مقاله بازشناسی گرایشهای هویت گرا در معماری پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران

بخشی از مقاله

بازشناسی گرایشهاي هویت گرا

در معماري پس از پیروزي انقلاب اسلامی ایران

چکیده

بازشناسی گرایش هاي هویت گرا در معماري پس ازپیروزي انقلاب اسلامی ایران ،فرصتی براي مطالععه وبازاندیشی در معماري معاصر ایران است.مقاله حاضرمی کوشد بارویکردي بی طرفانه و به دور از ارزش داوري، آثار طراحی شده در معماري پس از پیروزي انقلاب اسلامی ایران را مورد تجزیه وتحلیل قرار دهد.نتیجه پژوهش مستند به نمونه اي تفصیلی مشتمل برپنجاه اثر، از آثارمعماري معاصر ایران است .

چارچوب نظري پژوهش برمبناي ادبیات تخصصی معماري معاصر و بااستناد به اندیشه هاي معماران مطرح تنظیم شده است.برمبناي چارچوب تحلیل کالبدي – محتوایی ترسیم شده،آثارمنتخب ازپنج منظر تجزیه وتحلیل شدند : -1اصول ساختاردهنده ي طرح، -2مفاهیم ساختارهاي فضایی، -3شکل وفرم بنا، -4مصالح در بنا، -5رابطه با بافت .

مطالعات انجام شده گویاي آن است که میتوان باالهام از موفقیت ها وعدم موفقیت هاي کسب شده در این بناها واستناد به دستاوردهاي پژوهش ،نمونه اي نمادین از معماري هویت گرا طراحی نمود. نمونه اي که برآیند فعالیت ها ونتیجه ي تلاشهایی است که گرایش هاي هویت گرا، در سالهاي پس از پیروزي انقلاب اسلامی ایران در عرصه معماري داشته اند .

کلیدواژه : معماري معاصر ایران ، هویت اسلامی ، گرایش هاي هویت گرا ، معماري پس از پیروزي انقلاب اسلامی ایران ،گرایش هاي تجدیدحیات گرایانه .

-1 مقدمه

بحث از جریان ها و گرایش هاي تجدیدحیات گرایانه در معمار ي معاصر ایران، ازجمله مباحثی است که پرداختن به آن با هدف هاي متفاوت ومتنوعی صورت می پذیرد. نگرشی که در این جستار به منظور نقد، تحلیل وبررسی گرایش هاي تجدید حیات گرایانه در معماري معاصر ایران انتخاب شده است،محتوایی تحلیلی دارد ومی کوشد تابا تکیه بر دستاوردهاي محدود پیشینه ي مکتوب معماري معاصر ایران در دوره هاي اخیر، به تحلیل وبررسی بناها وساختمان هاي ساخته شده بعد از پیروزي انقلاب اسلامی ایران که سعی در هویت گرایی دارند، بپردازد. روش انتخاب شده در این مقاله بسیار بدیعتر از آن است که با سایر مقاله ها ومتون تدوین شده در این زمینه قابل مقایسه باشد. از لحاظ نوع شناسی، روش تحلیل متن حاضر، نوعی برخورد عینی با موضوعاتی است که جنبه هاي ذهنی وپیش فرض هاي بسیارمهمی دارند؛ روشی که به "تحلیل محتوایی" معروف است.

انتخاب عنوان »بازشناسی گرایش هاي هویت گرا در معماري پس از پیروزي انقلاب اسلامی ایران« به جاي نام آشنا وقدیمی نقدجریانهاي تجدیدحیات گرایانه در معماري معاصر ایران،به خودي خودبیانگر ویژگی رویکرد پیشنهادي در تدوین مقاله است.

استفاده از تجربه هاي پیشکسوتان هنرومعماري در طراحی مبانی تحلیلی رویکرد این مقاله از ایده تاجزیی ترین مسائل ،چون انتخاب دسته بندیها ،موضوعی است که انتظار میرود به سبب بهره مندي ازتجارب افراد مطلع وصاحب نظر،موفقیت هاي بیشتري را درارائه ومعرفی نتایج حاصل از بحث در اختیارهمگان قراردهد. مهمترین کاستی نقدهایی که در زمینه تاریخ معماري معاصر نگاشته شده اند آن است که مفاهیم معماري معاصر در قالب عبارت ها واطلاعات تاریخی و بعضا بی مورد ارائه میشوند. این نگاه »اطلاع محور« حاکم بر نقد معماري معاصر تاکنون راه به جایی نبرده است. رویکرد »تحلیل محور« انتخاب شده براي این پژوهش ،در حقیقت تفاوت اصلی تحقیق حاضر باپژوهش هاي دیگر را در بر می گیرد. از این رو میتوان پژوهش حاضر راتحقیقی با رویکرد تحلیل محور دانست .

-1-1 روش تحقیق

جریان هاي هویت گرا درمعماري معاصر ایران با چهره هاي متنوعی ظاهر شده وخصوصیات گوناگونی را پدید آورده اند.تحلیل این مطلب درباره ي ایده هایی مانند معماري مدرن،پست مدرن ومتاخر – که از یک سو منشا آنها خارج از ایران است ،و دراین باره معماري ایران تاثیرپذیربوده ،واز سوي دیگر تعاریف مشخص تري از خصوصیات آنها براي تحلیل وجود دارد- میسرتر از ایده هایی است که هنوز خصوصیات آنها روشن نیست واختلاف نظر درباره ي آنها وجود دارد.بنابراین در تهیه ماتریس اولیه ي بناها قبل از هرگونه پیش داوري ،تنها در جست وجوي تعیین مشخصه هاي بناها در جداول مربوط بودیم. مهمترین دستاورد رویکرد انتخابی ،پرهیز از پیش داوري درباره ي آثار گرایش هاي تجدیدحیات گرایانه در معماري معاصر ایران ،پیش از تحلیل اجزاي بناهاي آن است.

-2-1 روش گردآوري داده ها

بر مبناي چارچوب تحلیل کالبدي –محتوایی، پنج محور براي تحلیل در نظر گرفته شد که در چارچوب نظري آمده است.

سپس زیرمجموعه هاي پنج محور اولیه ، تعیین و در ماتریس جاي داده شده اند. براي ارزیابی بناها، پس از تعیین مشخصه

1

هایی که باید مورد بررسی قرار گیرند، دوستون به ماتریس اضافه شد. در واقع اینها دولایه بودند که ویژگی بنا را در موضوعات مختلف نشان می دادند. لایه اول میزانی از ابهام در آنها وجود داشت ونشان میداد که بنا،به طور کامل در برگیرنده ي آن ویژگی یا فاکتور نبود، ولی به هر حال در بنا وجود داشت، ولایه دوم مربوط به مشخصه هایی بود که در این آثار از سوي پرسش شوندگان به خوبی قابل مشاهده وبازشناسی بود. به عبارت دیگر ،لایه اول به گفته هاي معمار ویا منتقدان معماري از بنا اختصاص دارد،ولایه دوم به نظر پرسش شوندگان درباره ي بنا اختصاص یافت.

-1 مجموعه تفریحی-ورزشی -2 مجموعه چندمنظوره زعفرانیه،
ونک، طراحی اسماعیل طراحی اسماعیل طلایی ورضادانشمیر

-3-1 انتخاب نمونه هاي موردي : براي بررسی فراگیر در زمینه ي معماري معاصر لازم بود بناها باشیوه اي کارآمد انتخاب شوند تابتوانند نمونه ي موردي موفق وقابل اعتنا محسوب شوند.از این رو، جامعه آماري شامل 50 نمونه از آثار شاخص معماري معاصر ایران شد که در نشریه ها ومجله هاي معتبر علمی مورد توجه بوده اند.

-2 چارچوب مبانی نظري وادبیات موضوع

چارچوب نظري با مروري بر ادبیات موضوع، و با تحلیلی بر گرایش هاي تجدید حیات گرایانه در معماري معاصر ایران تدوین شد تا استنتاج هاي بعدي و منش فکري حاکم بر پژوهش مشخص و معین شود. تجزیه وتحلیل معماري معاصر ایران، نیازمند ترسیم یک چارچوب نظري فراگیر و تعریف یک ساختار تحلیلی دقیق است که به کمک آن بتوان ضمن تحلیل وبررسی نمونه ها وبناهاي ساخته شده ،به نتایج قابل قبولی دست یافت. از این رو، چارچوب نظري ترسیم شده در پژوهش ،علاوه بر بهره گیري از پیشینه موضوع، مبتنی بر آثار ارزشمندي از معماري معاصر ایران است که در سالهاي پیش از پیروزي انقلاب اسلامی ساخته شده اند. بنابراین براي تهیه وتنظیم آن به منابع معتبر نقد معماري مراجعه شد. از این رو در آغاز پژوهش ،رویکردها و آراي مختلفی که از سوي نظریه پردازان معماري معاصر ایران مطرح شده است ودسته بندیهاي ارایه شده از سوي آنها گردآوري شدند. طبقه بندي رویکردها متضمن واژه هایی بودندکه با انتصاب آنها به بناهاي مختلف ،هر یک در جایگاهی قرار می گرفت. از آنجا که تعاریف و واژه هاي مورد استفاده در دسته بندیهاي مختلف ،یکسان بکار نرفته اند، تعیین جایگاه دقیق بناها چندان بسادگی میسر نبود وحتی در مواردي ،یک بنا در جایگاههاي کاملا متضادي قرار میگرفت. براي پاسخ گویی به این مسئله وبراي دستیابی به طبقه بندي منطقی و علمی ،روشی ترکیبی در دستور کار قرار گرفت. در نتیجه بناها هم ازنظر معمار ومنتقدان وهم از نظر مخاطبان وگروه هاي مختلف مردم به دقت مورد تحلیل وبررسی قرار گرفتند. واژه هاي مورد استناد

٢

همان مفاهیمی هستند که توسط مردم وگروههاي مخاطب بیان شده، یا از سوي معماران و منتقدان در توصیف گرایش ها و جریان هاي هویت گرا در معماري معاصر ایران، به آنها اشاره شده است .

در نهایت براي ارتقاي هر چه بهتر تجزیه وتحلیل موردي ،مجموعه اي از واژگان کلیدي طرحهاي مختلف گردآوري شدند. پس از گردآوري این واژه ها،نیاز به این بود تا واژه هایی که می توانستند از تاویل هاي گوناگونی برخوردار باشند، با تعریفی واحد ویا با مشخص نمودن شاخصه هایی معین، بازتعریف شوند. در مرحله بعد واژه ها در طبقه بندیهایی قرار داده شدند تا سطح اطلاعاتی که در تحلیل هاي بعد مورد استفاده قرار می گیرند، مشخص شوند. بر این مبنا چهار موضوع اصلی ویک موضوع فرعی، پنج رده اصلی طبقه بندي داده ها را بوجود آوردند که هر یک داراي زیرمجموعه هاي مرتبط با خود هستند.

زیرمجموعه هاي مذکور نیز در صورت نیاز به بسط بیشتر به زیرمجموعه هاي کوچکتري تقسیم شدند که به طور عمده دربرگیرنده واژه هایی هستند که در تبیین مفهوم مطرح شده به کاررفته اند. به طور مثال زمانی که از واژه یا اصطلاح »معماري مدرن« در ماتریس طبقه بندي استفاده میشود در لایه بعدي به واژه هایی مانند بروتالیسم،شکستن جعبه و عملکردگرایی اشاره گردید تا شاخصه هایی که در بناها براي شناسایی معماري مدرن به کار گرفته شده اند،معین گردند .این موضوع در ارتباط با دیگر موارد نیز رعایت شده است.

واژگان تحلیلی پژوهش مانند معماري مدرن، مدرنیته،راسیونالیسم((rationalism ، مدرنیزاسیون یا مدرن سازي (Modernization) ، سادگی (Rohe : Less is more purism) ،تقابل سنت وتجدد، و دیگر واژگان تحلیل کالبدي بر مبناي ادبیات خاص موضوع ترسیم شدند.

-3 سفارت ایران در بانکوك، طراحی سیدهادي میرمیران -4 سفارت ایران در برلین، طراحی داراب دیبا

علاوه بر واژگان فوق، واژگان تحلیلی بارویکرد زیبایی شناسانه مانند تنوع وپیچیدگی ،ترکیب بندي(کمپوزیسیون) ،خوانایی ، تصویرپذیري ، ابهام (Ambiguity) ،ابهام یا رازآمیزي (Mystery)، استعاره ، نمادسازي، سایه روشن ، انگیزش تداعی ، خلاقیت ، معناگرایی ،ابهام و ایهام ، عبور وخلا ،تضاد وتکامل ، هندسه پنهان ،تداوم فضایی ، تضاد وتباین، درون وبرون وانسجام فضایی از ادبیات عام موضوع انتخاب شدند. سپس براساس جریانهاي بین المللی، وبرنامه هاي توسعه اقتصادي ، اجتماعی وفرهنگی کشور ، جدول نهایی تنظیم شد. پس از جمع بندي و طبقه بندي واژه ها ،مهمترین شاخه ها ومفاهیم کالبدي – محتوایی مورد بررسی عبارتند از : -1 ایده هاي ساختاردهنده طرح ، -2مفاهیم ساختارهاي فضایی، -3 شکل وفرم در بنا، -4

مصالح در بنا، -5رابطه با بافت ومحیط پیرامون که در ادامه به بحث گذارده میشوند.

-1 ایده هاي ساختاردهنده طرح : ایده هاي ساختاردهنده طرح، متضمن مفهوم ( ( Concept یا ایده کلی طرح است که ساختار اصلی طرح براساس آن برنامه ریزي ،برنامه دهی وطراحی شده است.نمونه هاي تحلیلی در ماتریس

٣

این بخش در هفت گروه طبقه بندي شدند : -1 مفهوم گرااز معماري گذشته ، -2فرم گرا از معماري گذشته، -3

مدرن ،-4پست مدرن، -5 مدرن متاخر، -6 معماري ارزان قیمت ،-7بومی گرایی .

این نکته قابل ذکر است که این موضوع ها مفاهیم و یا ایده هایی هستند که از میان تحلیل هاي اولیه انتخـاب شـده اندومفروض بود که بناهاي مورد تحلیل براساس خصوصیات آنها شکل گرفته ویا از آنها تاثیر پذیرفته باشند .

-2 مفاهیم ساختار فضایی : مفاهیم ساختار فضایی مشخص کننده نوع نگرش به کیفیت فضایی طرح در بنا، براساس

ایده هاي اصلی طرح است . در ماتریس ،در مواردي که ایده ي اصلی طرح براساس رویکردهاي مدرن، پست مدرن یا متاخر شکل

-5 سرکنسولگري ایران در فرانکفورت ، و -6 کانون وکلاي دادگستري در تهران . طراحی سیدهادي میرمیران

گرفته است،مفاهیم فضایی هریک را نیز در بر دارد ،اما زمانیکه از رویکرد گذشته گرا در طرح استفاده شده، موضوع هاي استفاده شده در فضاي معماري بر اساس سه گروه دسته بندي شده است : -1 ایده هاي فضاي گذشته که بیشتر به مفاهیم فضایی مورد استفاده در گذشته می پردازد. مانند گذرو خلا ،-2 استفاده ي استعاره اي یا جزییات سنتی در فضا(سمبولیسم انتزاعی) ، -3 ایده هاي سنت گرایی افراطی به معناي استفاده ي افراطی از ایده هاي فضایی معماري گذشته که براساس آنها فضایی شبیه سازي شده با برداشت از معماري گذشته به وجود آمده است،

-4ایده هاي فضایی غیرایرانی شامل مفاهیمی که در معماري معاصر ایران از معماري معاصرغرب،به صورت مستقیم وغیرمستقیم الهام گرفته شده است .
-3 شکل وفرم در بنا : نقد، تحلیل وبررسی شکل وفرم بناهاي نمونه آماري در گرایش هاي تجدیدحیات گرایانه در معماري معاصر ایران براساس پنج محورکلی صورت پذیرفته است: -1استفاده از فرم هاي معماري گذشته، -2 شکل و فرم مدرن، -3شکل وفرم پست مدرن ، -4گرایش هاي فرمال معماري هاي تک ، -5 فرم هاي ناآشنا .