بخشی از مقاله
*** این فایل شامل تعدادی فرمول می باشد و در سایت قابل نمایش نیست ***
ایجاد قوانین فازی عوامل موثر بر رضایت شغلی در مشاغل پر خطر
(مطالعه موردی: کارکنان عملیات اتفاقات شرکت توزیع برق مشهد)
چکیده
هدف پژوهش حاضر ایجاد قوانین در رضایت شغلی در مشاغل سخت و پر خطر بر پایه منطق فازی می باشد. این پژوهش از لحاظ هدف جزء تحقیقات کاربردی واز نظر گردآوری اطلاعات میدانی- پیمایشی محسوب می شود. جمع آوری اطلاعات به وسیله پرسشنامه رضایت شغلی (JDI) صورت گرفت که پنج مولفه (سبک مدیریتی سرپرستان، رفتار همکاران در محی کار، سیستم ارتقاء شغلی، حقوق و مزایا
و ماهیت و ویژگی های شغل) را مورد بررسی قرار داده است. روایی صوری و محتوایی وهماهنگی درونی پرسشنامه مورد استفاده در این پژوهش مورد تایید متخصصان قرار گرفت. ضریب پایایی پرسشنامه نیز با استفاده از آزمون دو نیمه کردن مورد ارزیابی قرار گرفت که مقدار 0/79 نشان از پایایی قابل قبول پرسشنامه می دهد. جامعه آماری این پژوهش کلیه کارکنان اتفاقات برق شهرستان مشهد می باشند که تعداد آن ها 195 است و با استفاده از فرمول تعیین حجم نمونه تعداد 129 نفر به عنوان نمونه آماری در نظر گرفته شد.نتایج به دست آمده از پرسشنامه توس منطق فازی و با نرم افزار متلب تجزیه و تحلیل شده است. جهت دستیابی به هدف اصلی پژوهش، اطلاعات به دست آمده از جامعه مورد نظر را جهت دسته بندی و ایجاد بقوانین فازی، به نرم افزار انتقال داده شد که در نهایت به 9 قانون یا طبقه دسته شدند؛ که برای رضایت خیلی کم و کم هر یک 1 قانون، برای رضایت متوس و خیلی زیاد 2 قانون و برای رضایت زیاد 3 قانون به دست آمد. از مهم ترین کاربرد این قوانین این است که می توان به شیوه کلامی(با استفاده از منطق فازی)، رضایت هر عضو از جامعه را به صورت دقیق تفسیر کرده و سطوح رضایت جامعه را به صورت دقیق تری تعیین کرد؛ بدین معنی که می توان پی برد جامعه مورد پژوهش چند سطح از رضایت را داراست و عامل ایجاد کننده رضایت یا نارضایتی در هر سطح کدام است و چگونه و با چه هزینه ای و تا چه حد می توان عامل ایجاد کننده نارضایتی را از بین برد و تصمیمات مقتضی را جهت افزایش رضایت یا ادامه همکاری اتخاذ کرد.
واژههای کلیدی: رضایت شغلی، منطق فازی، مشاغل خطر
1 -مقدمه
از دیرباز یکی از مهمترین دغدغه های مدیران منابع انسانی درک عوامل انگیزشی کارکنان و به تبع آن بهبود عملکرد آنان بوده است1]] مطالعات نشان می دهد که همه ساله بسیاری از شرکت ها و سازمان ها در خصوص احساس و نگرش کارکنان نسبت به شغلشان نظر سنجی های متعددی انجام می دهند 2] ] شاید بتوان رضایت شغلی را مهمترین احساس و نگرش هرفردی از کارش دانست3 ] مطالعه رضایت شغلی از دو بعد حائز اهمیت است: ابتدا از جنبه انسانی که شایسته است با کارکنان با احترام و به صورت عادلانه و منصفانه رفتار شود و دوم از جنبه رفتاری که می تواند رفتار کارکنان را به گونه تغیر دهد که بر انجام وظایف و عملکرد سازمانی 4] ]، رفتار شهروندی سازمانی 5] ]، ترک حرفه 6] ]، رفتار واپس گرایانه 7] ] غیبت از کار 8] ] و بروز رفتار های مثبت و منفی آن ها تاثیر بگذارد9]
در یک دسته بندی عوامل موثر بر رضایت به دو دسته کلی تقسیم می شوند که شامل عوامل محیطی و شغلی؛ مشتمل بر نظریه های متغیر های نقش 10] ]، ویژگی های شغل ]11 ]، تعارض کار و خانواده 12] ]، سطح پرداخت 13] ]، جدول و برنامه زمانی کار 14] ]، استرس شغلی 15] ]، کار اضافه و اضافه کاری ]16 ]، کنترل به هنگام 17] ] و عوامل فردی 18]] که شامل ویژگی های شخصیتی 19] ] و تناسب شغل با شاغل 20] ] می باشند را در بر می گیرد.
با توجه به مطالعات انجام شده و همچنین با در نظر گرفتن نقش کلیدی رضایت شغلی در زندگی شخصی و کاری فرد، امروزه این امر مورد تایید بسیاری از متخصصین حوزه منابع انسانی می باشد که رضایت از شغل و رضایت از زندگی به طور متوس و مثبتی با یکدیگر ارتباط دارند و بر هم تاثیر می گذارند. این مفهوم که به کیفیت زندگی کاری شهرت یافته در سال های اخیر توجه بسیاری از دانشمندان حوزه رفتار سازمانی را به خود جلب کرده است [26-21]
صاحب نظران معتقدند که رضایت شغلی نوعی نگرش است و در تعریف آن می گویند رضایت شغلی عبارتست از : نگرش فرد نسبت به شغل و به زبان ساده چگونگی احساس فرد نسبت به شغلش و جنیه های گوناگون آن27] به طور کلی رضایت شغلی یک تغیر نگرشی است. در گذشته تحقیقات رضایت شغلی بیش تر بر اساس سلسله مراتب نیاز های مازلو انجام می گرفت و تمرکز بر ارضای نیازهای جسمانی و روانی افراد از قبیل حقوق و دستمزد و قدر و منزلت و احترام بود 28 ]، اما امروزه محققان بیشتر به فرآیند های شناختی توجه دارند تا نیازهای اساسی و بنیادین 29]
همانطور که در جدول 1 مشاهده میگردد رضایت شغلی به صورت مفهومی در آمده که به تدریج و با مرور زمان ابعاد مختلف برای آن در نظر گرفته شده و گسترش یافته است.
جدول :1 خلاصه دیدگاههای صاحبنظران در رابطه با رضایت شغلی
بر اساس تحقیقات صورت گرفته توس کونور، پیتر و رادلف ( (1995 پنج عامل ماهیت و ویژگی های شغل، سبک مدیریتی سرپرستان، رفتار همکاران در محی کار، سیستم ارتقاء شغلی و سیستم پرداخت حقوق و مزایا به عنوان موانع رضایت شغلی در نظر گرفته شده اند که بیشترین همبستگی را سبک مدیریتی سرپرستان ( (0/42 با رضایت شغلی دارد و پس از آن ویژگی های کار ( (0/31، همکاران ( (0/30، ارتقاء (0/28) و پرداخت ( (0/26 قرار دارند31-30 ] در پژوهش حاضر نیز مولفه های فوق به عنوان متغیرهای تاثیر گذار بر رضایت شغلی مورد استفاده قرار گرفته است
در عصر حاضر با ساکن شدن افراد در شهرها و متمرکز و پیچیده شدن کارها، طیف وسیعی از مشاغل به وجود آمده است. طبیعی است که تمامی این مشاغل از نظر سختی و خطر پذیری با هم برابر نیستند و برخی از آنها در محی کار با خطرات و استرس های زیادی مواجهند.
براساس تشخیص کمیته ماده 18 سازمان کار و تأمین اجتماعی جمهوری اسلامی ایران، مشاغل و کارهایی سخت و زیانآور محسوب می شوند که در آنها عوامل فیزیکی (مانند ارتفاع یا عمق فشار و سر و صدا)، عوامل شیمیایی، مکانیکی و بیولوژیکی محی کار، غیر استاندارد بوده که در اثر اشتغال کارگر تنشی به مراتب بالاتر از ظرفیتهای طبیعی (جسمی و روانی) در کارگر ایجاد میگردد و نتیجه آن بیماری شغلی و عوارض ناشی از آن میباشد.
جدول :2 طبقه بندی مشاغل بر اساس درجه سختی و خطر پذیری
سازمان مذکور مشاغل را از نظر فراوانی و شدت خطر وقوع فوت یا آسیب بدنی ناشی از حادثه به 5 طبقه دسته بندی کرده است که در جدول زیر نمونه ای از مشاغل آورده شده است .
سنجش رضایت در فواصل زمانی کوتاه، بسیار پرهزینه و زمانبر می باشد و از طرفی با توجه به اینکه رضایت شغلی به عوامل متعددی وابسته است؛ افزایش سطح رضایت کارکنان نیز کاری بس دشوار می باشد. لذا در این پژوهش جهت سنجش رضایت شغلی، جامعه آماری مورد پژوهش با استفاده از مجموعه فازی به چند خوشه دسته بندی شدند تا بتوان در هر زمان افرادی را که به تازگی وارد سیستم شده اند را در یک خوشه قرار داد و سطح رضایت آنان را سنجید.
2 -مبانی نظری
1 - 2 نظریه مجموعه فازی و منطق فازی
واژه "فازی" در فرهنگ لغت "آکسفورد" به صورت مبهم، گنگ، نا دقیق، گیج، مغشوش، درهم و نا مشخص تعریف شده است. اساساً گر چه سیستم های فازی پدیده های غیر قطعی و نا مشخص را توصیف می کنند، با این حال نظریه فازی یک نظریه دقیق است] 32[
اجتماعی) بسیاری از مفاهیم دارای تعاریف دقیق و روشنی نیستند که بتوان برای هرکدام مجموعه های ریاضی دقیقی را درنظرگرفت و نیز قالبی برای صورت بندی این مفاهیم و ابزاری برای تجزیه و تحلیل آنها وجود ندارد. نظریه مجموعه های فازی که درسال 1965 توس پروفسور لطفی عسگر زاده معرفی شد، یک قالب جدید ریاضی برای صورت بندی و تجزیه و تحلیل این مفاهیم و ویژگی هاست. این نظریه در واقع تعمیمی از نظریه مجموعه های معمولی است که درآن واژه ها و عبارت های معمول در گفتار روزمره نیز قابلیت استفاده دارند. درنظریه مجموعه های معمولی، عناصر با منطق دوارزشی یعنی به صورت » تعلق دارند« یا » تعلق ندارند« توصیف می شوند. در اینگونه مسائل هیچ حد واسطی برای جواب ها نمی توان قایل شد و به عبارتی با نوعی قطعیت درآنها مواجه هستیم؛ به این مفهوم که ساختارها و پارامترهای مسئله یا مدلی که موردنظر ما است، به صورت دقیق و قطعی معلوم بوده و هیچگونه تردید و ابهامی درمورد مقادیر آنها وجود ندارد. اما درمسایل علوم انسانی و اجتماعی به علت ماهیت نادقیق قضاوتهای آدمی، منطق دوارزشی نمی تواند
4
بطورکامل کارایی داشته باشد .بنابراین بسیاری قضاوت ها و تصمیم گیری ها دراین حوزه لزوماً به صورت مبهم انجام می شوند. در چنین مواردی مناسب است که به هرعدد از مجموعه اعدادحقیقی، عددی درفاصله 0) و (1 به عنوان درجه بزرگی درجه عضویت آن عدد نسبت داده شود. هرچه اعداد یاد شده به صفر نزدیکتر باشند، عدد متناظر برای عضویت آن درمجموعه » اعداد نزدیک به صفر« به یک نزدیکتر است. به عنوان مثال، بجای آنکه بگوییم عدد یک عضو مجموعه » اعداد نزدیک به صفر « هست یا خیر، گفته می شد : عدد یک با درجه عضویت 0/7 عضو مجموعه » اعداد نزدیک به صفر « است. در مجموع، دنیای واقعی ما دنیای عدم اطمینان از نوع ابهامی است. بنابراین؛ منطقی است که در یک دنیای مبهم و فازی از نظریه مجموعه های فازی یا منطق چند ارزشی فازی برای حل مسائل و تصمیم گیری های خود استفاده کنیم 33]
2-2 تعریف
اگر X مجموع های از اشیا باشد که هر یک از عناصر آن به صورت کلی با xi نشان داده شوند، آنگاه یک مجموعه فازی مانند A در X به شکل مجموعه ای از زوجهای مرتب به شکل زیر نشان داده می شوند:
vا مجموعه مرجع یا عالم X
( Universe of Discourse) می نامند و µA(x) نیز
تابع عضویت x در A نامیده می شود که هرعنصری در x را به یک مجموعه عضویت با مقادیر پیوسته بین صفر تا یک می برد.
توابع عضویت نیز معرف میزان درج های است که شخص به هریک ازعناصر مجموعه فازی نسبت می دهد .تابع عضویت درحقیقت نشان دهنده نحوه توزیع و پراکندگی اعداد حول یک عدد خاص یا موردنظر است .برای مثال، برای عدد "تقریباً "b می توان از اشکال مختلف نظیر مثلثی، ذوزنقه و منحنی نرمال برای توزیع اعداد جانبی آن استفاده نمود.33]«
3-2 مدل سازی فازی
هرسیستم فازی سه جزء دارد :پایگاه قواعد فازی ، مجموعه های ورودی و خروجیفازی و موتور استنتاج فازی که برای طراحی سیستم های فازی مراحل زیر باید طی شود.
- 1 تعیین متغیرهای ورودی و خروجی سیستم اولین گام درطراحی سیستم فازی است. بطورمثال، در سنجش رضایت شغلی، ماهیت و ویژگی های شغل،سبک مدیریتی سرپرستان، میزان ارتقاء، حقوق و دستمزد و رفتار همکاران در محیط کار متغیر ورودی و میزان رضایت متغیرخروجی آن است. این سیستم ورودی - خروجی رضایت به شکل ریاضی و یا قالب خطی قابل نمایش است.
- 2 پس از تعیین متغیرهای ورودی -خروجی، نوبت به تعیین مجموع ههای فازی می رسد. این کار مستلزم آن است که دامنه نوسان یا تغییر هریک از متغیرها تعیین شوند. مجموعه های فازی همان مفاهیم مبهم و غیرکمی هستند که درباره سیستم موردنظر بیان می شوند؛ مانند مجموع ههای (خیلی زیاد، زیاد، متوس ، کم، خیلی کم). برای هریک از عناصر این مجموعه ها، لازم است محدوده آنها براساس منحنی هایی با ارتفاع واحد و به شکلهای مثلثی، نرمال، ذوزنقه ای و امثال آن تعیین شوند. درعمل بطور معمول از منحنی های مثلثی و نرمال که به خوبی کار می کنند، بیشتر استفاده می گردد.
- 3 گام سوم درطراحی سیستم های فازی، بدست آوردن مجموعه ای با قواعد منطقی فازی، با استفاده از دانش افرادخبره یا دانش حوزه مورد بررسی و ترکیب آنها در یک چهارچوب مشخص برای نتیجه گیری از مجموعه قواعد است. مجموعه این قواعد را که به صورت » اگر - آنگاه « بیان می شوند، را پایگاه قواعد فازی گویند. استنتاج مجموعه قواعد فازی ازطریق آنچه موتور استنتاج نامیده می شود و براساس معیارهایی مانند معنی داری شهودی، بازده محاسباتی و ویژگیهای خاص انتخاب می شوند. موتور استنتاج فازی، قواعد موجود در پایگاه قواعد فازی را بوسیله نگاشتی از یک مجموعه فازی مشخص به مجموعه فازی مشخص دیگری ترکیب می کند. از آنجایی که در اغلب کاربردها، ورودی و خروجی سیستم فازی اعداد حقیقی هستند، لازم است واسطه هایی بین موتور استنتاج فازی و محی ایجاد شود. این واسطه ها عبارتند از فازی سازها ( (Fuzzifier و غیرفازی سازها .(Defuzzifier) درواقع، این واسطه ها نیز جزیی ازسیستم فازی محسوب می شوند.
فازی ساز به عنوان نگاشتی ازیک نقطه حقیقی مانند x* به یک مجموعه فازی مانند A تعریف شده است .فازی سازهای مختلفی وجود دارند که در این تحقیق از فازی سازمنفرد استفاده خواهد شد. ازسوی دیگر، غیرفازی ساز نگاشتی است از یک مجموعه فازی مانند B که خروجی موتور استنتاج فازی را به یک نقطه قطعی حقیقی مانند Y تبدیل می کند .در اینجا نیز همانند فازی سازها، انتخاب های مختلف و متعددی را می توان برای غیرفازی سازها انجام داد که دراین مقاله از غیرفازی ساز میانگین مراکز استفاده می شود.
در منطق فازی بطور معمول عبارت ها و گزاره ها به صورت »اگر.... آنگاه «بیان می شوند. این عبارت ها را قاعده های زبانی ( Linguistic Rules ) یا قاعده های گفتاری می نامند .یک قاعده گفتاری، گزاره شرطی » اگر.... آن گاه« متکی به متغیرهای گفتاری است. چنانچه بجای عبارت گفتاری از یک تابع خطی استفاده شود، سیستم فازی ایجاد شده را سیستم فازی تاکاگی – سوگنو - کانگ می نامند. سیستم های فازی که در آن عبارت های گفتاری بجای توابع خطی استفاده می شود، سیستم های فازی ممدانی می نامند 34]
-3 فرضیه های پژوهش
1 -جامعه مورد نظر را می توان بوسیله قوانین کلامی محدودی با استفاده از منطق فازی تفسیر کرد
2 -به وسیله استفاده از این قوانین می توان در ارتقاء رضایت کارکنان صرفه جویی قابل ملاحظه ای کرد.
3 -با استفاده از این خوشه بندی می توان رضایت افراد را پش بینی کرد.
-4 روش شناسی تحقیق
این پژوهش به دنبال خوشه بندی عوامل موثر بر رضایت شغلی در
مشاغل سخت و پر خطر با استفاده ازمنطق فازی مباشد؛ لذا از نظر هدف کاربردی و از نظر روش گردآوری اطلاعات از غیر آزمایشی است؛ و از نظر نحوه اجرا توصیفی از نوع همبستگی است. جامعه آماری این پژوهش شامل کلیه پرسنل عملیات اتفاقات شرکت توزیع برق مشهد به تعداد به روش تصادفی طبقه ای نسبی بر اساس فرمول کوکران انتخاب شده اند. ابزار گردآوری اطلاعات در این پژوهش پرسشنامه رضایت شغلی JDI
96 نفر و حجم نمونه 130 نفر می باشد که
نوع تحقیقات کمی و
- یک نقطه با مقدار حقیقی رابه یک منفرد فازی می برد بطوریکه مقدار عضویت درنقطه
حقیقی موردنظر برابر واحد و در سایر نقاط برابر صفر است.
با طیف پنج گزینه ای لیکرت (کاملا موافقم، موافقم، نظری ندارم، مخالفم و کاملا مخالفم) می باشد. این پرسشنامه پنج متغیر ماهیت و ویژگی های شغل، سبک مدیریتی سرپرستان، رفتار همکاران در محی کار، سیستم ارتقاء شغلی و حقوق و دستمزد را مورد بررسی قرار می دهد. روایی صوری و محتوایی وهماهنگی درونی پرسشنامه مورد استفاده در این پژوهش مورد تایید متخصصان قرار گرفت. ضریب پایایی پرسشنامه نیز با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ مورد ارزیابی قرار گرفت که مقدار 0/79 نشان از پایایی قابل قبول پرسشنامه می دهد. تجزیه و تحلیل اطلاعات در این پژوهش به دو صورت توصیفی و واستنباطی (آزمون های نا پارامتریک) استفاده شده و در بخش در بخش تحلیل داده ها، داده ها بر اساس قواعد فازی، غربال گری خواهند شد.
در این پژوهش به منظور تجزیه و تحلیل و مقایسه اطلاعات و به دست آوردن نتایج از نرم افزار های متلب و SPSS19 استفاده شده است.
-5 یافته های تحقیق
از مشاهده جامعه می توان افراد جامعه را به خوشه های متفاوتی دسته بندی کرد .1 به بیان دیگر می توان فضای ورودی را به بخش های متفاوتی تقسیم بندی کرد و برای هر خوشه یا بخش یک قانون در نظر گرفت. هر چقدر تعداد قوانین بیشتر شود، دقت بیشتر شده و تفسیر پذیری کمتر می شود و افراد کمتری به آن خوشه تعلق می گیرند. قانونی که هر خوشه را تفسیر می کند یک قانون اگر .... آنگاه .... کلامی است ؛ که دارای دو عبارت معنی دار می باشد. عبارت اول را مقدم و عبارت دوم را تالی می نامیم. اگر مقدم صادق شود آنگاه تالی صادق خواهد بود.
به طور مثال : اگر فرد دارای خوصیات خوشه شماره چهار باشد آنگاه رضایتش زیاد است.
عبارت مقدم شامل پنج زیر عبارت (معادل پنج پارامتر بررسی شده) است که هر عبارت وضعیت تعلق فرد به یک پارامتر خاص را بررسی می کند.
به عنوان نمونه : اگر (کار به تابع عضویت جذاب تعلق داشته باشد) و( پرداخت عضو زیاد) و (سرپرست عضو خوب) و (ارتقاء عضو بالا) و (همکار عضو همکاری صمیمانه) باشد، آنگاه رضایت عضو تابع راضی می باشد.
در این تحقیق، جامعه مورد پژوهش با 9 قانون قابل تفسیر است که به صورت نمونه به تفسیر پنج قانون پرداخته شده است.
جدول : 3 تعداد قوانین
1-5 قانون اول
هر کدام از قوانین فازی فوق الذکر، با توابع عضویت فازی بخش مقدم و تالی قابل بیان است. بطور مثال، در قانون اول، اگر پارامترهای بررسی شده برای یک شخص خاص دربخش مقدم این قانون صدق کند، آنگاه انتظار می رود که طبق بخش تالی این قانون، میزان رضایت فرد خیلی کم باشد، به شکل زیر قابل بیان و تفسیر است. لازم به ذکر است که این قوانین با بررسی جامعه آماری تحت این تحقیق و با کمک گرفتن از سیستم های هوشمند خود سازمانده بدست آمده است که قوانین را از خود جامعه استخراج کرده اند.
