بخشی از مقاله
چکیده
در عصر حاضر، صنعت گردشگری به عنوان یکی از ارکان توسعه پایدار معرفی میشود. گردشگری روستایی نیز گونه نوینی از گردشگری است که با هدف توسعه پایدار روستایی و به عنوان ابزاری جهت توسعه اقتصادی- اجتماعی و اکولوژیکی جوامع روستایی تجسم یافته است که با تاثیرگذاری در سهبُعد پایداری اقتصادی، اجتماعی و محیطی، ضمن جلب مشارکت جامعه محلی در توسعه اقتصاد ملی با پتانسیل حفظ و حمایت از منابع طبیعی و محیط زیست باعث پایداری محیطی میشود. دربُعد اقتصادی، گامی جهت کاهش فقر با توسعه مراکز اشتغال کوچک، افزایش و تغییر شکل منابع در معرض خطر به سمت منابع پربازده و همراه با سودمندی و توزیع درآمد برمیدارد و دربُعد اجتماعی نیز باعث کارآفرینی و جلوگیری از مهاجرت، ارتباطات بیشتر روستاییان با سایر جوامع و فرهنگهای متنوع و شناساندن هویت محلی و رفاه ونهایتاً ایجاد توسعه پایدار روستایی می-گردد. مقاله حاضر که از لحاظ ماهیت و شیوه تحقیق، توصیفی- تحلیلی و خروجی آن، کاربردی- توسعهای است، با رویکرد برنامهریزی توسعه گردشگری روستایی و در راستای تحقق توسعه پایدار و معیشت پایدار روستایی نوشته شده است.
نتایج تحقیق مبیّن این است که روستاهای ایران به پشتوانه برخورداری از جاذبههای متنوع تاریخی- فرهنگی و طبیعی، پتانسیلهای مناسبی برای توسعه گردشگری روستایی را دارا میباشند. در این راستا، مدیران و برنامهریزان بایستی با شناسایی و ارزیابی نقاط قوت و ضعف توسعه گردشگری روستایی، فرصتهایی را از دل تهدیدهای موجود فراهم آورند تا موجب توسعه پایدار روستایی و بهرهمند شدن نسلهای امروز و آینده از معیشت پایدار گردد . ازاین رو، بهرهبرداری از ظرفیتهای گردشگری روستاهای واجد ارزش برای جذب گردشگر و توسعه آنها از این طریق، نیازمند برنامهریزی صحیح و ایجاد زیرساختهای مناسب در روستاها است.
واژگان کلیدی: برنامهریزی گردشگری روستایی، توسعه پایدار، معیشت پایدار.
مقدمه و طرح مساله
در شرایطی که قرن بیستم به پایان رسیده است، هنوز توسعه روستایی با مسائل و چالش های متعددی روبرو است؛ چراکه راهبردهای گذشته در زمینه توسعه روستایی موفقیت آمیز نبوده و نتوانسته مسائلی مانند فقر، اشتغال، بهداشت، امنیت غذایی و پایداری محیط زیست را تامین کند. در واقع، تضعیف فعالیت های سنتی اقتصادی در مناطق روستایی شامل کشاورزی، معدن و جنگل طی سه دهه پیشین، ضرورت جستجو و بکارگیری راهکارهای جدید جهت تقویت پایه های اقتصادی و تنوع بخشی به فعالیت های تولیدی در مناطق روستایی را بیش از پیش ضروری نموده است - Andereck and Vogt, 2000: 31; Reeder and . - Brown, 2005 : 121; Byrd et al., 2009: 697 در این میان، طی سال های اخیر، گردشگری روستایی به عنوان یکی از مهمترین صنایعی که از پتانسیل های لازم برای کمک به جوامع محلی در راستای توسعه فعالیت های اقتصادی برخوردار می باشد، مورد توجه قرار گرفته است - Hassan, 2000: 241; Davis and Morais, 2004: 6; McGehee and Andereck,
2004: 136; Byrd et al., . - 2009: 98 گردشگری روستایی که آن را یک رهیافت جایگزین برای نیل به توسعه پایدار روستایی میدانند، با توجه به روند روزافزون تخریب روستاها و افول کشاورزی، سعی در ارایه راهبردهای جدید برای احیای نواحی روستایی از طریق ایجاد فعالیتهای مکمل یا متحول نمودن این نواحی با توجه به منابع طبیعی و انسانی آنها دارد . - Holland et al., 2003: 23 - با توجه به ویژگی بارز گردشگری روستایی به مثابه یکی از مردمیترین اشکال گردشگری - پاپلی یزدی و سقایی، - 201 : 1385، می توان انتظار داشت که این صنعت از یک سو به رشد اقتصادی و تنوع فعالیت های روستایی و از سوی دیگر با جذب مازاد نیروی انسانی، به ایجاد اشتغال و درآمدزایی برای ساکنان روستاها کمک کند و فرصتی برای توسعه همه جانبه قلمداد شود - سبزیان ملایی و خسروی پور، 1391، . - 2 در واقع، گسترش گردشگری روستایی باعث روی آوردن مردم به فعالیتهای سازنده، رونق اقتصادی و کاهش فقر شده و این موضوع، حساسیت پیرامون ریشه های مواجهه با فقر را افزایش داده است.
کشور ایران به لحاظ برخورداری از بافت روستایی خاص در مناطق و استان های مختلف و وجود جاذبه های مختلف فرهنگی-اجتماعی، اقتصادی، طبیعی- اکولوژیکی و ... یکی از کشورهای مستعد و پتانسیل دار برای توسعه گردشگری روستایی و کسب درآمد به منظور بهبود کیفیت زندگی روستاییان می باشد. در ایران 356 روستای هدف گردشگری تعیین شده و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مسئول تدوین و تهیه اطلاعات از ویژگی های این روستاهای هدف گردشگری است - بخشی زاده و همکاران، . - 32 :1387 سکونتگاه های روستایی ایران با مسائل و مشکلاتی از قبیل: مهاجرتهای روستایی، پایین بودن سطح اشتغال، پایین بودن سطح بهره وری در بخش کشاورزی، فقدان یا کمبود زیربناهای رفاهی و خدماتی مواجه است. این در حالی است که تعداد قابل توجهی از این گونه سکونتگاهها به لحاظ موقعیت مکانی و داشتن عناصر مهم جذب گردشگر، مانند مناظر طبیعی، آثار باستانی، تنوع اقلیمی، آداب و سنن اجتماعی، زمینه های مناسبی برای توسعه فعالیتهای گردشگری دارند.
بدون شک دستیابی به چنین هدفی مستلزم شناخت فرآیند گردشگری، طبقه بندی رویکردها، سیاست ها و آثار اجتماعی- فرهنگی، زیست محیطی و اقتصادی است، تا با یک پشتوانه علمی و آگاهی از آثار مثبت و منفی این پدیده، به انتخاب یک راهبرد منطقی واقع گرا توام با برنامه ریزی و مدیریت صحیح گردشگری در چهارچوب فرآیند توسعه همه جانبه و پایدار دست زد. از این رو، با توجه به ضرورت و اهمیت موضوع، این پژوهش که از لحاظ ماهیت و شیوه تحقیق، توصیفی- تحلیلی و خروجی آن، کاربردی- توسعهای است، با هدف شناسایی و واکاوی اثرات مثبت برنامهریزی توسعه گردشگری روستایی و رابطه آن با توسعه پایدار و معیشت پایدار روستایی نوشته شده است.
مفهوم و اساس گردشگری روستایی
گردشگری روستایی یکی از انواع مختلف گردشگری به شمار میرود و شامل فعالیتها و گونههای مختلف گردشگری در محیطهای روستایی و پیرامون آنها می شود و نیز در بردارنده ارزش ها و پیامدهای متفاوتی در ابعاد مختلف زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی است . - Soteriades, 2002: 21 - به لحاظ مفهومی، گردشگری روستایی را هر شکلی از گردشگری که نشان دهنده نوعی از زندگی روستایی، هنر، فرهنگ و میراث فرهنگی در مکان های روستایی باشد و به موجب آن سودآوری برای جوامع محلی هم به لحاظ اقتصادی و هم به لحاظ اجتماعی به همراه داشته باشد و نیز تعاملاتی را بین گردشگران و افراد محلی به منظور توسعه تجربه بیشتر و تبادلات فرهنگی و اجتماعی ایجاد نماید، تعریف نمود - محمدی و حیاتی، . - 6 :1391 کنفرانس جهانی گردشگری نیز گردشگری روستایی را شامل انواع گردشگری با برخورداری از تسهیلات و خدمات رفاهی در نواحی روستایی می داند که امکان بهره مندی از منابع طبیعی و جاذبه های طبیعت را همراه با شرکت در زندگی روستایی - کار در مزرعه و کشاورزی - فراهم می آورد.
گردشگری روستایی، گردشگری زراعی و کشاورزی را نیز در بر می گیرد و موزه ای از ارائه خدمات و تسهیلات خدماتی مانند اسکان، پذیرایی، امکانات، وسایل سرگرمی، برپایی جشن ها و مراسم محلی، تولید و فروش صنایع دستی و محصولات کشاورزی را نیز دربر دارد. گردشگری روستایی شامل حوزه وسیعی از فعالیت های مختلف می شود که هر یک از آنها می توانند جذابیت های خاصی را برای گردشگران داشته باشد؛ به عبارت دیگر، گردشگران با انگیزه های متفاوتی همچون منحصر بفرد بودن اکولوژیکی، دستیابی به فرصت های ماجراجویی ویژه، دیدن جذابیت های فرهنگی یا کیفیت فضا و محیط نواحی روستایی و ... وارد روستاها می شوند - رکن الدین افتخاری و مهدوی، . - 5 :1385
بطور خلاصه، جاذبه های گردشگری روستایی را می توان در قالب جاذبه های بکر طبیعی در اطراف روستا - جاذبه های طبیعی- اکولوژیک - ، جاذبه های مربوط به مساکن و معماری روستایی - جاذبه های کالبدی - فضایی - ، جاذبه های اقتصاد روستایی و جاذبه های فرهنگی- اجتماعی در نظر گرفت - مرادنژادی و نظری، . - 37 :1382 قلمرو و حیطه های در بردارنده گردشگری روستایی نیز با عواملی از قبیل مدت اقامت، مدت سفر، نوع فعالیت، نوع و اندازه تسهیلات یا جاذبه های مکانی و برداشت فرد از گردشگری و روستا، محدود می شود. قلمرو و حیطه های در بردارنده گردشگری روستایی را می توان در قالب نمودار شماره 1 نشان داد.
