بخشی از مقاله
نقش گردشگری کشاورزی در توسعه پایدار مناطق روستایی
(مطالعه موردی: طرح ملی منطقه نمونه گردشگری پل بابامحمود (قلعه سرشیر پیربکران))
چکیده
گردشگری کشاورزی4 به عنوان یکی از شاخه های نوین گردشگری که ارتباط عمیق و ریشه داری با محیط های روستایی دارد، به بهره گیری از فعالیتهای کشاورزی در راستای اوقات فراغت گردشگران تأکید دارد. طرح ملی ایجاد منطقه نمونه گردشگری پل بابامحمود (قلعه سرشیر پیربکران)5، در حوزه استان اصفهان، شهرستان فلاورجان و شهر پیربکران (روستای جوچی) در زمینی به مساحت 120 هکتار واقع شده است. روستای جوچی به دلیل برخورداری از اقلیم مناسب، شرایط محیطی مطلوب و موقعیت ویژه جغرافیایی، امکان بهره برداری بهینه از زمین جهت فعالیتهای متنوع کشاورزی را فراهم آورده است. به همین منظور و در جهت تنوع بخشی، پایداری و استمرار فعالیتهای اقتصادی، یکی از راهکارهای پیشرو، توسعه فعالیت های گردشگری کشاورزی و در جهت نیل به اهداف توسعه پایدار محیطی درنظر گرفته شد. به همین منظور کاربری های توسعه جهت منطقه نمونه گردشگری مذکور، با توجه به پتانسیل های موجود در منطقه همگی با رویکرد گردشگری کشاورزی امکانسنجی گردید. نتایج حاکی از آن است که باتوجه به شرایط طبیعی، همچواری با رودخانه زاینده رود، فعالیتهای جذاب کشاورزی در منطقه، شرایط فرهنگی و همگنی قومیتی – مذهبی و برقراری ارتباط صمیمانه با افراد غیرساکن سبب شده است تا سرمایه گذاری در گردشگری کشاورزی امری مهم و مفید تلقی گردد.
کلمات کلیدی: گردشگری کشاورزی، توسعه پایدار محیطی، منطقه نمونه گردشگری پل بابامحمود (قلعه سرشیر پیربکران)، امکانسنجی و همگنی قومیتی – مذهبی.
1.
2. مقدمه
گردشگری در طبیعت یا طبیعت گردی در واقع یکی از الگوهای فضایی گردشگری شکل گرفته در عصر پسامدرن میباشد. این الگوی فضایی در برگیرنده رویکرد گردشگران به محیط طبیعی با انگیزه های متفاوتی میباشد که گردشگر از سفر به محیط طبیعی یا طبیعت مدنظر دارد. از این رو گستره فضایی این الگو، محیط طبیعی را در بر میگیرد که میتواند بعنوان مثال ساحل، جنگل، کوه و نظیر اینها باشد. این الگوی فضایی از گردشگری در برگیرنده گونههای متفاوتی از تجربه گردشگری است که یک گردشگر در این فضاها، کسب میکند. این گونهها میتواند شامل اکوتوریسم، گردشگری طبیعت گردی، گردشگری روستایی، گردشگری کشاورزی و نظیر اینها باشد. از آنجایی که در حال حاضر هدف نهایی از حفاظت محیط زیست، تلاش در جهت دستیابی به توسعه پایدار در قالب برنامه های اقتصادی هماهنگ با اصول حفاظت از محیط زیست و ممانعت از تخریب و تهی سازی منابع تجدید شونده و غیر قابل تجدید میباشد، به منظور حل بنیادی مشکلات و بحرانهای محیط زیست میبایست دیدگاههای کلان و زیربنایی توسعه منطبق با قانونمندی های حفاظت محیط زیست طراحی شود و هرگونه سیاستگذاری و برنامه ریزی های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آینده کشور بر شالوده حفاظت محیط زیست، منابع طبیعی و بهره وری خردمندانه از این منابع با نگرش ایجاد تعادل و تناسب بین قانونمندیهای محیط زیست و توسعه پایدار صورت گیرد. [1]
از طرفی زمانیکه گردشگران، در ساختارشکنی پسامدرن، تجربه گردشگری انبوه را ارضا کننده نمییابند درپی گریز از محیط های پرازدحام و متراکم شهری و زندگی در سیطره تکنولوژی به دنبال یافتن مکانهای جدید برای کسب تجربههای اصیل گردشگری میباشند که این خود با افزایش سطح درآمد و تبلورگذران اوقات فراغت به عنوان یک حق در رابطه است. [2]
گردشگری کشاورزی، نوعی از گردشگری است که گردشگران را به مزرعه و باغ میکشاند و شامل مجموعه وسیعی از فعالیت-هاست، از جمله: خرید محصولات بصورت مستقیم از مزارع، گشت در مزارع، چیدن میوه از درخت و محصول از مزرعه، غذادادن به حیوانات و حتی اقامت یا کار در یک مزرعه. به علاوه فعالیتهایی همچون اسب سواری، خرید محصولات کشاورزی و صنایع دستی بومیان، برگزاری نمایشگاهها و فستیوالهای کشاورزی محسوب میشوند. بطوریکه امروزه برای گردشگری کشاورزی در کشورهای مختلف برنامه ریزی میشود و در این برنامه ریزی هاحتماً از مشارکت مردم بومی منطقه استفاده میشود.
گردشگری کشاورزی، که گاه گردشگری مزرعهای نیز نامیده میشود، گونهای از گردشگری روستایی است که در ارتباط مستقیم با کشاورزی در نواحی روستایی قرار دارد، این نوع گردشگری، انعکاسی از تدارک فرصتهای جدید در زمینه ایجاد فرصتهای اقتصادی از طریق گردشگری در مزارع میباشد. با توسعه شهرها و دور شدن مردم از مزارع و باغ ها، مردم نسبت به مکان هایی که غذای روزانه شان در آن تولید میشود، کنجکاوتر میشوند. آنها بیشتر و بیشتر علاقمند میشوند به اینکه با کسانی که خوراک روزانه آنها را تامین میکنند از نزدیک آشنا شوند و پای صحبت آنها بنشینند. [3]
بطور کلی می توان گفت، گردشگری کشاورزی ترکیبی از یک وضعیت طبیعی و روند کشت و برداشت محصولات کشاورزی به عنوان فرصتی در محدوده تجربهگردشگری است. در نواحی روستایی تعدادی مزارع وجود دارد که در بازنمایی یک قابلیت خاص یا چشمانداز بسیار مناسب، ممکن است به عنوان مکانی برای گذران اوقات فراغت ازسوی بازدید کنندگان شهری یا غیر بومی انتخاب شوند. گردشگری کشاورزی با هدف آشناکردن گردشگران با اهمیت کشاورزی در تاریخ یک کشور و نقش و اهمیت آن در زندگی امروز و ایجاد حس پشتیانی از کشاورزان در گردشگران اجرا میشود.
کشاورزان نیز در زیر فشارهای حاصل از هزینه، قیمتها و بحرانهای وابسته به آن درتولید مازاد کشاورزی، برای افزایش درآمد خود رهیافت متنوع کردن کشاورزی و فعالیتهای غیر کشاورزی را مدنظر قرار داده و ارائه خدمات گردشگری و گشودن فضای مزرعه را برروی بازدیدکنندگان به عنوان یک تنوع اختیاری عملکرد مزرعه و منبع درآمد پذیرفتهاند. [4] از اینرو گردشگری کشاورزی به عنوان یک فعالیت بازاریابی مستقیم توانسته است فرصت های خاصی را برای کاستن از رشد خطرات از طریق تنوع در یک محیط اقتصادی متضاد و شهری شده فراهم آورد[4] که در برگیرنده داد و ستد روستایی در دو جهت محیط مزرعه و یک بخش از تجارت گردشگری میباشد. [6]
این در حالی است که در مناطق کشاورزی که توجه و سرمایهگذاری زیادی انجام شده و ثروتمند هستند و همچنین تنوع زیادی در فعالیت اقتصادی دارند، به دلیل اینکه جاذبههای کمتری دارند، نیاز چندانی به توسعه گردشگری در آنها احساس نمیشود، مناطق
حاشیهای که بر پایه کشاورزی سنتی و محدود قرار دارند نیاز بیشتری به تنوع اقتصادی داشته و برای گردشگران نیز جذابتر خواهند بود. [7]
ماهیت سنتی این مزارع نقش مهمی را در توسعه گردشگری ایفا میکند به گونهای که با برانگیختن حس نوستالژی، علاقه گردشگران را به دیدن و تجربه کردن شیوه ها و زندگی سنتی این مزارع افزایش میدهند. گردشگری کشاورزی بیشتر یک نزدیکی فزآیندهای با چشماندازهای روستایی و بازدیدکنندگان دارد.
روند گردشگری کشاورزی در مراحلی از جاذبهها، فعالیتها، اقامتگاه و امکانات رفاهی طی شده که هر یک از این مراحل در برگیرنده متغیرهای وابستهای هستند که میتوانند در چارچوب کنشپذیری گردشگران و محیط تأثیرگذار باشد.
جاذبهها هر یک در محیطهای مختلف منحصر به فرد بودن را نشان میدهندکه در برانگیختن انگیزه گردشگران مؤثر میباشد. در کنار این جاذبهها انجام فعالیتهای تفریحی همچون پیادهروی، ماهیگیری، اسبسواری، راندن وسایل نقلیه کشاورزی، مشارکت در کار مزرعه و نظیر اینها امر ضروری است.
براین مبنا کشاورزان با شیوههای مختلف میتوانند یک درآمد مکمل را از گردشگری به دست آورند و در صورت نتیجه بخش بودن این فعالیتها ممکن است بالاخره جانشین کشاورزی به عنوان یکی از درآمدهای اصلی شده و به تجارتی سودآور بدل گردند.
بطور کلی گردشگری کشاورزی به عنوان شیوه تحریک کننده رکود اقتصادی در نواحی روستایی در نظر گرفته میشود که آثار آن را در این نواحی میتوان به شرح زیر بیان کرد:
گسترش بهره برداری از مزرعه؛ نوآوری در نقدینه سازی و کسب درآمد مازاد؛
افزایش مصرفکنندگان جدید محصولات کشاورزی؛ افزایش آگاهی پیرامون محصولات کشاورزی محلی؛
درک و توجه بیشتر به اهمیت نگهداری زمین های مورد استفاده؛ کسب درآمد برای اعضای خانوار کشاورز و دیگر کسانی که در مزرعه کار نمیکنند؛
تشویق کشاورزان به ادامه کشاورزی با وجود آنکه بازارها بطور فزآیندهای رقابتی است؛ کمک به احیا و توسعه سنتها، هنرها و صنایع محلی؛ افزایش و احیاء نمادهای محلی برای جلب توجه بازدیدکنندگان؛ پیشرفت و بهبود فرهنگ، ارتباط و درک درون منطقهای؛ نیازمندی به مدیریت محیطی سالم برای چشم انداز روستایی؛
تدارک فرصت برای مدیریت بحران های اقتصادی در زمینه کشاورزی و افزایش پایداری در طولانی مدت برای تجارت کشاورزی.
.2 مواد و روشها
منطقه نمونه گردشگری پل بابا محمود (قلعه سرشیر) با وسعت 120هکتار در کنار کوه جوچی و روستایی به همین نام در دهستان پیربکران، بخش پیربکران، از شهرستان فلاورجان (استان اصفهان) در ساحل رودخانه زاینده رود قرار دارد. فلاورجان در 51° طول شرقی (بین 27´ تا 34 ° طول شرقی) و32° عرض شمالی (بین27´ تا35° عرض شمالی) در جلگهی زاینده رود و در حدود 15 کیلومتری غرب اصفهان و 443 کیلومتری از تهران قرار دارد. این شهرستان به گونه دشتی در کناره زایندهرود قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح دریا 1600 متر است و دارای بیشهزارهای پهناوری میباشد و با توجه به ماهیت محیطی منطقه، بیشترین سطح پوشش و کاربری اراضی آن از نوع اراضی زراعی و باغی است. [8]
پس از بررسی های صورت گرفته، مشخص گردید که در یک حالت کلی در محـدوده مطالعـاتی مـذکور بـه تعـداد کسـانی کـه گردش در فضاهای غیر شهری را ترجیح میدهند اضـافه شـده اسـت. از ایـن رو نیـاز مبـرم بـه یـک مجموعـه گردشـگری در منطقـه تشخیص داده شد و با توجه به اینکه عمده فعالیت ساکنین منطقه پیربکران کشاورزی می باشد ایـن مهـم را فـراهم آورد کـه مجموعـه ای با رویکرد گردشگری کشاورزی در منطقه پایه ریزی شود، گردشگری کشاورزی آنچه را که شـهر نشـینان مـیخواهنـد را فـراهم میکند، بنابراین با تبلیغات و تامین امکانات مورد نیاز میتوان زمینه لازم را برای رسیدن به این مقصد فراهم کرد.
با بررسی بازار مصرف گردشگری کشاورزی کالیفرنیا، استرالیا، کانادا، آمریکا و فیلیپین به عنوان کشورهای فعال در زمینه توسعه صنعت گردشگری کشاورزی (منبع) و تعمیم آن به مجموعه گردشگری قلعه سرشیر، نتایج زیر حاصل گردید:
از عوامل مهم انگیزه تصمیم بازدید کنندگان برای خرید محصولات کشاورزی طراوت، کیفیت، طعم اصلی محلی و راحتـی بوده است این نشان می دهد تولید کنندگان محلی میتوانند در جهت ترویج و طبیعت منحصر به فرد محلـی، رشـد محصـولات را به صورت محلی عمل کنند.
بیشترین بازدید کنندگان از محصولات کشاورزی درکنار جاده ها و بازار کشاورزان به طور مستقیم، بازدیـد و خریـداری مـی کنند.
کشاورزان باید بر دیدگاههای سنتی خود غلبه نموده وبرای رونق کشاورزی علاوه بر فروش خدمات محصـولات کشـاورزی، به فعالیت هایی نظیر گردشگری کشاورزی بپردازند.
گردشگری کشاورزی نیاز به روش کار آفرینی دارد که توسط فهم رفتار نگرش ها و سـلایق مصـرف کننـده هـدایت شـده و میتواند اطلاع رسانی کند و توسعه محصول را شکل دهد.
به منظور کمک به کشاورزان در انجام مراسم و مدیریت بهتر میتوان از طریق موسسات و اطلاع رسانی بیشتر باعـث همـاهنگی و پیشرفت در زمینه گردشگری کشاورزی شد.
برای تحریک بخـش کشـاورزی و درک سـرمایه گـذاری در گردشـگری کشـاورزی، ممکـن اسـت لازم باشـد از نهادهـای خارجی (شرکای استراتژیک) به عنوان موردی دیگر در فعالیت های توسعه اقتصادی استفاده نمود.
در همین راستا پیشنهاد بازار گردشگری و جذب توریست، استراتژی ترکیبی برای ترویج اهداف گردشگری کشـاورزی در منطقـه به شرح زیر در نظر گرفته شد:
الف) محصولات: در گردشگری کشاورزی، امکان داشتن تجربههای منحصر به فـرد فـراهم اسـت ماننـد: بـالا رفـتن از درخـت، چهارپا سواری، برداشت محصول، غذا دادن به حیوانات، لذت بردن از نوشیدنی های طبیعی دسـت سـاز محلـی در مـزارع، ایـنهـا تجربههایی است که هیچ گردشگاه میلیون دلاری امکان تجربه آن را برای توریست فراهم نمیکند.
ب) قیمت:
- میزان قیمتی که گردشگران خارجی برای استفاده از امکانات میتوانند پرداخت کنند بسیار متفاوت از گردشگران داخلـی اسـت بـه عنوان مثال مبلغی که برای گاوسواری پرداخت میکنند 1 دلار باشد، گردشگران داخلی تنها توانایی پرداخت یک چهارم این مبلـغ را دارند.
- قیمت در گردشگری کشاورزی به محل و اهمیت آن بسـتگی دارد. گردشـگری کشـاورزی مـیتوانـد فقـط فرهنـگ کشـاورزی و زندگی روستایی را با قیمت متوسط پیشنهاد کند. نقاط گردشگری مانند بافت های مرکزی شهر، ایستگاههای روی تپـه و در نزدیکـی شهرهای بزرگ به علت ارزش افزوده شارژ کمتری میتوانند ایجاد کنند و قیمت اماکن گردشگری تأسیس شده بـالا اسـت و ایـن در حالیست که برای بازدیدکنندگان اقامت در گردشگری کشاورزی ارزانتر است.
- هزینهها در زمان قیمتگذاری واحدهای گردشگری کشاورزی میتواند به مـاکزیمم مقـدار خـود در مـاههـای گـرم سـال برسـد و تغییرات کمتری را در طول دوره باقی مانده داشته باشد. در مدت زمان جشنواره روستایی و روزهایی که اتفاقات مهم رخ داده اسـت، هزینهها تغییرات بیشتری را خواهد داشت. حتی اگر در اواخر این دورهها باشد.
ج) محل: جایی که مردم برای گردش انتخاب میکننـد در قیمـتگـذاری خیلـی تـأثیر دارنـد. گردشـگران در روسـتاها نسـبت بـه مزرعهای که برای این اهداف طراحی میشوند، میتوانند با شارژ کمتری اقامت داشته باشند، زیرا در مکانهایی که به طور انحصاری برای زیرساختهای گردشگری در مزارع طراحی میشـود هزینـه بیشـتری را در مقابـل بـا امکانـات موجـود در خانـه کشـاورزان در روستاها میطلبد.
د) توسعه: توسعه گردشگری کشاورزی و استراتژیهای هماهنگ آن میتواند در سه سطح بیان شود:
- هماهنگ با خطوط هوایی، اپراتور تور و سفارتخانههای خارجی. این اتحـاد باعـث مـیشـود گردشـگران خـارجی و طبقـه متوسـط شهری با گردشگران کشاورزی (Agri tourism) برابر شود و ممکن است کشاورزان نتوانند به این سـطح از ارتقـا برسـند امـا دولـت میتواند به این بخش کمک کرده و فعالیتهای بخش مرکزی و سازمانهای گردشگری دولتی را همآهنگ کند.
- هماهنگی با صنعت هتل: تعداد زیادی از گردشگران داخلی را میتوان از طریق هماهنگی با صنعت هتـل جلـب کـرد. صـنعت هتـل میتواند عاملی برای ترویج مفهوم گردشگری کشاورزی (Agri tourism) باشد.
- توسعه توسط واحدهای گردشگری کشاورزی: از طریق تبلیغات افراد محلی میتوانـد تـرویج پیـدا کنـد. اگـر ظرفیـت جـذب هـر واحد بسیار کم باشد، میتوان با بازاریابی مستقیم این واحد را زنده نگه داشت.
- دولت مرکزی با شراکت دادن بخش خصوصی در قسمت گردشگری میتواند باعث دلگرمی آنها شود.
و) تثبیت موقعیت: در نهایت تصور کلی کـه در ذهـن گردشـگران از گردشـگری کشـاورزی اسـت، برداشـت میـوه، بـو کـردن گیاهان، دویدن در مزارع، دراز کشیدن در علفزارها، وقتگذرانی در روستاها میباشد. [9]
-1-2 لزوم توجه به گردشگری کشاورزی در مجموعه قلعه سرشیر (پیربکران):
تسهیلات ارزان قیمت: هزینه غذا، مسکن، تفریح و مسافرت در این نوع گردشگری حداقل میباشد که همین امر باعـث گسـترش صنعت توریست میشود. در حال حاضر مفهوم سفر و گردشگری به بخـش کـوچکی از طبقـه مرفـه شـهری محـدود شـده اسـت، در حالیکه هدف گردشگری کشاورزی فراهم کردن امکان سفر و گردشگری برای جمعیت بیشتر با توجه به اثـر بخشـی هزینـه هـا مـی-باشد.
