. با توجه به بررسی، نقش اقتصاد نیز به عنـوان عامـل اطمینـان بخش از پایدار بودن یک اکوموزه مهم جلوه می کند و این، خود به ارزش بالای یک اکونوموزه تاکید خواهد داشت.

واژه های کلیدی: گردشگری پایدار، توریست میراثی، زیست گردی، اکوموزه، اکونوموزه

1

-1 مقدمه

تا چندی قبل موزه ها گنجینه هایی بودند که هنر و تاریخ گذشتگان را بدون پویایی درون خود حفظ می کردند. در طول دوره های متمادی تغییرات فراوانی در ساختار، فرم و عملکرد موزه ها در جهان پدیدار شده تا جایی که ایکوم 22 کمیته بین الملی از شاخه های مختلف علوم مرتبط با موزه ها ایجاد کرد (نفیسی،1387،ص(32 .این تغییرات موزه های کاملا تجملاتی را که صرفا برای بازدید اشراف بودند و گهگاه برای بازدید عموم باز می شدند را به اماکنی وابسته به تعاملات مردمی، فرهنگ مردم و ترویج دهنده علم وفعالیتهای اقتصادی و دوستار طبیعت مبدل ساخت. از موزه های همسایگی1 که بدست اقشار ستمدیده یا اقلیت ها بنا می شدند تا موزه های سیار2 که خود امانات موزه را به میان مردم می بردند، همچنین موزه هایی که بناهای بزرگ و مراکز با ارزش ارزش دنیا را درون خود بازسازی می کنند تا از خروج توریست جلوگیری کنند . اکنون گنجینه اشیاء غیر قابل نفوذ و غیر پویا جای خود را به فضاهای باز و کاملا" تعاملی با بدنه ای شفاف داده. دارایی موزه ها تمام میراث طبیعی ، فرهنگی ، اقتصادی و میراث غیر ملموس و خاطرات مردم یک سرزمین است و مدام نیز در حال تغییر، تبادل و پویایی می باشد .حفاظت، رشد و تبادل این میراثها برای نسل آینده است که عنوان موزه های محیطی را به یاری طلبید وعنوان موزه با واژه هایی چون اکو، پارک، اکونو و بوم ترکیب شد. البته به دنبال آن شاخه های نوین تر گردشگری مانند طبیعت گردی، زیست گردی، گردشگری پایدار، گردشگری قومی، فرهنگی یا میراث، بر پایه همین فضاها شکل گرفتند.

-2 اکوموزه3

کلمه اکو درواژه اکوموزه، به معنای اکولوژی انسانی هم می باشد و صرفا به بیواکوسیستم4 مرتبط نمی گردد و مفاهیم اجتمـاعی را نیز در بر می گیرد (داسام،1387،ص.(86 جنبش اکوموزه ها به اواخر 1960 فرانسه بر میگردد، زمـانی کـه مـوزه هـا نقـش پیونـد دهنده ای میان مردم ایفا کردند و تاثیر مثبت نمایش میراث مردمی را به ارمغان آوردند. در این زمان بـود کـه مـوزه هـای سـنتی بوســیله حرفــه هــای مــرتبط بــا مــوزه بــه جمــع آوری و نمــایش میــراث هــا در بنــای مــوزه هــا پرداختنــد Braga(،2102، .)http://www.icme.icom.museumاز اواخر قرن 19 به بعد در حیطه موزه های تاریخی و مردم نگاری ، موزه های هویت و

2

سرزمین مطرح شدند . موزه هویت موزه قومیت ها و مناطق بود و موزه های سرزمین در روستاها و در ابتـدا بـا حمایـت بزرگـان و اهالی ده که به میراث خود وابسته بودند شکل گرفتند (کریمی،1374، ص.(40 دیگر صرف زیبا بـودن کـالایی آن شـی را مناسـب نگهداری در موزه ها نمی کرد .

اصطلاح اکوموزه اولین بار در سال 1971 و توسط اوک دو ورین5 مطرح گردید (ری یل،1382،ص.(29 اکوموزه یا مـوزه هـایی کـه علاقه فراوانی برای اتصال با محیط اطراف خود و اجتماع از خود نشان دادند و به سرعت محبوبیت یافتنـد. از همـان ابتـدا دو بعـد برای اکوموزه ها مطرح شد یکی بعد علمی و دیگری بعد رابطه با مردم که اکثر شاخه های علـوم انسـانی و کارشناسـی مـوزه هـا و همکاری مردم همان منطقه را طلب می کرد . موزه های فضای باز ماننـد آنچـه در سـال 1891 در اسکانسـن6 و یـا در اسـتکهلم توسط آرتور هازلیوس 7 از بناهای مردم فرانسه پدید آمد، از اولین نمونـه هـا بـه شـمارمی آیـد (کریمـی،1374، ص.(40 البتـه در گراندلند8 سال1975و لاکریست 9 سال1974فضاهایی به عنوان اولین اکو موزه ها عنوان گرفتند (داسام،1387،ص(85 که برخی تـا کنون نیز فعالند و این تعدد نظر ها به خاطر به روز شدن تعریف اکوموزه ها و ایجاد شاخه های نوین تر برای موزه ها و اکو موزه ها است، زیرا شروع به کار اکوموزه ها به نوعی ساختار شکنی در موزه محسوب می شود و از طرفی بومی بودن این مـوزه هـا تعـاریف محلی برای اکوموزه ها ارائه می داد که وابسته به نیازهای منطقه بود .

تصویر (1) اولین اکوموزه در لاکریست فرانسه و در سال1973 از بناهای محلی شکل گرفت. )early-birthplaces.eu(

:1 -2 اکو موزه و میراث

اکوموزه ها این توان را دارند که بوسیله شفاف سازی ، میراث های فرهنگی وابسته به یک محـل را کنتـرل کننـد و ایـن هـدف بـا مطالعه موزه ها ، همکاری میراث شناسان ، دانش اکوموزئولوژی10 اجتماعی ، مدیریت میراث های سنتی ، حیات بخشی به میـراث نــا ملمــوس فرهنگــی ، مطالعــات فولکولــور و سیاســت هــای فرهنگــی و پایــدار صــورت مــی پــذیرد Braga(،2102، .)http://www.icme.icom.museum شناخت و درک سرزمین ها و ارتباط با آن از راه میـراث هـای فرهنگـی صـورت مـی

3

پذیرد. مشارکت تخصص های مختلف از یک قوم با اکو موزه مانند جامعه شناسی ، کشاورزی ، تاریخ و علـوم دیگـر تعامـل بیشـتر همان مردم را با موزه سبب می شود (ری یل ،1382، ص (29 و همین تعامل از جنس دانش یک قوم در ابتدای کار موزه به تـداوم فرهنگ و میراثهای فرهنگی در راستای گذشته ساکنین منتهی می گردد. در واقع طبق تعاریف ، فرهنگ در یک جامعه از ترکیـب همین دانش ها شکل می گیرد .

بعد از جنگهای جهانی بود که ارزش هویت ها و محیط پیرامون انسانها مطرح گردید. موزه ها ی نوین در نقاط مختلف دنیا به چند روش این کمبود را رفع کردند . بر فرض در بریتانیا عنوان موزه های روباز و موزه های دهکده ای بجای اکوموزه های مطرح شدند. در اروپای شمالی ، دانمارک ، نروژ همزمان با انقلاب صنعتی و کمرنگ شدن فرهنگ و سنت ، موزه های فرهنگ عامه مردم و قـوم شناسی توسعه یافت. همچنین در ایتالیا و اوایل دهه 80در راستای حفظ میراث محلی و افزایش فعالیتهای انسانی و هویـت بـومی، گروههای عملیاتی بومی منطبق با تعریف اکو موزه ها شکل گرفتند (ری یل ،1382، ص .(30 بدیهی است که نیاز بـه حفـظ انـواع میراثها از فرهنگی و قومی، سنتی، طبیعی و ابنیه بسته به شرایط اقتصادی و حتی سیاسی هر کشور به نهادینه شـدن یـک نـوع از انواع موزه های نوین در همان کشور منتهی شد.

:2-2 ساختار اکوموزه

اکوموزه عموما از یک ساختمان مرکزی که بنایی تاریخی موجود در سایت مـی توانـد باشـد تشـکیل شـده و تعـدادی سـاختمان کوچکتر. این ساختمانهای کوچکتر آنتن مانند اطلاعات را دریافت کرده به ساختمان مرکزی منتقل مـی کننـد . بازدیـد کننـدگان توسط همین آنتنها یا غرفه ها با موضوعات مختلف میراثی مانند فرهنگ، داروهای سـنتی، تاریخچـه اسـتخراج آب و مشـقات آن ، نمک و نحوه استخراج محلی و مانند آن آشنا می گردند. همچنین تمام منافع اقتصادی به همین طریق به ساختمان مرکـزی بـرای هزینه های مرتبط منتقل می گردد (کریمی،1374، ص.(45 این ساختار امکان تلفیق شدن با تمام دارایی ها و جذابیت هـای یـک منطقه را دارد و مکانیابی آن نیز می تواند بر پایه بیشترین سود اقتصادی و کمترین آسیب به سایت انجام پذیرد.
معیار های یک اکوموزه مطلوب طبق نظر باربارا کزیر11 به شرح زیر است:
▪ " توسعه بر پایه منابع میراث فرهنگی و طبیعی محلی با هدف حفاظت ، پرورش و ترجمه آنها.
▪ تمرکز روی منابع موثر و اصلی میراث برای بازسازی و احیائ آنها

▪ سازماندهی حول ابتکار مردمی و مدیریت محلی از طریق آژانس محلی یا منطقه ای

▪ توسعه تکنولوژی و حمل و نقل دوستار محیط زیست.

▪ تلفیق تمام المانهای کلیدی یک اکو موزه ، اطلاعات ، مرکز اسناد ، سایت آثار باستانی در یک منطقه ، کارگاه هـای نمایشـی فعـال ، شـبکه مسـیرها، ایجـاد شـبکه راههـا، رویـداد هـای محلـی مشـارکت مدارانـه "(کزیـر ،2009 .)http://www.greenways.pl

-3 گردشگری

4

تعریف ارائه شده در مارس 1993توسط سازمان جهانی گردشگری برای گردشگری به این شرح است: "مجموعه فعالیتهای افرادی که به مکانهایی خارج از محل زندگی و کار خود به قصد تفریح و استراحت و انجام امور دیگر مسافرت می کنند و بیش از یک سال متوالی در آن مکان نمی مانند"(صا لحی فرد،1390،ص.(10 این تعریف تقریبا جامع و نهایی بعد از ارائه انواع تعریفهای دیگری بود که حداقل زمان 24 ساعت و یا مقصد بودن کشورهای خارجی را برای گردشگران شرط می کرد .

:1-3 گردشگر زیستی

اکوتوریسم 12یا به عبارت صحیح تر زیست گرد (اگر واژه اکو را بیشتر با رویکرد اکولوژی طبیعی بررسی کنیم) طبق تعریف انجمـن بین المللی زیست گردی، "سفر مسولانه به مناطق طبیعی است که از محیط زیسـت حفاظـت مـی نمایـد و زنـدگی بهتـر و رفـاه بیشتری را برای مردم محلی فراهم می کند"(درام،1387،ص.(5

اگر میزان دخالت تکنولوژیک انسان برای پایدار ماندن طبیعت بیشتر شود زیست گردی، طبیعت گردی پایدار عنوان می گیرد کـه این دخالت و تغییر در بستر طبیعی در مقاطع دراز مدت باید مشارکتهای مردمی را برای حفظ محیط زیست به همراه داشته باشد. (درام،1387،ص(5 اگر اصول سبز و دوستار محیط زیست در تمام مراحل بوم گردی مانند نحوه سـفر، نحـوه اقامـت، نـوع تغذیـه و حمل و نقل رعایت گردد عنوان گردشگری سبز را به خود می گیرد(همـان،ص.(18 در تکامـل همـین نگـاه سـبز در تمـام مراحـل گردشگری است که بازدهی اقتصادی معنی با ارزشی پیدا می کند .

:2-3 گردشگران اکوموزه

در اکوموزه ها بجای سه عنصربنای موزه، مجموعه ها و بازدید کنندگان به ترتیب جایگزین هایی چون بومگاه ، میراث هـا و اهـالی (جمعیت) را داریم. (داسام،1387،ص(92 بسیاری از سنتها در اکو موزه ها توسط افراد بومی بیان می شوند پـس روشـهای فراوانـی برای مطرح شدن میراث های ناملموس وجود خواهد داشت واین متنوع بودن راههای ارتباط با انواع مخاطبین خود به عاملی بـرای توسعه های اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی طبق نیاز روز تبدیل خواهد شد.

اکوموزه ها با هدف انسان و حفظ میراثهای فرهنگی و طبیعی مورد غفلت، در ابتدا درون پارکهای طبیعی تجربه شدند. اما اکوموزه با موزه بوم شناسی تفاوت دارد (کریمی ،1374،ص.(41 پس مخاطبین آن صرفا به دنبال جذابیتهای خاص زمین شناسی در نقطه ای از زمین نیستند. مخاطبین اکوموزه ها را گردشگران قومی ، فرهنگی و یا میراثی تشکیل می دهند یعنی باورهای سنتی و محلی و فرهنگی در بستری طبیعی برایشان جاذبه اصلی است .گردشگران قومی بر دو نوعند ، نوع اول از نمایش برنامه های رسمی مانند موسیقی و اجرا در سالن ها و اقامت در هتل ها بهره مند می شوند . نوع دوم فراگیری فرهنگ بومی را با آموزشهای مستقیم مانند مشاهده نحوه استفاده مردم از منابع طبیعی یا نحوه ساخت گیاهان دارویی پذیرا می شوند (درام،1387،ص(17 که به مفهوم اکوموزه و اکولوژی انسانی آمیخته با طبیعت نزدیکتر است، در ضمن میزبانی عمیق تر و کنترل شده تر مردم محلی را به همراه دارد. در صورتی که تمام ساختارهای یک منطقه مورد توجه قرار گیرند و به توسعه آن بها داده شود مانند توسعه صنایع دستی ،

5

غذاهای بومی ، پوششهای جانوری، زیست گرد عنوان ژئوتوریسم به خود می گیرد . یعنی مجموعه ای کامل که زیست گرد را نیز به خوبی پوشش می دهد. (یزدان پناه،1391،ص(6 مخاطبین اکوموزه ها از نوع محلی و منطقه ای، ملی ، جهانی و خاص می باشند.

مخاطب محلی و منطقه ای : درون منطقه زندگی می کنند و به آن تعلق خاطر دارند و خود نیز سهم دارنـد. بـه منطقـه آشـنا هستند و سیاست های اکوموزه فرهنگ و هویت آنها را حفظ می کند.

مخاطب ملی: مردم کشور و مردم بومی که به دلیل هم زبان بودن و هم وطن بودن ارتباط زیادتری با هم دارند مخاطب جهانی: توریست ها و پژوهشگران و علاقمندان خارجی که ماجراجویی و مطالعه فرهنگها و طبیعـت هـدف آنهـا اسـت

مخاطب خاص: کودکـان و نوجوانـان، نهادهـای ملـی و مراکـز دانشـگاهی و مخاطبـان جمعـی ماننـد تشـکل هـا (حبیبـی زاد ،1389،ص.(39

مسلما مخاطبین جهانی بیشترین بازدهی اقتصادی را در سفر برای اکوموزه ها دارند و میراث ما را به نحو شایسته درک خواهند کرد. همچنین مخاطبین ملی به حفظ محیط زیست بعد از بازدید از اکوموزه اهتمام می ورزند و می توان تاثیرات بالای اجتماعی و آشنایی با سنتهای قومی را برای مخاطبین خاص به ارمغان آورد .

چند گروه در اکوموزه ها صاحب سهم هستند:

الف: بازدیدکنندگان، مشارکت و حمایت اقتصادی از مردم بومی را به همراه دارند و از محیط توام با احترام لذت می برند.

ب: مردم بومی : نقش اصلی در آموزش و تحقیق دارند. مستند سازی ، تفسیر و ارائه تاریخ و فرهنگ منطقه بومی و مسولیت راه اندازی اکوموزه و هدایت آنرا به عهده دارند.

ج: مدیران ، همان شبکه موزه داری هستند که برنامه ریزی و سیاست ها و فعالیت ها را به عهده دارند و باید از دل جامعه بومی انتخاب شوند.

د: دولت ها،کارشناسان ویژه را به کار می گیرند و تبلیغات را به همراه حمایت های مالی خود تامین می کنند. (حبیبی زاد ،1389،ص(33

تمام گروههای ذکر شده باید توسعه را برای اکو موزه در نظر بگیرند. توسعه پایدار همیشه بر اقتصاد ، محیط زیست و اجتماع تاکید دارد و اگر بر پایه سنت ها باشد تداوم بخش پایداری خواهد ماند.

:3-3 گردشگران میراثی13

اگر توریست هایی که تاریخ ، فرهنگ و هنر را با شرکت در همایشها ، موزه ها ، کتابخانه ها و بناهای تاریخی تجربه می کنند توریست تاریخی فرهنگی هنری یا کاوشگر بدانیم (مرادی ،1385،ص(20 با رویکرد نوین، میراث های یک قوم توریست میراثی را جذب می کند و موزه های تاریخی و فرهنگی جای خود را به فضاهایی مانند اکو موزه ها می دهند. میراث ها ، همان مجموعه ها در موزه های قدیمی هستند که دارایی های ناملموس اقوام نام گرفته اند. توریستهای میراثی به ماندگاری و حفاظت از بناهای قدیمی کمک می کنند. اصولا گردشگران میراثی به نسبت دیگر انواع گردشگران برای مطالعات خود پول زیادتری خرج میکنند و اقامت طولانی تری دارند ،و این نوعی احیائ اقتصاد منطقه است. تعاریف جهانی پذیرفته شده توریست میراثی را سفر به اماکن ،