مقاله بازشناسی مفهوم پلورالیسم شهری و بررسی رابطه آن با هویت و منظر شهرهای ایرانی – اسلامی

بخشی از مقاله

بازشناسی مفهوم پلورالیسم شهری و بررسی رابطه آن با هویت و منظر شهرهای ایرانی – اسلامی

چکیده

پدیده ی پلورالیسم مفهومی است که با ورود به عرصه ی مسائل شهری ماهیتی خاکستری پیدا نموده است . آغاز ورود پلورالیسم در شهرسازی به دوران پسا مدرن برمی گردد . این مفهوم در آغاز هدفی مثبت و متعالی را تحت عنوان ساماندهی گرایش های پسامدرن و تکثر گرایی زیر سایه ی تجمع گرایی را دنبال می نمود . اما در برخی کشور ها به سبب درک و استفاده نا صحیح از پلورالیسم شهری تنها شاهد نتایج منفی و زیانبار آن بوده ایم و کشور ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده است . صنعتی شدن شهرها ، توسعه بدون برنامه شهرها و پیاده سازی ناقص الگوهای غربی نیز از مولد ها و کاتالیزور های این مفهوم بوده و شهرها را بیشتر به انزوا و نابودی تدریجی می کشاند . به سبب این تأثیرات منفی امروزه پلورالیسم شهری مفهومی خوفناک در مقابل شهر و ماهیت وجودی آن است که از طریق بارزه های منفی و ناخوشایند حضور تکثر گرایی بر پیکره ی شهر و انگاره های آن در الیه های مختلف شهر نمود پیدا می کند . دو مؤلفه ی سیما و منظر شهری و هویت شهری نیز از این قاعده مستثنی نبوده و جزو ابعاد و الیه های بنیادین یک شهر محسوب می گردنند . پژوهش حاضر با واکاوی مفاهیم هویت و منظر شهر اسالمی – ایرانی ، تحلیل مجزا و ترکیبی پدیده ی پلورالیسم در حوزه ی شهرسازی و معماری ، بر تاثیر مفهوم پلورالیسم شهری در هویت ، سیما و مناظر شهرهای ایران تمرکز داشته و پیامدهای آن را مورد تحلیل قرار می دهد ؛ تأثیراتی همچون اغتشاش حاصل از تکثر گرایی در سیما و منظر شهری و تهدید حیات هویت شهری . هدف اصلی پژوهش بررسی نتایج حاصل از پدیده پلورالیسم شهری و ارائه ی راهبردهایی هرچند کلی اما مفهومی و بدیهی در این زمینه است . نتایج حاصل از این پژوهش را می توان باب جدیدی در توجه ویژه بر حیات پنهانی پلورالیسم شهری در شهرها دانست .

واژههای کلیدی: پلورالیسم ، پلورالیسم شهری ، هویت شهری ، سیما و منظر شهرهای ایرانی- اسالمی

-1 مقدمه

وجود کثرت در جهان امری مسلم است و نمی توان آن را انکار کرد و دسته ای از کثرت ها را باید پذیرفت چرا که متکی به عینیت و خارجیت بوده و منشأ آثار هستند. ]6[ دنیای شهرسازی به سبب ماهیت نسبی و پویا بسیار تحول پذیر و جویای تکامل و رسیدن به تعالی منطقی می باشد . تکاملی که در سایه ی پدید آمدن آرامش ، آسایش و ارتقای کیفیت زندگی امکان پذیر است . گذر زمان و پیشرفت روز افزون مباحث مختلف زندگی از جمله مباحث شهری در بردارنده ی شکل گیری نیاز ها و به تبع آن مسائل و گاه مشکالت جدیدی است که مواجهه با آنها نیازمند آمادگی کامل و شناخت آنها می باشد . بنابراین در برخورد با مسائل نوین روز جامعه اکتفا کردن به اصول ، چارچوب ها و روشهای پیشین امری غیر منطقی و نامناسب می باشد . به همین منظور یک جامعه برای رفع مشکالت خود ممکن است از اصول و ارزشهای جوامع دیگر استفاده و بهره جویی نماید . این استفاده در صورت تکرار و تعدد می تواند به مرحله ی الگوگیری یک جامعه و سیستم از جامعه ای دیگر بیانجامد . این بهره جویی از سبک ها و اصولی که پیش تر برای جامعه مبدأ وجود نداشته است اگر بدون شناخت کامل ، آگاهی الزم و اهداف مشخص و برنامه ریزی شده صورت پذیرد به تدیج موجب ایجاد مشکالت و معضالت بزرگتری خواهد شد . استفاده از اصول شهرسازی جدید و در قالب چندین سبک به صورت جمعی و همزمان در یک جامعه نیز به همین صورت می باشد و تحت عنوان پلورالیم شهری مطرح می گردد ]4[. مفهوم پلورالیسم با معنی تکثر گرایی از گذشته های دور وجود داشته است لیکن ورود آن درباب شهرسازی به دوره ی پسا مدرن باز می گردد ، که به منظور ایجاد پیوندی میان دو جبهه ی سنت و مدرنیته و با هدف و نیتی مثبت تشکیل یافت . محتوای این مفهوم بدین گونه بود که تجمع چند سبک در کنار یکدیگر را برای مقابله با مشکالت شهری در نظر می گرفت . مجموعه ای که بخشی از اصول خود را از دوره ی سنتی و بخشی را از اصول دوره ی مدرن و نیز بخشی را از سایر سبک ها و مکاتب شهرسازی وام گرفته بود . ورود چنین مفهومی در جامعه ای که وحدت سبک ایرانی – اسالمی پایه ی آن را تشکیل می داد اندکی دشوار به نظر می رسید . این در صورتی بود که این ورود آگاهانه و منتطقی باشد تا چه رسد به زمانی که ورود این اندیشه در شهرسازی ایران بدون تفکر و برنامه ریزی انجام گیرد . به همین سبب در طول دوران نفوذ این مفهوم در شهرسازی ایران که آغاز آن به دوران قاجار برمی گردد تا کنون نتایج منفی و زیان بار آن را در پیکره ی شهرهای ایرانی شاهد بوده ایم . در این تأثیر پذیری منفی از پلورالیسم شهری دو مؤلفه ی هویت و منظر شهری نیز بی بهره نبوده اند . به و یژه سیما و منظر شهرهای ایران که مورد هجمه سبک های مختلف غربی بوده است و همین امر تأثیر بسزایی در هویت شهری نیز داشته است . دو مؤلفه مرتبط با هم که ارتباط پنهانی میان آن ها بر اهمیت هردو می افزاید . مؤلفه هایی که یکی جنس ماهیتی داشته و دیگری جنس کالبدی – بصری .

هویت شهری همچون روح و جانی است که در کالبد بی جان شهر دمیده شده است ، جانی که در طی روزگاران وحاصل از فرهنگ و تمدن گذشتگان ما محقق گردیده است . هویت کهنی که نمی توان غنای آن را منکر شد بلکه می توان اظهار داشت که امتزاج آن با هویت اسالمی بر غنا و ارزش آن افزوده وجایگاه آن را ارتقاء بخشیده است . دارایی که به سادگی حاصل نشده است لیکن در دل اقدامات و فعالیت های نسنجیده و پیش بینی نشده ، به سادگی می تواند از صحنه ی شهرها محو گردد . از سوی دیگر باید توجه داشت ، اولین الیه از شهر که مورد مشاهده ، درک و قضاوت قرار می گیرد کالبد و خصوصا سیما و منظر آن است . بعالوه سیمای یک شهر بعدی از شهر است که هر روز مورد مشاهده شهروندان قرار می گیرد و تأثیر بسزایی در روح و روان مردمان شهر می گذارد . تأثیری که مثبت و منفی بودن آن به گیرایی ، زیبایی ، اصالت و برخی ارزشها بستگی دارد که ریشه در فرهنگ اجتماعی و اصول اعتقادی آنان دارد . از نظر اعتقادی نیز می توان به توجه دین و خداوند به زیبایی هر شئ از جمله سیمای شهر اشاره نمود . قرار گرفتن این دو ارزش یعنی هویت شهری و سیما و منظر شهری در کنار هم به گونه ای که نافی یکدیگر نبوده و مکمل یکدیگر باشند خواهد توانست بخش اعظمی از توسعه شهری را رقم زند که هم گذشته ی شهر فراموش نگردد و هم نگاه شهر به سمت آینده ای پر از امید و آرامش تمرکز یابد . لیکن در صورتی که همچون شرایط حاضر و در غفلت مسئوالن و شهرودان به عنوان صاحبان اصلی شهر ، این دو گنجینه مورد هجمه های بی رحمانه ی مفاهیمی چون پلورالیسم شهری قرار گیرد که به دلیل نا آگاهی خودمان روی منفی اش را به ما نشان داده است ، نتایج زیان

بار و غیر قابل جبرانی در پی خواهد داشت و یا حداقل حامل پیامدهایی خواهد بود که جبران آنها به زمان و هزینه ی بسیاری نیاز دارد . به همین منظور تحقیق پیش رو بر آن است تا با معرفی مفهوم پلورالیسم شهری پرده از ابعاد ، آثار و پیامدهای مثبت و منفی این پدیده برداشته و نظرات متخصصین و شهروندان را متوجه نتایج ناخوشایندی بنماید که حاصل بی برنامگی ، عدم دانش کافی از مفاهیم وارداتی و بی توجهی به گنجینه های هویتی – بصری ارزشمند می باشد .

منابع موجود و پژوهشهای صورت گرفته درباره ی مباحث هویت و سیما و منظر شهری و نیز پلورالیسم بسیار بوده و مؤلف های مذکور به صورت مجزا ، فراوان مورد توجه پژوهشگران و متخصصین بوده اند لیکن منابع و تألیفات موجود در زمینه ی مبحث پلورالیسم شهری چه در قالب کتب معتبر و چه پژوهش های مختلف بسیار اندک بوده و از جمله پژوهش های معدود صورت گرفته مطالعات سعیده باقری راد و همکاران با عنوان )واکاوی اندیشه پلورالیسم در معماری، شهرسازی و معماری پایدار ( می باشد . ولذا به این پدیده در حوزه ی مسائل شهری توجه چندانی صورت نگرفته است و همچنان پلورالیسم شهری به صورت پنهانی به حیات خد ادامه می دهد و می توان گفت پژوهش حاضر جزو معدود پژوهش های صورت گرفته در این زمینه می باشد .

الزم به ذکر است این تحقیق عمدتا به صورت نظری بوده و با مطالعه ی منابع و اسناد معتبر موجود در حوزه های مربوطه و مشاهده آثار و نتایج اقدامات و فعالیتهای مشابه در زمینه مفهوم پلورالیسم شهری به محتوای مراحل مختلف تحقیق دست یافته است . بر همین اساس به طور مشخص روش مورد استفاده در این تحقیق توصیفی – تحلیلی بوده و شامل مطالعات کتابخانه ای نیز می گردد .

-2 پلورالیسم
از نظر لغوی واژه ی پلورالیسم معادل واژه التین pluralism و از ریشه واژه ploralis )تجمع گرایی( می باشد و به معنای حالت تعدد ،چندگانگی ،کثرت گرایی و تجمع گرایی است . در اصطالح نیز مراد از پلورالیسم ، به طور کلی هرنظریه ای است که در آن اصل و ریشه ی امور بیش از یکی دانسته شود و پلورالیست کسی است که کثرت یا چندگانگی را اصل قرار می دهد و از این رو پلورالیسم نقطه مقابل وحدت و یگانگی قرار می گیرد . برخی بر این باور اند که اصطالح پلورالیسم برای اولین بار توسط رودلف هرمان لوتسه در سال 1841 میالدی در کتابی به نام مابعدالطبیعه مطرح گردید ، اما به طور گسترده تاریخچه ی آن به سال 1970 میالدی و به جان هیگ و شاگردان او برمی گردد . این اصطالح واژه ی جدید و نوظهور نیست و در تاریخ فلسفه نیز دارای سابقه ی طوالنی می باشد . بعالوه معنای پلورالیسم در اسالم تحت عنوان تکثر گرایی در زمان خالفت مأمون الرشید که خود معتقد به تکثر گرایی بود به بحث گرفته شد . این نوع از تکثر گرایی که در تاریخ اسالمی به چشم می خورد عموما در حوزه ی پلورالیسم دینی مطرح بوده و تلقی اشتباهی از این مفهوم بوده است ، که آن را به عنوان تنوع گرایی می پنداشته . امروزه نیز چنین تفکر نادرستی وجود دارد ، که بر این اساس پلورالیسم را مسیر رسیدن به تنوع و یا خود تنوع گرایی می دانند . ]7[

1؛-2 عوامل یا ابعاد مختلف پلورالیسم

عوامل پلورالیسم می تواند اختیاری یا اجباری باشد ، به گونه ای که ورود سبک و سیاق و اصول جدید در یک جامعه به صورت اختیاری و استفاده از اصول جدید خارجی و یا تقلید از آن توسط متخصصین یا افراد جامعه باشد و یا به صورت اجباری با هدف نفوذ در فرهنگ و اجتماع یک جامعه بوده و از طرق مختلفی وارد یک کشور گردد ؛ نظیر استعمار یک کشور ، صادرات فرهنگ جدید به یک کشور ، معرفی ارزشهای نوین برای یک جامعه و . . . باشد .

از نگاه دیگر بخشی از ابعاد پلورالیسم را می توان از نظر نوعی در حوزه های مختلف جامعه بدر قالب جدول زیر تقسیم بندی نمود .

جدول : 1 تقسیم بندی انواع پلورالیسم

همانگونه که از تعریف مفهوم پلورالیسم بر می آید ، اساسا مفهوم پلورالیسم حالتی است که در زمان خروج از وحدت کامل رخ می دهد . این بدین معنا نیست که خروج از وحدت پیشین در داخل یک سبک شهرسازی یا سیستم شهری رخ نمی دهد بلکه بدین معناست که با تولد سبک های نوین و مدرنی در کنار سبک سنتی ، تجمع چندین سبک و نظریه ی گوناگون را در یک جامعه مشاهده می کنیم . از این روی پلورالیسم شهری مفهومی بی طرف در جنگ جبهه ی سنت و مدرنیته ، تمایل بر سازش میان این دو موضع و تشکیل سبکی تجمعی و چندگانه برای مقابله با مشکالت شهری دارد و به همین منظور ورود این مفهوم در حوزه ی شهری به دوران پسا مدرن باز می گردد . گرایشهای موجود در دوران پسا مدرن به دو نوع معماری در جهان منجر گشت ؛ یک گروه آثارشان تقلیدی از معماری سنتی گذشته و گروه دیگر آثارشان به بناهای مدرن شباهت دارد . ]8[ دوره ای که بر اساس تعریف جنکز طیف های متفاوتی مانند تاریخ گرایی ، بوم گرایی امروزی ، احیا گرایی مستقیم ، شهرسازی نمادین و ماورا الطبیعه شکل گرفتند . اغلب این گرایش ها با تمرکز بر یک موضوع نگاهی تقلیل گرایانه داشتند و تنها به بخشی از مشکالت شهرسازی و معماری مدرن می پرداختند . همین روند موجب شکل گیری کثرت گرایی در عرصه ی شهرسازی و معماری گردید ]9[. لیکن مفهوم قابل لمس پلورالیسم را می توان این گونه متصور شد که تمایلی برای روی آوردن به اندیشه های نو با عدم انقطاع کامل با سنت می باشد . بدین معنا که مجموعه یا سیستمی که پیش از این تحت اصول و چارچوب های مکتبی واحد ایجاد گردیده و می زیسته است ، اکنون با طرق و اهداف مختلفی روی به استفاده از اصول مکاتب و جوامع دیگر آورده است که این امر بسته به اهداف ، روشهای الگوگیری و آگاهانه بودن یا نبودن می تواند نتایج مخلتفی را در پی داشته باشد . در باب الگو گیری یک سبک در تلفیق و تجمع چندین مکتب می بایست بیان کرد که الگو گیری در سطوح جزئی و استفاده از اصول صحیح و مثبت جوامع مختلف در صورتی که با جامعه ی مبدأ متناسب یا حداقل قابل انطباق باشند می تواند پیامدهای مثبتی در پی داشته باشد که همان اهداف اصلی از تشکیل پلورالیسم بوده است . بنایراین در حوزه ی شهرسازی و مسائل شهری نمی توان به راحتی از واژه پلورلیسم به نوانع پدیده ای ذاتاٌ منفی یا مثبت یاد کرد ، بلکه مثبت یا منفی بودن آن به موارد مذکور بستگی دارد . در زمینه ی مسائل شهری پلورالیسم را می توان در قالب اصول و ارزش های معماری و شهرسازی جدیدی که در کارکرد ، کالبد و سیمای شهر ها تجلی یافته است تعریف کرد . مسائل و معیارهایی که از شهرها و جوامع مختلف دیگر به طرق مختلف در جان سیستم شهرسازی یک مکتب یا یک کشور نفوذ کرده است .

4

1؛-3 پلورالیسم شهری در ایران

در مطالعه ی تاریخ شهرسازی و معماری ایران می توان اوج وحدت در اصول و چارچوبهای شهرسازی را در دروه ی صوفیه در قالب شکل گیری مکتب اصفهان مشاهده نمود . لیکن پس از این دوره وضعیت شهرسازی و معماری ایران بنا به دالیلی تغییر اصول سیاسی حاکم و گسترش ارتباطات فرا مرزی آرام آرام به تمایل به چندگانگی و شهرسازی و معماری غربی روی آورده است . این مسئله در دوره ی قاجار که تقریبا شروع پلورالیسم شهری در ایران به نظر می رسد غالبا به صورت امتزاجی و اختالطی بوده است به گونه ای که استفاده از برخی اصول غربی در کنار اصول و ارزشهای بومی شهرسازی کشور به کار گرفته شد که تنها دوه ای است که معنای حقیقی پلورالیسم را می توان مشاهده نمود . با ادامه این امر در دوره ی پهلوی و نفوذ روز افزون اصول و ارزشهای غیر بومی در کشور و رویکرد کامال تقلیدی صرف و عدم توجه به ارزشهای موجود ، مفهوم پلورالیسم از بعد منفی آن در منظر شهرهای ایران نمود بیشتری یافت که یکی از ابعاد این پدیده ظهور شهرسازی بولدوزری در این دوره بود . الزم به ذکر است در دوران پس از انقالب نیز به سبب مشکالت و مسائل گوناگونی همچون مشکالت سیاسی – نظامی ، گسترش شهرنشینی ناشی از عدم مدیریت صحیح رشد جمعیت ، موجب شد مشکالتی افزون بر مشکالت قبلی در مجموعه شهرسازی و معماری کشور ایجاد گردد. در سالهای اخیر نیز با وجود توجه به تحلیل و بررسی مسائل شهری توسط پژوهشگران و متخصصین ، چارچوب ها و اصول شهرسازی و معماری غربی به صورت نا آگاهانه در سیستم شهرسازی کشور در قالب قوانین و اصول شهرسازی نهادینه شده است .

2؛-3 عوامل و ابعاد مختلف پلورالیسم شهری

در ابتدا ابعاد کلی پلورالیسم شهری را می توان در دو دسته مثبت و منفی تقسیم بندی نمود . این در حالی است که در ابتدای تشکیل اندیشه ی پلورالیسم چنین تقسیم بندی و چنین هدفی وجود نداشته است و بوجود آمدن این تقسیم بندی حاصل برداشت ناصحیح از مفاهیم این پدیده و دالیل بسیار دیگر است . عوامل و شرایط پلورالیسم واقعی ) مثبت( هنگامی فعال هستند که هدف از روی آوردن به آن جستن رهیافتی برای مقابله با مشکالت تازه ای است که سبک سنتی به تنهایی قادر به پاسخگویی به آنها نمی باشد و سیستم به صورت کامال برنامه ریزی شده ، آگاهانه و محتاطانه به استفاده از اصول و روشهای غیر بومی و غیر سنتی دست می زند و با تلفیق و تطبیق آن با شهرسازی سنتی در پی جبران نواقصی است که شهرسازی سنتی در مواجهه با نیازهای امروزین دچار آنهاست .البته الزم به ذکر است که این نواقص حاصل عدم معاصر سازی اصول و چارچوب ها در زمان مناسب خود می باشد .

لیکن پلورالیسم شهری منفی که در ایران نیز با چنین تعریفی از آن روبرو هستیم زمانی رخ می نماید که ورود سبکهای جدید و غربی و تجمع چندین سبک ، به صورت نا گهانی و یا بدون برنامه ریزی شده باشد که معنای بارز تقلید صرف و نفوذ فرهنگی می باشد .

-4 هویت

در فرهنگ لغات درباره ی معنی هویت به تعاریفی مانند : حقیقت شی یا شخص که مشتمل بر صفات جوهری او باشد . شخصیت ، ذات ، هستی و ... برخورد می کنیم همچنین گفته اند : هویت در لغت به معنای بیان و یا نمایش ماهیت شئ یا پدیده در ذهن آدمی است . اما تعریف رایج هویت ، احساس تعلق خاطر به مجموعه ای مادی و معنوی است که عناصر آن از قبل شکل گرفته اند ؛ در خصوص واژه ی التین هویت )identity( گفته اند که از قرن چهاردهم در زبانهای اروپایی رایج شده و ریشه آن به دو واژه التین identitas به معنی )خصوصیت چیزی همانند ( و idem به معنی )همان ( و معادل قدیمی تر یونانی آنها می رسد . این تعریف با اعتالی جایگاه هویت از حیطه ی نشانه ی قراردادی صرف و تبدیل آن به مفهومی عینی ، ذهنی و پیچیده ، آن را در شمار موضوعی اساسی در قلمرو علوم اجتماعی و فرهنگ جوامع پیش رونده قرار می دهد . هویت