بخشی از مقاله
چکیده
شهرها به عنوان فضایی که تجلی واقعی شیوه زندگی و بینش ساکنان آن می باشد ,در بردارنده عوامل گوناگون کارکردی و کالبدی هستندکه در بیان تفکرات و عقاید ساکنان و سازندگان آن دخیل می باشند.شهر اسلامی یکی از مظاهر تمدن اسلامی است که ساختار و استخوان بندی آن به شیوههای مختلف از فضای اندیشهای حاکم بر آن متأثر بوده است که شهر ایرانی - اسلامی نیز از این قاعده مستثنی نیست، از شهرایرانی- اسلامی ، تعاریف و تفاسیر کمی و کیفی متعددی وجود دارد که کالبد ساختاری آن را تبیین می نماید در این مقاله تلاش می شود که ویژگی های شهرهای اسلامی ایرانی, ابعاد آن ,عناصر هویت بخش به این گونه شهرها و به صورت مختصر یکی از این عوامل - محله- بررسی شوند. پژوهش حاضر که حاصل مطالعات کتابخانه ای و اسنادی می باشد با رویکردی توصیفی- تحلیلی به تشریح موضوع پرداخته تا بتواند الگویی کلی از شهر ایرانی اسلامی ارائه دهد.
1. مقدمه
شهر اسلامی عبارت است از نمایش فضایی ساختمان اجتماعی، که براساس ایدهآلهای اسلامی، فرمهای ارتباطی، عناصر تزئینی خود را در آن وارد کرده است، اصل دیگری بر جامعه مسلمانان حاکم است و آن محدود نبودن به زمان و نداشتن جغرافیایی خاص است که مفهوم اسلامی آن را تعریف می کند - بمات، . - 1369 شهر در الگوی مبانی دینی اسلام از قوانین مدون شریعت اسلام اخذ شده و هیچ ملاک کمی در آن لحاظ نشده است، بلکه از نظر مبانی دینی هر جایی که تعدادی از انسان ها - کم یا زیاد - بر اساس عدالت دینی زندگی کنند و منافع همه جانبه مردم در نظر گرفته شود، شهر نامیده می شود.
تا آن جا که در حافظه تاریخ به یاد مانده است هیچ گاه انسان از اندیشه و رویای بهتر زیستن فارغ نبوده و همیشه، نگاه او برای یافتن آیندهای بهتر و سامان یافته تر، دور دستها را هدف قرار داده است، رویای مزبور، در زندگی انسان، به گونه ای مختلف تبلور یافته و بارزترین نمونه آن را در اندیشه مدینه فاضله می یابیم، آرمان شهر زمینی که در آن از نابسامانی و دغدغه های جوامع موجود اثر و نشانی نباشد - صارمی، . - 1387
.2مفاهیم و مبانی نظری
-1.2 شهر
"مامفورد" شهر رامجموعهای متشکل از گروههای نخستین و اتحادهای هدفمند جمعی میداند : مورد اول را در اشکالی چون خانواده و محله که در تمام جماعتها دیده میشود قرار داده و مورد دوم را ویژه و خاص شهر معرفی میکند و برای شهر دو وجه متمایز قائل میشود :
- ابزار اساسی فیزیکی برای وجود شهر عبارت است از کالبد ثابت ، مساکن پایدار ، تاسیساتی دائم برای گرد آوردن و تبادل.
- ابزار اساسی غیر فیزیکی عبارت است از تقسیم اجتماعی کار که نه فقط زندگی اقتصادی بلکه فرآیندهای فرهنگی را تضمین میکند - فکوهی به نقل از مامفورد ، - 1386
شهر چیزی بیش از مجموعه افراد و تسهیلات اجتماعی است . شهر بیشتر حالتی از اندیشه است ، انسجامی از عادات و سنن و طرز فکرهای سازمان یافته که ذات لاینفک این عادت گردیده ، به عبارت دیگر ، شهر صرفا یک مکانیزم کالبدی و یک بنای مصنوع نمیباشد. شهر درگیر روند اجتماعی مردمی است که آن را تشکیل میدهند، شهر محصول طبیعت و به خصوص طبیعت بشر است. با در نظر گرفتن اینکه، حضور انسان واقعیتی به نام شهر را پدید میآورد و انسان جامعه را شکل میدهد، شهر نیزدر ارتباط تنگاتنگ با جامعه است ، جامعه مدنی که از حضور انسان متاثر است. شهر، حاصل مجموعه روابط میان بازیگران اجتماعی است که شکل آن از چگونگی روابط تبعیت میکند. لذا شهر به عنوان یک واقعیت اثرگذار و غیر قابل انکار به شیوه جدیتری در قیاس با گذشته، خود را در قالب حوزههای مطالعاتی که به بررسی موضوعات انسانی می پردازد تحمیل کرده است - لنگ، . - 1381
-2.2 شهر اسلامی
شهر اسلامی را میتوان شهری دانست که در آن مظاهر تمدن اسلامی نمود داشته و هر یک از اجزای چنین شهری، یادآور حضور خداوند است - باقری، . - 1386 شهر اسلامی مبلغ و تجلیگاه توحید، تذکر جامعه به عبودیت آنان در برابر خالق یکتا، شهری با وحدت جامعه و نه تفرق مردم است - تقی زاده، . - 1378 شهراسلامی به شهری اطلاق میشود که در سرزمینهای دارای فرهنگ و اعتقادات نشات گرفته از دین اسلام ایجاد شده یا رشد یافتهاند. شهرنشینی و شهرهای اسلامی ، دورهای مشخص و محدود - چهارده قرن پیش تا کنون - را در برمیگیرد و با کمال شگفتی بر پهنهای بسیار وسیع در سه گوشه جهان کم و بیش مهم و باستانی گسترش یافته است.
این پهنه از اقیانوس اطلس تا دریای چین از خلیج گینه تا آسیای مرکزی از بالکان تا اندونزی و از شاخ آفریقا تا خلیج بنگال گسترش یافته است - کونئو ، - 1384 این شهرها در ویژگیهای کالبدی و اجتماعی متاثر از حاکمیت فرهنگ اسلامی یا حکومت اسلامی بوده و در ساختار کالبدی آنها میتوان این مهم را کامل بصورت مشهود وملموس مشاهده نمود، وجود حرائم مختلف و متنوع که سازگار با کلیه اصول و مقاصد دین مبین اسلام بوده ، در نظر گرفتن شان همه ساکنین شهر در شکلگیری ساختار ، توجه به جایکیری بناهای عام المنفعه مانند حمام ،کاروانسراها و بازارها ، در نظر گرفتن جایگاه مکانی مساجد محلی و جامع و ... که همگی بخشی از هویت و ساختار شهر اسلامی هستند، نمودی از تاثیر فرهنگ و حکومت اسلامی بر شکلگیری ساختار این شهرها میباشد.
از جمله عناصر اصلی شهر اسلامی مسجد و بازار هستند. »مسجد در شهر مهمترین بنای عمومی تلقی شده و در تفکرات مربوط به شهرسازی اسلامی موقعیت اساسی داشته است. این مساجد ابتدا در کنار شهرها بنا میشد تا این که در طی زمان قلب شهرها پذیرای آنها گردید - مشهدی زاده دهاقانی ، . - 1373 بنت در تحقیقی که درباره ایدئولوژی شهرنشینی اسلامی نموده تاکید کرده که اسلاماساساً دین شهری است که ساختار شهرهای فتح شده را دوباره شکل داده با این تاکید که بین محیط صحرایی و بیابانگردی و محیط شهرنشینی از نظر اکولوژیکی مغایرت وجود دارد و ضرورت زندگی در اسلام و انجام واجبات دینی چون نماز و روزه و توجه به انجام و اجرای این فرائض در شهر تجلی مییابد . - Hisham,2003 - به طور کلی در ماهیت و قابلیت تمایز شهرهای اسلامی نظریه های گوناگونی مطرح شده است که در یک دسته بندی کلی نظریه به پنج نظریه میتوان اشاره کرد:
-1 نظریاتی که شهر در قلمرو فرهنگ اسلامی را تقلیدی از شهرهای قدیمی رومی و یونانی میداند.
-2 نظریاتی که شهر در قلمرو فرهنگ اسلامی را صفت شرقی داده و آن را شهر شرقی مینامد.
-3 نظریاتی که شهر در قلمرو فرهنگ اسلامی را فاقد شرایط و ویژگی های یک شهر میدانند.
-4 نظریاتی که شهر در قلمرو فرهنگ اسلامی را فاقد تداوم و استمرار تاریخی میدانند.
نظریاتیکه شهر در قلمرو فرهنگ اسلامی را دارای ساختاری سست و بیقاعده میداند - باقری، . - 1386
-3.2 شهر اسلامی – ایرانی
مطابق با تعریفی علمی, شهر زیستگاهی است انسان ساخت و در زیر یک قدرت سیاسی مشخص، که تمرکز جمعیتی نسبتا پایداری را در درون خود جای می دهد - آکوچکیان , - 1387 بنابراین, عنصر جمعیت انسانی و همچنین شرایط و احوالات این موجودیت زنده و پویا عاملی اصلی در تاثیرگذاری بر روند ساخت و توسعه شهرها محسوب می شود.
