بخشی از مقاله
چکيده
در عصر حاضر، صنعت گردشگري به عنوان يکي از ارکان توسعه پايدار معرفي ميشود. گردشگري روستايي نيز گونـه نـويني از گردشگري است که با هدف توسعه پايدار روستايي و به عنوان ابزاري جهت توسعه اقتصـادي- اجتمـاعي و اکولـوژيکي جوامـع روستايي تجسم يافته است که با تاثيرگذاري در سه بعد پايداري اقتصادي، اجتماعي و محيطي، ضمن جلـب مشـارکت جامعـه محلي در توسعه اقتصاد ملي با پتانسيل حفظ و حمايت از منابع طبيعي و محيط زيست باعث پايداري محيطي ميشود. در بعد اقتصادي، گامي جهت کاهش فقر با توسعه مراکز اشتغال کوچک ، افزايش و تغيير شکل منابع در معرض خطر به سـمت منـابع پربازده و همراه با سودمندي و توزيع درآمد برميدارد و در بعد اجتماعي نيز باعث کارآفريني و جلوگيري از مهاجرت ، ارتباطات بيشتر روستاييان با ساير جوامع و فرهنگ هاي متنوع و شناساندن هويت محلي و رفاه و نهايتا ايجاد توسعه پايدار روستايي مي - گردد. مقاله حاضر که از لحاظ ماهيت و شيوه تحقيق ، توصيفي- تحليلي و خروجي آن ، کاربردي- توسـعه اي اسـت ، بـا رويکـرد برنامه ريزي توسعه گردشگري روستايي و در راستاي تحقق توسعه پايدار و معيشت پايدار روستايي نوشته شده است .
نتايج تحقيق مبين اين است که روستاهاي ايران به پشتوانه برخـورداري از جاذبـه هـاي متنـوع تـاريخي- فرهنگـي و طبيعـي، پتانسيل هاي مناسبي براي توسعه گردشگري روستايي را دارا ميباشند. در اين راستا، مديران و برنامه ريزان بايستي با شناسايي و ارزيابي نقاط قوت و ضعف توسعۀ گردشگري روستايي، فرصت هايي را از دل تهديدهاي موجود فراهم آورند تا موجـب توسـعۀ پايدار روستايي و بهره مند شدن نسل هاي امروز و آينده از معيشت پايدار گردد. ازاين رو، بهره برداري از ظرفيت هاي گردشـگري روستاهاي واجد ارزش براي جذب گردشگر و توسعۀ آنها از اين طريق ، نيازمنـد برنامـه ريـزي صـحيح و ايجـاد زيرسـاخت هـاي مناسب در روستاها است .
واژگان کليدي: برنامه ريزي گردشگري روستايي، توسعه پايدار، معيشت پايدار.
مقدمه و طرح مساله
در شرايطي که قرن بيستم به پايان رسيده است ، هنوز توسعه روستايي بـا مسـائل و چـالش هـاي متعـددي روبـرو اسـت ؛ چراکـه راهبردهاي گذشته در زمينه توسعه روستايي موفقيت آميز نبوده و نتوانسته مسائلي مانند فقر، اشتغال ، بهداشت ، امنيـت غـذايي و پايداري محيط زيست را تامين کند. در واقع ، تضعيف فعاليت هاي سنتي اقتصادي در مناطق روستايي شـامل کشـاورزي، معـدن و جنگل طي سه دهه پيشين ، ضرورت جستجو و بکارگيري راهکارهاي جديد جهت تقويت پايـه هـاي اقتصـادي و تنـوع بخشـي بـه فعاليت هاي توليدي در مناطق روستايي را بيش از پـيش ضـروري نمـوده اسـت ( Reeder and ;٣١ :٢٠٠٠ ,Andereck and Vogt ٦٩٧ :٢٠٠٩ ,.Byrd et al ;١٢١ :٢٠٠٥ ,Brown). در اين ميان ، طي سال هاي اخير، گردشگري روستايي به عنوان يکي از مهمتـرين صنايعي که از پتانسيل هاي لازم براي کمک به جوامع محلي در راستاي توسعه فعاليت هاي اقتصادي برخـوردار مـي باشـد، مـورد توجه قرار گرفته است ( ,.Byrd et al ;١٣٦ :٢٠٠٤ ,McGehee and Andereck ;٦ :٢٠٠٤ ,Davis and Morais ;٢٤١ :٢٠٠٠ ,Hassan ٩٨ :٢٠٠٩). گردشگري روستايي که آن را يک رهيافت جايگزين براي نيل به توسعه پايدار روستايي مـيداننـد، بـا توجـه بـه رونـد روزافزون تخريب روستاها و افول کشاورزي، سعي در ارايه راهبردهاي جديد براي احياي نواحي روستايي از طريق ايجاد فعاليتهـاي مکمل يا متحول نمودن اين نواحي با توجه به منابع طبيعي و انساني آنها دارد (٢٣ :٢٠٠٣ ,.Holland et al). با توجه به ويژگي بـارز گردشگري روستايي به مثابه يکي از مردميترين اشکال گردشگري (پاپلي يزدي و سقايي، ١٣٨٥: ٢٠١)، مي توان انتظـار داشـت کـه اين صنعت از يک سو به رشد اقتصادي و تنوع فعاليت هاي روستايي و از سوي ديگر با جذب مازاد نيروي انساني، به ايجاد اشـتغال و درآمدزايي براي ساکنان روستاها کمک کند و فرصتي براي توسعه همه جانبه قلمداد شود (سبزيان ملايـي و خسـروي پـور، ١٣٩١، ٢). در واقع ، گسترش گردشگري روستايي باعث روي آوردن مردم به فعاليتهاي سازنده ، رونق اقتصادي و کـاهش فقـر شـده و ايـن موضوع ، حساسيت پيرامون ريشه هاي مواجهه با فقر را افزايش داده است .
کشور ايران به لحاظ برخورداري از بافت روستايي خاص در مناطق و استان هاي مختلف و وجـود جاذبـه هـاي مختلـف فرهنگـي- اجتماعي، اقتصادي، طبيعي- اکولوژيکي و ... يکي از کشورهاي مستعد و پتانسيل دار بـراي توسـعه گردشـگري روسـتايي و کسـب درآمد به منظور بهبود کيفيت زندگي روستاييان مي باشد. در ايران ٣٥٦ روستاي هدف گردشگري تعيين شـده و سـازمان ميـراث فرهنگي و گردشگري مسئول تدوين و تهيه اطلاعات از ويژگي هاي اين روستاهاي هدف گردشگري اسـت (بخشـي زاده و همکـاران ، ١٣٨٧: ٣٢). سکونتگاه هاي روستايي ايران با مسائل و مشکلاتي از قبيل : مهاجرتهاي روستايي، پايين بـودن سـطح اشـتغال ، پـايين بودن سطح بهره وري در بخش کشاورزي، فقدان يا کمبود زيربناهاي رفاهي و خدماتي مواجه است . اين در حالي اسـت کـه تعـداد قابل توجهي از اين گونه سکونتگاه ها به لحاظ موقعيت مکاني و داشتن عناصر مهـم جـذب گردشـگر، ماننـد منـاظر طبيعـي، آثـار باستاني، تنوع اقليمي، آداب و سنن اجتماعي، زمينه هاي مناسبي براي توسعه فعاليتهاي گردشگري دارند. بدون شک دستيابي بـه چنين هدفي مستلزم شناخت فرآيند گردشگري، طبقه بندي رويکردها، سياست ها و آثار اجتمـاعي- فرهنگـي، زيسـت محيطـي و اقتصادي است ، تا با يک پشتوانه علمي و آگاهي از آثار مثبت و منفي اين پديده ، به انتخاب يک راهبرد منطقـي واقـع گـرا تـوام بـا برنامه ريزي و مديريت صحيح گردشگري در چهارچوب فرآيند توسعه همه جانبه و پايدار دست زد. از اين رو، با توجه به ضرورت و اهميت موضوع ، اين پژوهش که از لحاظ ماهيت و شيوه تحقيق ، توصيفي- تحليلي و خروجـي آن ، کـاربردي- توسـعه اي اسـت ، بـا هدف شناسايي و واکاوي اثرات مثبت برنامه ريزي توسعه گردشگري روستايي و رابطه آن با توسعه پايدار و معيشت پايدار روسـتايي نوشته شده است .
مفهوم و اساس گردشگري روستايي
گردشگري روستايي يکي از انواع مختلف گردشگري به شمار ميرود و شامل فعاليتها و گونه هاي مختلف گردشگري در محيط هـاي روستايي و پيرامون آنها مي شود و نيز در بردارنده ارزش ها و پيامدهاي متفـاوتي در ابعـاد مختلـف زيسـت محيطـي، اجتمـاعي و اقتصادي است (٢١ :٢٠٠٢ ,Soteriades). به لحاظ مفهومي، گردشگري روستايي را هر شکلي از گردشگري که نشان دهنده نوعي از زندگي روستايي، هنر، فرهنگ و ميراث فرهنگي در مکان هاي روستايي باشد و به موجب آن سودآوري براي جوامع محلي هـم بـه لحاظ اقتصادي و هم به لحاظ اجتماعي به همراه داشته باشد و نيز تعاملاتي را بين گردشـگران و افـراد محلـي بـه منظـور توسـعه تجربه بيشتر و تبادلات فرهنگي و اجتماعي ايجاد نمايد، تعريف نمود (محمدي و حيـاتي، ١٣٩١: ٦). کنفرانس جهاني گردشگري نيـز گردشگري روستايي را شامل انواع گردشگري با برخورداري از تسهيلات و خدمات رفاهي در نواحي روستايي مـي دانـد کـه امکـان بهره مندي از منابع طبيعي و جاذبه هاي طبيعت را همراه با شرکت در زندگي روستايي (کـار در مزرعـه و کشـاورزي) فـراهم مـي آورد. گردشگري روستايي، گردشگري زراعي و کشاورزي را نيز در بر مي گيرد و موزه اي از ارائه خدمات و تسهيلات خدماتي مانند اسکان ، پذيرايي، امکانات ، وسايل سرگرمي، برپايي جشن ها و مراسم محلي، توليد و فروش صنايع دستي و محصولات کشـاورزي را نيز دربر دارد. گردشگري روستايي شامل حوزه وسيعي از فعاليت هاي مختلف مي شود که هر يک از آنها مي توانند جـذابيت هـاي خاصي را براي گردشگران داشته باشد؛ به عبارت ديگر، گردشگران با انگيزه هاي متفاوتي همچون منحصر بفـرد بـودن اکولـوژيکي، دستيابي به فرصت هاي ماجراجويي ويژه ، ديدن جذابيت هاي فرهنگي يا کيفيت فضا و محيط نواحي روسـتايي و ... وارد روسـتاها مي شوند (رکن الدين افتخاري و مهدوي، ١٣٨٥: ٥). بطور خلاصه ، جاذبه هاي گردشگري روستايي را مي توان در قالـب جاذبـه هـاي بکر طبيعي در اطراف روستا (جاذبه هاي طبيعي- اکولوژيک )، جاذبه هاي مربـوط بـه مسـاکن و معمـاري روسـتايي (جاذبـه هـاي کالبدي- فضايي)، جاذبه هاي اقتصاد روستايي و جاذبه هاي فرهنگـي- اجتمـاعي در نظـر گرفـت (مرادنـژادي و نظـري، ١٣٨٢: ٣٧).
قلمرو و حيطه هاي در بردارنده گردشگري روستايي نيز با عواملي از قبيل مـدت اقامـت ، مـدت سـفر، نـوع فعاليـت ، نـوع و انـدازه تسهيلات يا جاذبه هاي مکاني و برداشت فرد از گردشگري و روستا، محدود مي شود. قلمرو و حيطه هـاي در بردارنـده گردشـگري روستايي را مي توان در قالب نمودار شماره ١ نشان داد.
نمودار (١) قلمرو و حيطه هاي در بردارنده گردشگري روستايي (صالحي فرد، ١٣٩٠)
همانطوري که در نمودار شماره ١ ديده مي شود، گردشگري روستايي دربردارنده انواع متفاوتي از گردشگري است . با توجه به اينکه نواحي روستايي داراي توانمندي بالقوه و ظرفيت هـاي طبيعـي متعـددي بـراي توسـعه گردشـگري هسـتند، مـي تـوان انـواعي از گردشگري روستايي را برشمرد که با توجه به اهداف گردشگري و براساس شرايط فرهنگي، اقليمـي، و اقتصـادي نـواحي روسـتايي شکل مي گيرند. جدول شماره ١ گونه هاي گردشگري روستايي (براساس انگيزه گردشگران از سفر به روستا) را نشان مي دهد.
جدول (١) گونه هاي گردشگري روستايي براساس انگيزه سفر گردشگران
اساس گردشگري روستايي نيز، ترکيب محيط زيست روستايي، فعاليت هاي مزرعه و فرهنگ هاي خاص موجود در روستا به منظور فراهم نمودن گردشگري و تنوع براي گردشگران و ايجاد فرصتي براي افراد محلي در جهت کسب درآمـد بيشـتر، ايجـاد اشـتغال و آشنايي با فرهنگ هاي مختلف و ايجاد ارتباط با ساير افراد روستاي خود مي باشد و ايجاد اين فرصت بدون تخريب محـيط زيسـت طبيعي مد نظر است (محمدي و حياتي، ١٣٩١: ٧). لازم به اشاره است که اساس توسعه گردشگري در نظر داشتن رابطه اي است که ميان سه جزء گردشگران ، مقصد و جامعه ميزبان برقرار است . اين رابطه مي تواند سنجيده ، پويا و سازنده و يا مخرب باشـد. از يـک طرف گردشگري مي تواند با مشارکت در اشتغال زايي و ايجاد درآمد، اقتصاد جوامع محلي را احيا کند و نيز مـي توانـد در تقويـت فرهنگ محلي سهيم باشد و در حفظ محيط زيست يا بازسازي محيط زيست و ساخته دست بشر تغيير ايجاد کند. از طـرف ديگـر گردشگري قادر است اقتصاد محلي را جلو بياندازد و کيفيت زندگي و محيط زيست جوامع محلي را پـايين بيـاورد. بنـابراين هـدف گردشگري روستايي اين است که با حفظ منابع طبيعي در دراز مدت بين اين سه جزء تشکيل دهنده گردشـگري اعتـدالي مـوزون برقرار کند (شارپلي، ١٣٨٠: ١٢١). اصول کلي در گردشگري روستايي را مي توان به شاخه هاي زير تقسيم نمود:
١. تفريحي: گسترش تفريحات گردشگران در روستا بايد براساس فعاليت هايي باشد که نمايان گـر روسـتا و زيبـايي هـا، فرهنـگ ، تاريخ و حيات وحش آن است .
٢. توسعه : توسعه روستا بايد حفظ محيط زيست و اهداف تفريحي را تقويت کند.
٣. اقتصاد روستايي: سرمايه گذاري در گردشگري روستايي بايد از اقتصاد آن حمايت کند؛ با اين حال بايـد در منـاطق وسـيع کـم جمعيت صورت گيرد تا از انبوهي جمعيت و خسارات ناشي از فرسايش منابع طبيعي و استفاده بيش از حد آنها جلـوگيري شـود و موجب گسترش اقتصاد و فوايد ديگر شود.
٤. حفظ محيط زيست : کساني که از گردشگري روستايي سود مي برند بايد در حفظ آن سهيم باشند و با حمايت هـاي سياسـي و عملي از محيط زيست و اجراي سياست ها و برنامه هاي تفريحي، کيفيت آن را بهبود بخشند.
٥. بازاريابي: تبليغ و اطلاع رساني در مورد صنعت گردشگري بايد فهم مردم را نسبت به آن عميق کند تا اسـتفاده بهينـه از روسـتا منجر به درک و لذت بردن از آن ها شود.
٦. برنامه ريزي: برنامه ريزي و اداره توسعه جديد گردشگري بايد با منظره تـوازن داشـته باشـد و هـر جـا کـه ممکـن اسـت آن را گسترش دهد (شارپلي، ١٣٨٠: ٢٣).
نقش گردشگري روستايي در توسعه پايدار روستايي
مناطق روستايي در ايران از تنوع وسيع فرهنگي، آداب و رسوم و منابع طبيعي برخوردارند و از روستاهاي سرسبز دامنه هـاي البـرز گرفته تا روستاهاي گرم مناطق کويري کشور و نيز روستاهاي واقع در کوهستان هاي غربي کشور، همه پر از جاذبه هـاي شـناخته شده و ناشناخته اي هستند که مي توانند فرصت مغتنمي را براي رواج و گسترش گردشگري روستايي برنامه ريزي شـده ، سـازمان يافته و مبتني بر اهداف توسعه اين نوع گردشگري به دست دهند. گردشگري روستايي پيامدهاي زيادي در روستاها دارد، که يکـي از پيامدهاي مثبت آن ، توسعه پايدار روستايي است . پس از دهه ١٩٧٠ م . توسعه گردشگري روستايي به عنوان ابزاري براي توسـعه جوامع روستايي مطرح گرديد و صاحب نظران تلاش نمودند تا با ارائه الگوهـا و روشـهاي مختلـف ، نقـش گردشـگري را در تجديـد حيات اقتصادي و اجتماعي روستاها افزايش دهند. امروزه افزون بر جنبه اقتصـادي، ابعـاد اجتمـاعي- فرهنگـي و زيسـت محيطـي گردشگري روستايي نيز مطرح و مورد توجه قرار گرفته است (رضواني و صفايي، ١٣٨٤: ١١٢) و اعتقاد بر اين است که اگر گردشگري روستايي به نحو مناسبي برنامه ريزي و مديريت شود، مي تواند محرکي در فرايند توسعه يافتگي و حصـول بـه پايـداري توسـعه در نواحي روستايي و نيز پايداري جوامع محلي در تمامي زيرشاخه هاي اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، زيست محيطي و همچنين خود صنعت گردشگري باشد (شريف زاده و مرادنژادي، ١٣٨١: ٥٣). از نظر اقتصادي، گردشگري روستايي مي تواند اثرات اقتصادي مهمي را براي نواحي روستايي در برداشته باشد. گردشگران روستايي براي اقامت ، خريد کالاهاي محلي و خدمات ، پول پرداخت مي نماينـد؛ اين پول ها در فعاليت هاي محلي جريان مي يابند و موجب پويايي بيشتر اقتصاد مناطق روستايي، افزايش درآمد روستاييان و حتي کند شدن روند تخليه سکونتگاه هاي روستايي مي شوند (جوان و سقايي، ١٣٨٣: ١١٣). افزون بر اين ، توسعه گردشگري روستايي مي تواند زمينه ساز رشد اقتصادي، تنوع بخشي به اقتصاد، ايجاد اشتغال و بهبود زيرساخت هاي توليدي نيز در مناطق روسـتايي شـود (مهدوي، ١٣٨١: ٥٠). در بعد اجتماعي نيز اعتقاد بر اين است که توسـعه گردشـگري و ورود گردشـگران بـه روسـتاها باعـث بهبـود ارتباطات مردم محلي با اين افراد و تاثيراتي قابل ملاحظه در رشد و ارتقاي فرهنگي و اجتماعي، بالا رفتن سطح دانش و اطلاعـات ، افزايش سطح مشارکت مردم محلي و ... مي شود (مهدوي و همکاران ، ١٣٨٧: ٤٥). در بعد زيست محيطي نيـز گردشـگري روسـتايي مي تواند به واسطه تعريف و تثبيت روابط قانونمند بين انسان و طبيعت ، موجب حفاظت از موجودات زنده و تمامي عناصر طبيعـي از قبيل آب ، هوا و خاک و نيز جلوگيري از هرج و مرج و ايجاد اختلال در طبيعت گردد (بابـاپور، ١٣٨٠: ١٢). گردشـگري روسـتايي همچنين مردم بومي را در تماس مستقيم با محيط هاي زيست محيطي قرار مي دهد و دانش و آگاهي آنان را در خصـوص محـيط زيست و توسعه پايدار آن افزايش مي دهد (١٨٩ ,٢٠٠٤ ,Butter and Stephan). عـلاو بـر همـه اينهـا، حفـظ بافـت هـاي بـاارزش روستايي، خانه هاي سنتي و متناسب با اقليم منطقه و شيوه هاي مختلف سکونت گزيني نيز در گردشگري روستايي مورد توجـه و تاکيد مي باشد (مهدوي و همکاران ، ١٣٨٧: ٤٦). البته برخي از عوامل باعث کاهش تـاثير گردشـگري روسـتايي بـه مثابـه ابـزاري در تحقق توسعه پايدار روستايي مي شود، که مي توان به عواملي همچون تعداد محدود سرمايه گذاران در منـاطق روسـتايي؛ کوچـک بودن مقياس و گوناگوني منابع طبيعي در مناطق روستايي که تعداد سرمايه گذاران انگشت شمار است ؛ ناقص بـودن بـازار و تهيـه کردن محصول ؛ فقدان سياستي براي مديريت توسـعه و بـازار گردشـگري روسـتايي (٥٤ :٢٠٠٢ ,Heneghan). لازم بـه ذکـر اسـت ، جوامعي که گردشگري روستايي در آن رواج دارد و به موفقيت هايي از اين راه رسيده اند؛ جوامعي هستند که افراد در فعاليت هـا و پروژه هاي مربوط به گردشگري کنترل و مشارکت دارند و قسمت عمده منافع حاصل از گردشگري در جامعه مورد نظـر بـاقي مـي ماند.
رهيافت گردشگري پايدار، گردشگري را در غالب مرزها بررسي مي کند و رابطه مثلث وار ميان جامعـه ميزبـان و سـرزمين آن را از يک سو و جامعه ميهمان يعني گردشگران را از سويي ديگر با صنعت گردشگري برقرار مي سازد و قصد دارد فشار و بحران موجـود بين سه ضلع مثلث را تعديل و در طولاني مدت موازنه اي را برقرار سازد (قادري، ١٣٨٢: ١٣٥). بطور کلي، اثرات مثبت و کارکردهاي گردشگري روستايي را در محيط هاي روستايي را مي توان در موارد زير خلاصه کرد:
١. کارآفريني براي جوانان و زنان روستايي، توسعه مراکز اشتغال کوچک و ايجاد شغل هاي متعدد و جلوگيري از مهاجرت ؛
٢. مشارکت افراد محلي در مديريت و برنامه ريزي ها و نيز جلب مشارکت آنان در توسعه اقتصاد ملي با پتانسيل حفظ و حمايت از منابع طبيعي و محيط زيست ؛
٣. تزريق سرمايه به روستا و کاهش فقر با ايجاد يک کانال جهت ارزش افزوده محصولات محلي، رشد و حفظ صنايع دستي و خارج شدن از اقتصاد تک بعدي روستا و افزايش و تغيير شکل منابع در معرض خطر به سمت منابع پربازده ، همراه با توزيع درآمد؛
٤. ارتباطات بيشتر روستاييان با ساير جوامع و فرهنگ هاي متنوع و ارتقاء سطح فرهنگ مردم محلـي، حفـظ و تـداوم ارزش هـاي فرهنگي و شناساندن هويت محلي ؛
٥. افزايش سرمايه اجتماعي و رفاه جوامع محلي (محمدي و حياتي، ١٣٩١: ١٠- ٨).
همه اين موارد نشان دهنده يک رابطه قوي بين گردشگري روستايي با توسعه پايدار است و يکي از راهکارهاي اساسي براي توسـعه مناطق روستايي توجه به اين نوع گردشگري است تا محيط هاي روستايي را از انزوا و مهجوريت خارج نموده و توسـعه اي متـوازن در کشور ايجاد نمايند. با توجه به اين مطالب ، مي توان بيان داشت که گردشگري روستايي فعاليت پيچيده اي است که با بخشهاي ديگر جامعه و اقتصاد وجوه مشترکي دارد و داراي آثار و پيامدهاي مختلفي است که مي بايست در فرايند برنامه ريزي، تمامي ابعاد آن را مورد ملاحظه قرار داد تا از اثرات منفي آن کاسته شده و تاثيرات مثبت آن در ابعاد اقتصـادي، اجتمـاعي و فرهنگـي افـزايش يابد (محمدي يگانه و رستمي، ١٣٨٨: ٢). از آنجايي که فرايند توسعه هنگامي رخ ميدهد که همه مؤلفه هاي آن هم سو باشند مادامي که نگرش سيستمي بر برنامه ريزي هاي صنعت گردشگري حاکم نباشد فرايند توسعه آن به تأخير خواهد افتاد. به عبـارتي، گرچـه گردشگري روستايي پيامدهاي مثبتي را به دنبال دارد اما بدون برنامه ريزي و نظارت دقيق ، حتـي ايـن نـوع گردشـگري مـيتوانـد آسيبهاي جدي را بر پيکر روستاها وارد نمايد. بنابراين ، اگر گردشگري روستايي به نحوي مناسب برنامه ريزي و مديريت شود، مـي تواند خالق يا محرک يک فرايند توسعه يافته براي حصول به پايداري توسعه در نواحي روسـتايي و نيـز پايـداري جوامـع محلـي در کليه زير شاخه هاي اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و همچنين خود صنعت گردشگري باشد (شريف زاده و جيپ پور، ١٣٨١: ٥٣).
اثرات گردشگري روستايي بر توسعه اقتصاد روستايي و معيشت پايدار
امروزه گردشگري روستايي يکي از شاخص هاي عمده ساختاري و کارکردي برنامه هاي توسعه در بسياري از کشـورهاي جهـان مـي باشد و هدف آن همانا کمک به جوامع محلي براي پيشبرد فعاليت ها و اهداف توسـعه مـي باشـد و اولويـت را بـه نيازمنـدي هـا و ظرفيت هاي مردم محلي مي دهد. توسعه روستايي يکي از پيامدهاي توسعه گردشگري روستايي است . توسعه روسـتايي از ديـدگاه هاي متعددي مورد بررسي قرار گرفته و هر ديدگاه بنا بر چهارچوب نظري خود، توسعه روستايي را مورد بررسي و مطالعه قرار داده است ؛ تا جايي که برخي بر اين باورند که هدف توسعه روستايي، صرفا تحول وضعيت و شرايط روستاها از نظر اقتصادي نيست ، بلکه توسعه متعادل اجتماعي و اقتصادي مناطق مشخص همراه با توجه خاص به حداکثر بهره برداري از منابع محلي و توزيـع عادلانـه و گسترده تر منافع ناشي از توسعه مطرح است . در اين ميان ، يکي از بخش هاي اقتصادي که در توسعه روستايي کمتر بـه آن توجـه شده است ، توسعه گردشگري روستايي است . در زمينه ارتباط بين گردشگري روستايي و توسعه روستايي، ٣ ديـدگاه مطـرح اسـت : ديدگاه اول ، گردشگري را به عنوان راهبردي براي توسعه روستايي به کار مي گيرد. اين ديدگاه ، با ارائه برنامه هايي در پي آن است که شرايطي ايجاد کند تا بتوان هم از منابع طبيعي و انساني آنها بهره برداري کرده و هم ايجاد درآمد و افزايش رفاه ساکنان نواحي روستايي را به همراه داشته باشد. در ديدگاه دوم ، گردشگري به عنوان سياستي براي بازساخت سکونتگاه هاي روستايي مورد توجـه قرار مي گيرد و در ديدگاه سوم ، گردشگري روستايي به عنوان ابزاري براي توسعه پايدار و حفاظت از منابع طبيعي مطرح است . اين ديدگاه خواهان رشد بلند مدت گردشگري بدون اثرات مخرب بر زيست بوم هاي طبيعي مي باشـد (رکـن الـدين افتخـاري و قـادري، .(23 :1381
گردشگري روستايي به عنوان يک عامل بسيار موثر، فعاليت هاي اقتصادي و مشاغل مختلف را در روستاها ايجـاد کـرده و بـه ايـن لحاظ مي توان گفت بر ميزان درآمد و سطح فقر روستاييان تاثير داشته است . در واقع ، گسـترش گردشـگري روسـتايي باعـث روي آوردن مردم به فعاليت هاي سازنده ، رونق اقتصادي و کاهش فقر شده و اين موضوع ، حساسيت پيرامون ريشه هاي مواجهه با فقر را افزايش داده و با توجه به مطرح بودن مناطق روستايي به عنوان يکي از مهمترين کانونهاي فقر، توجه بيشتر به اين مناطق را در پي داشته است . توسعه گردشگري در نواحي روستايي از يک سو، مي تواند نقش مهمي در متنـوع سـازي اقتصـادي جوامـع روسـتايي داشته و بستر و زمينه ساز توسعه پايدار روستايي باشد و از طرف ديگر، وسيله اي براي تحريک رشد اقتصادي ملي به حسـاب آيـد (شريف زاده و مرادنژادي ، ١٣٨١: ٥٣). بنابراين مي توان گفت ، گردشگري روستايي يکي از صنايع بزرگ است که مي تواند در راستاي رسيدن به توسعه اقتصادي و کاهش فقر موثر باشد. يکي از بزرگترين منافع گردشگري در نواحي روستايي، ايجاد درآمد و دسـتمزد براي افراد شاغل در گردشگري است که اغلب آنهـا را افـر اد محلـي و بـومي تشـکيل مـي دهنـد. بنـابراين اولـين تـاثير اقتصـادي گردشگري، افزايش درآمد فردي و يا عمومي ساکنان بومي است (تقي زاده و همکـاران ، ١٣٩٠: ٣-٢). همچنـين بـازار جديـدي بـراي فروش محصولات کشاورزي و توليدي به وجود مي آيد (صيدائي و دهقاني، ١٣٨٩: ٥٦). اين کارکردهاي گردشگري روستايي مي تواند به حل معضل بيکاري، کاهش نرخ مهاجرت جمعيت روستايي به کلان شهرها و کنترل گسترش حاشيه نشيني بينجامد و به انتقال آرام نيروي بيکار پنهان و آشکار از بخش کشاورزي به سمت بخش هاي خدماتي و فرصتهاي شغلي جديد با تأکيد بر خوداشـتغالي کمک بزرگي کند.
در رابطه با ارتباط گردشگري روستايي و توسعه اقتصاد روستايي، در ايران و خارج از کشور تحقيقاتي انجام شده است که در اينجـا به نتايج تعدادي از آنها اشاره مي کنيم . سلي (١٩٩٧) گردشگري روستايي را ابزاري براي توليد اشتغال و توسعه روستايي در سـطح منطقه مي داند که مي تواند زمينه ساز کاهش فقر باشد. آگوستين (١٩٩٨)، گردشگري را ابزاري براي شـکوفايي اقتصـاد روسـتايي مي داند و معتقد است ، اين مقوله مي تواند راهي براي عرضه توليد محلي و ايجاد ارزش افزوده باشد. اشلي (٢٠٠٠) براسـاس يافتـه هاي تحقيق خود با عنوان بررسي پيامدهاي گردشگري بر معيشت روستايي در منطقه ناميبيا، پيامدهاي مثبت گردشگري روستايي را به ٥ دسته مالي (اقتصادي)، فيزيکي (کالبدي)، انساني، طبيعي (اکولوژيکي) و اجتماعي- فرهنگي تقسيم نموده است ( ,Ashley ١٢٥ :٢٠٠٠). مهدوي (١٣٨١) در مطالعه اي موردي در دهستان لواسان به بررسي تاثير گسترش گردشگري در نواحي روستايي بـه لحاظ اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و محيطي پرداخت که نتايج اين تحقيق نمايانگر رابطه مثبت گسـترش گردشـگري بـا افـزايش اشتغال زنان و جوانان ، جذب نيروي آزاد بخش کشاورزي و افزايش فرصت هاي شغلي در بخش ساختمان سـازي اسـت . نوسـازي و بهسازي روستاها نيز از پيامدهاي مثبت ورود گردشگر در اين تحقيق برآورد شده است . تاج (١٣٨٢) و جـوان و سـقايي (١٣٨٣) در مطالعه اي جداگانه ، مشارکت در گردشگري را جزء ضروري توسعه گردشگري پايدار بويژه در زمينه گردشـگري روسـتايي دانسـتند.
آنها به اين نتيجه رسيدند که گردشگري روستايي از نظر اقتصادي مي تواند اثرات اقتصادي مهمي را بـراي نـواحي روسـتايي دربـر داشته باشد. شکري (١٣٨٤) در مطالعه اي گردشگري روستايي را يکي از زمينه هاي مثبت در توسعه روستايي دانسته و عنوان مي کند؛ اين نوع گردشگري نقش مهمي در احيا و نوسازي نواحي روستايي ايفا مي کنـد. تقـوي (١٣٨٥) بـه بررسـي جايگـاه صـنعت گردشگري در منطقه بلادشاپور دهدشت پرداخته و به اين نتيجه رسيده که با وجود توان هاي فراوان اقتصادي، اجتماعي، فرهنگـي و کالبدي- محيطي در منطقه مورد مطالعه ، نقش گردشگري در آن منطقه چشمگير نيست . ليو (٢٠٠٦) در مطالعـه اي بـه بررسـي گردشگري در مناطق روستايي مالزي در ناحيه کداه و پيامدهاي ناشي از توسعه آن در منطقه پرداخته اسـت . براسـاس نتـايج ايـن مطالعه مهمترين پيامدهاي مثبت گردشگري روستايي شامل مواردي همچون افزايش ميزان درآمـد خانوارهـاي روسـتايي، فـروش محصولات کشاورزي، توليد و فروش صنايع دستي، ايجاد فرصت هاي شغلي براي ساکنان روستا، بهبود پروژه هاي توسعه روستايي، افزايش سطح اطلاعات و ادراک روستاييان نسبت به محيط زيست ، حفاظت از حيات وحش ، بهبود زيرسـاخت هـاي روسـتايي مـي شود (٨٧٨ :٢٠٠٦ ,Liu).
مهدوي و همکاران (١٣٨٧) در بررسي توسعه روستايي دره کن و سولقان به اين نتيجـه دسـت يافتنـد کـه گردشـگري در زمينـه اقتصادي اثرات محدودي داشته و به جزء اشتغال زايي و درآمدزايي اندک موجب بالا رفتن قيمت ها و سوداگري زمين شده اسـت .
البته ، در زمينه اجتماعي، توسعه گردشگري اثرات مثبت بيشتري نظير افزايش سواد، بهداشت فردي و عمـومي، افـزايش تعامـل بـا نواحي همجوار و کاهش مهاجرت داشته است . ملک حسيني و ملک حسيني (١٣٨٨) تحليلي از وضـعيت گردشـگري روسـتايي در مورد هزاوه اراک ارائه کرده و نتايج تحقيقشان نشان داد که گردشگري مي تواند موجب رشد اقتصادي، تنـوع فعاليـت هـا و ايجـاد اشتغال و درآمدزايي براي ساکنان روستايي شود
