بخشی از مقاله
چکیده
ساختار و سیمای شهرهای جهان در گذر زمان و در فرآیند جهانی سازی دچار تحولات شگرفی شده اند اما میزان تغییر و تحول در هر شهر به عوامل و مؤلفه های گوناگونی بستگی دارد. در این میان شهرهای ایرانی-اسلامی و عربی- اسلامی طی دهه های اخیر دچار نوعی دگردیسی گردیده اند. امواج مدرنیسم و بازتاب فیزیکی آن در شهرها و سپس جریانات پست مدرنیستی اثرات بسیار مهمی برساخت و بافت و فونکسیون این شهرها به جای گذارده است. به بیانی دیگر مشخصه های مکانی شهرها که برخاسته از مجموعه عوامل جغرافیایی و فرهنگی و متحول در بستر تاریخ بشمار می روند دچار استحاله شده و اثرات نامیمونی برروابط و مناسبات شهروندان بجای گذارده است و در نتیجه شهر بی هویت، انسان های بی هویت را در خود جای داده و به این ترتیب معنا و معنویت را از فضای کالبدی شهر به دورساخته است. این مقاله با رویکردی تطبیقی و به
شیوه توصیفی- تحلیلی در پی کشف رمز و راز هویت زدایی از شهرهای جهان اسلام است. شیوه جمع آوری اطلاعات عموما به روش اسنادی - کتابخانه ای - است و تئوری هدایتگر آن مبتنی بر دیالکتیک فضایی و
ماتریالیسم فرهنگی می باشد. نتایج این تحقیق حاکی از آن است که فرآیند جهانی سازی اثرات شگرفی بر کلیه شهرهای جهان برجای می گذارد اما تحولات فیزیکی - کالبدی - و سیمای شهرها و همچنین روابط و مناسبات
اجتماعی و اقتصادی در شهرهای ایرانی- اسلامی و عربی- اسلامی به یک میزان نبوده است و زمینه های
جغرافیایی،تاریخی،اقتصادی و سیاسی نقش بسیار مهمی در این ناهمگونی داشته است.
واژههای کلیدی: شهر اسلامی،شهر ایرانی- اسلامی، شهر عربی- اسلامی، جهانی سازی،هویت مکانی.
-1 استادیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه تهران
مقدمه
گسترش سریع شهر نشینی و افزایش تعداد شهرها و تحولات عظیمی که در کلان شهرهای جهان رخ می دهد از خصیصه های قرن حاضر است. سرعت رشد اختراعات و پیشرفت فناوری در همه زمینه ها،فشردگی فضا- زمان، بسط روابط سرمایه داری در کشورهای جهان به ویژه پس از سقوط دیوار برلین و پایان یافتن جنگ سرد و تک قطبی شدن جهان و نیز تشدید فرآیند جهانی سازی، تحولات شگرفی در فضاهای شهری جهان بجای گذاشته است. این اثرات در نقاط مختلف دنیا متفاوت بوده و به ویژه شهرهای سنتی و شهرهای ایرانی- اسلامی و شهرهای عربی- اسلامی را بیش از حد متعارف دچار تغییر و دگردیسی کرده است. امروزه فضاهای شهری در کشورهای مسلمان تحت تأثیر عوامل برون زا قرارگرفته و شهروندان را با چالش های اساسی مواجه ساخته است.یکی از مهم ترین چالش های زندگی شهری در چنین کشورهایی،ناپایداری در ابعاد گوناگون است.
-2 مبانی نظری
شهرها محصول روابط متقابل میان محیط های فرهنگی و طبیعی خود می باشند.تأسیس شهرها عمدتا ناشی از عوامل گوناگونی مانند مذهب،اقتصاد و ملاحظات نظامی است - خیرآبادی،. - 16 :1376 شهر به تعبیری سیستم یا هم پیوستگی از عناصر و واحدهای فرهنگ معنوی و مادی شهری گوناگون و پویاست که در سیر تطور خود نقش و بازتاب صورت بندی اجتماعی - اقتصادی بردوران را در زمینه طبیعی خود جلوه گر می کند. بنابراین شناخت تمامیت شهر ایجاب می کند همه اجزا و قوانین سازماندهی کارکردی و ساختاری آن به صورت تکوینی نیز تبیین شود. این شناخت شامل بررسی شرایط و مقتضیات طبیعی و ارزیابی توان های جغرافیایی بر پیدایی و گسترش شهر،تجزیه و تحلیل ژرف بافت کالبدی و نیروهای سیاسی،فرهنگی و اقتصادی موثر بر شکل یابی،ریخت زایی، جمعیت پذیری،کارکرد های متنوع، ساخت اکولوژیکی رابطه شهر، ده و نظایر آن ها می شود - مومنی،. - 6 :1389
درشکل گیری شهرها دو عامل را می توان دخیل دانست،نخست گروه انسانی که ممکن است یک قلعه،معبد،بازار یا بندر بنا کند،دوم عنصر طبیعی یعنی مکانی که اگر از نظر مزایای محلی و ناحیه ای به خوبی انتخاب شده باشد بقا و رشد شهر را تضمین کند - ایست،. - 104 :1392اگرچه مونتسکیو در کتاب روح القوانین معتقد است که امپراتوری اقلیم،نخستین امپراتوری است - همان: - 63 ولی بسیاری از پژوهشگران معتقدند که شهری که اعتبارش از عامل مذهبی ناشی می شود ممکن است در طول حیات خود گاهی با سکون مواجه شود اما مسلما هیچ وقت از بین نمی رود.این شهرها گاه چنان در گستره جهان تأثیر می گذارند که نمی توان مشابه شهرهای دیگر به آنها نگریست و باید جایگاه ویژه ای
برای آنان در نظر گرفت - گلابگیر و همکاران، . - 17 :1383 بی تردید اعتقاد،ایدلوژی و بینش های فلسفی،اقتصادی ومذهبی در آفرینش پدیده های جغرافیای فرهنگی نقش بسزا دارند - سعیدی،. - 11 :1370
به بیانی دیگر - فرهنگ یکی از بنیادی ترین عوامل تأثیر گذار بر شکل گیری محیط زندگی انسان است شهر نیز یکی از مهم ترین تجلی گاه های فرهنگ جامعه است - نقی زاده،. - 375 :1381 در واقع شهر به عنوان یکی از آثار کارکردی انسان برمبنای جهان بینی های گوناگون و فرهنگ و تمدن مربوط به آن اشکال فضای خاص خود را نمایان می سازد. از سویی شهر اسلامی از مبانی جهان بینی اسلامی نشأت گرفته و برمبنای اصول جهان بینی توحیدی مبتنی بر وحدانیت و عدالت شکل می گیرد و از سوی دیگر بنای تفکر و اعتقاد انسان مسلمان برپایه توحید همواره هدایتگر کارکردهای فرد مومن بوده و خود موجب ارتباط،پیوستگی و وحدت بین وجه فکری و وجه عملی مسلمانان شده است - مومنی،. - 19 :1389 تأثیرجهان بینی و فرهنگ جامعه برشکل گیری شهر و محیط زندگی و به عبارتی تأثیر این عوامل بر چهره و سیمای نواحی مختلف جهان به ویژه شهرها امری پذیرفته شده است - پاپلی یزدی، . - 6 :1369 به طور کلی می توان گفت - در شهر تقریبا هیچ شکل و فضا و عملکرد و تناسب و ارتباطی را نمی توان یافت که بتواند مستقل از مبانی فرهنگی و جهان بینی جامعه شکل گرفته باشد و یا بتوان تأثیر آن را بر فرهنگ جامعه نادیده گرفت.اگرچه فرهنگ و اعتقادات و باورهای جامعه ایرانی کماکان براصول معنوی خویش استوار بوده و مورد احترام مردم نیز می باشد.لیکن با اختفای مبانی نظری، آرا و فرآورده ها و الگوهای بیگانه در معماری و شهرسازی به کشور وارد شده و با شدت هرچه تمام تر ترویج و تشویق و ترغیب شدند تا جایی که شهرهایی بی هویت و به صورت تقلید ناقص و کاذب - بدون اعتقاد - الگوهای بیگانه به وجود آمد که ناخودآگاه ارزش ها و باورهای جامعه را نیز دچار استحاله و دگرگونی نمود - نقی زاده،. - 379 :1381
یکی از نمونه های بارز ایفای نقشی را که در معرفی مکتب و تفکر و فرهنگ اهل خود به سایر جوامع ایفا نموده است را می توان شهرهای مسلمین نامید. اصطلاح شهر اسلامی را اولین بار جهانگردان و غیر مسلمانان به کارگرفته و ترویج کردند - . - Alsayyad 1991 علت ابداع و از آن مهم تر ترویج این تعبیر و وجه تسمیه هم این موضوع نبود که این شهرها دقیقا مطابق تعالیم اسلامی بنا گردیده بودند و یا اهل آنها جملگی مسلمان بودند. بلکه علت آن بود که اساسا وجوه تمایز بارزی بین شهرهای محل زندگی مسلمین و شهرهای سایر تمدن ها و ملل با فرهنگ ها و جهان بینی های متفاوت وجود داشت.
این وجوه تمایز عمدتا به موضوعات بسیار نزدیکی به شیوه زندگی مسلمین بود. از جمله توجه متعادل به جنبه های معنوی و مادی حیات،توجه به آیین های خاص مذهبی،توجه به خانواده و حرمت آن توجه به انسان و شخصیت معنوی ولی تفکر توحیدی و اجتناب از برخی هنرها - مجسمه سازی و تصویرنگاری و... -
