بخشی از مقاله
چکيده
از فعاليت هاي مکمل کشاورزي در روستاها در راستاي توسعه پايدار روستايي و برخورداري روستاييان از معيشت پايدار، مي توان بهره گرفت که در اين ميان گردشگري روستايي، امکان افزايش درآمد خانوارهاي روستايي، اشتغال زايي و جلوگيري از مهاجرت هاي روستايي را فراهم مي کند. گردشگري روستايي در واقع شکلي از مشارکت همه اقشار جامعه روستايي در فرآيند توسعه است ، چرا که با ورود گردشگر به يک منطقعه تمامي افراد ناخودآگاه در مسير توسعه قرار ميگيرند. در اين تحقيق سعي شده است آثار اقتصادي و اجتماعي گردشگري در منطقه روستايي آتشگاه از توابع شهرستان لردگان با استفاده از مدل SWOT بررسي شود.
ابتدا از طريق مطالعات کتابخانه اي و مشاهده و مصاحبه اطلاعات کلي پيرامون موضوع تحقيق حاصل شد، پس با استفاده از اطلاعات ، پرسشنامه اي طرح شد و به تعداد خانوارهاي روستاي آتشگاه که ١١٠ نفر بودند تنظيم و توزيع شد و در آخر با استفاده از ماتريس ارزيابي به تحليل اطلاعات پرداخته شده است . نتايج تحقيق نشان مي دهد که گردشگري سبب رونق ساخت و ساز در منطقه شده و کاهش مهاجرت روستاييان به شهر را به دنبال داشته است . همچنين نتايج نشان مي دهد که مهمترين تهديد براي اين روستا احداث سد خرسان ٣ است که با احداث اين سد، روستاي آتشگاه با تمام جاذبه هاي طبيعي و فرهنگي منطقه به زير آب مي رود.
واژه هاي کليدي: گردشگري، اثرات اقتصادي اجتماعي، توسعه روستايي، روستاي آتشگاه
مقدمه
نقش و جايگاه روستاها در فرآيندهاي توسعه اقتصادي و اجتماعي در مقياس محلي، منطقه اي، ملي و بين المللي، و پيامدهاي توسعه نيافتگي مناطق روستايي چون فقر گسترده ، نابرابري فزاينده ، رشد سريع جمعيت ، بيکاري، مهاجرت و حاشيه نشيني شهري موجب توجه به توسعه روستايي و حتي تقدم آن بر توسعه شهري شده است ( ازکيا و غفاري ١٣٨٨: ١٩). فقر يکي از مهمترين و اساسي ترين موضوعات در حيطه توسعه روستايي محسوب مي شود. در حالي که متخصصان تلاش کرده اند تا شرايط روستايي را از طريق رويکردهايي مانند بهبود حاصلخيزي خاک، اصلاحات ارضي و فناوري پيشرفته بهبود بخشند، رويکردهاي توسعه سنتي که عمدتا بر مسائل اقتصادي تمرکز داشتند، در کاهش فقر روستايي موفقيت چنداني به دنبال نداشتند(جمعه پور٢٨:١٣٨٤). از اين رو، براي توسعه روستايي به فعاليت ها و رويکردهاي جديدي که پايدار و جامع باشند نياز است . يکي از راهبرد هايي که در سال هاي اخير، به خصوص در کشورهاي توسعه يافته مورد توجه قرار گرفته و در برخي از اين کشورها به اجرا درآمده و نتايج مثبتي به همراه داشته است ، توسعه و گسترش گردشگري در نواحي روستايي و استفاده از جاذبه هاي متعدد طبيعي و فرهنگي روستا به عنوان منبع درآمد و معيشت مردم روستا و در عين حال کمک به حفاظت از سرمايه ها و جاذبه هاي منحصر به فرد طبيعي و فرهنگي روستاست . گردشگري، عقيده بسياري از محققان ، در مقايسه با ديگر بخش هاي اقتصادي مزاياي بسياري دارد که آن را به ابزاري موثر براي از بين بردن فقر تيديل مي کند.گرچه تحقق آن تا حد زيادي مستلزم اين است دستور کار فقر به طور مشخص تري در برنامه ها و استراتژي هاي ملي گردشگري براي تقويت مشارکت و فرصت هاي بيشتر براي قشر فقير گنجانده شود(UNWTO :٢٠٠١ Ashley,roe and Goodwin). توجه به جايگاه گردشگري در توسعه روستايي، از آن جهت مهم است که مي توان با بهره گيري مناسب از منابع طبيعي و انساني، علاوه بر امکان رشد اقتصادي به ترويج بخش کشاورزي و توليد صنايع دستي محلي پرداخت و گامي در راستاي بهبود شرايط زيست محيطي و پاسداشت مواريث فرهنگي بومي و آداب و رسوم محلي در روستاها، برداشت . توريسم روستايي مي تواند موجبات بهبود فرآيند توسعه روستايي را با ايجاد فعاليت مکمل بخش کشاورزي، اشتغال زايي و افزايش درآمدهاي خانوارهاي روستايي را در بستر مشارکت سازي روستايي در فرآيند توريسم پذيري ممکن کند.(محمد مهدي گودرزي سروش ١٠٢:١٣٨٩). با توجه به اينکه روستاي آتشگاه از پتانسيل هاي خوبي براي گردشگري برخوردار بوده و پذيراي گردشگران و مسافران زيادي است . پژوهش حاضر در پي پاسخ به اين پرسش هاست :
- گردشگري چه اثرات اقتصادي- اجتماعي بر زندگي مردم روستاي آتشگاه داشته است ؟
- چه راهبردي براي توسعه گردشگري در اين روستا مناسب تر است ؟
پيشينه تحقيق
نتيجه پژوهش رستمي ومحمدي يگانه نشان مي دهد که گردشگري روستايي راه حلي کلي براي رفع همه مشکلات نواحي روستايي نيست ، اما يکي از شيوه هايي که پيامدهاي اقتصادي عمده و پر اهميتي دارد و مي تواند به کند شدن روند تخليه سکونتگاههاي روستايي کمک کند برشمرده اند(رستمي و محمدي يگانه ١٣٨٨). نتايج حاصل از مطالعه اي ديگر حاکي از آن است که روند کنوني بهره برداري از طبيعت ، به رغم برخي از فعاليت ها و تمهيدات محدود کننده ، فراتر از ظرفيت تحمل محيط است و بيم آسيب هاي جدي و نابودي توان هاي طبيعي و اقتصادي منطقه مي رود(عليزاده ١٣٨٢). فوايد گسترش و توسعه گردشگري را مي توان چنين برشمرد: افزايش درآمد خانوارهاي روستايي(caslake١٩٩٣) فروش محصولات کشاورزي( Jacobson and roberls ١٩٩٨)، توليد و فروش صنايع دستي و همچنين ايجاد فرصت هاي اشتغال برابر براي ساکنين روستايي( & cater ,٢٠٠٧ Mellgren١٩٩٤ lowman )، تشکيل و توزيع متعادل سرمايه هاي عمومي در جوامع روستايي و بهبود در پروژه هاي روستايي ( Kamauro١٩٩٨ Milaren ,٢٠٠٠ Isaacs ,٢٠٠٢ Vivanco ,١٩٩٦)، همچنين افزايش ميزان کار براي زنان (٢٠٠٢ Fleischer ,٢٠٠٠ Woods) و بهبود کيفيت زندگي و رضايت مندي روستايي(شهيدي اردستاني و گودرزي ١٣٨٨: ١٠٣). شارپلي در تحقيق خود، تنوع اقتصاد محلي، ايجاد فرصت هايي براي فعاليت هاي چندگانه و بدين وسيله جلوگيري از رکود موقت را از مزاياي گردشگري مي داند(٢٩٢ :٢٠٠٦ Sharphly). کديور و سقايي در پژوهش خود به اين نتيجه دست يافتند که در صورت عدم سازماندهي مناطق گردشگري، نه تنها پايداري محيط با خطر مواجه مي شود بلکه امنيت اجتماعي آن مکان نيز دچار خدچه مي شود(کديور و سقايي ١٣٨٦). افزون بر اينها، نتايج پژوهش تقديسي و دانشور عنبراني(١٣٨٦) نشان داد که اگر منطقه اي از لحاظ جاذبه غني باشد، ليکن از جنبه امکانات رفاهي بدان توجه نشود، از نظر پذيرش گردشگر با شکست مواجه مي شود(تقديسي و دانشور عنبراني١٣٨٦ :١٨٢). در تحقيقي ديگر تجلي برنامه ريزي و سرمايه گذاري زيرساخت ها و تشويق بخش خصوصي، از عوامل مهم توسعه و پيشرفت گردشگري برشمرده شده است (تجلي ١٣٧٩). مافي و سقايي يکي از عوامل بسيار مهم سفر گردشگران به مناطق متعدد را علاوه بر داشتن جاذبه هاي طبيعي مطلوب ، وجود مسير دسترسي و وسايل مناسب براي خمل و نقل مي داند(مافي و سقايي، ١٣٨٧:٣١). نتايج تحقيق دهقان نشان داد که به دليل مديريت ضغيف و برنامه ريزي نادرست مسئولان ، توجه چنداني به گردشگري نشده است و گردشگران از نظر مردم روستا افرادي غريبه و بيگانه با آداب و رسوم و فرهنگ روستاييان اند(دهقان ، ١٣٨٧:٦). Mitchell and Hall در نتايج تحقيق خود افزايش ميزان آموزش نيروي انساني، آموزش فعاليت هاي بازاريابي و همچنين فعاليت هاي اجتماعي را از عوامل موثر در افزايش سود بيشتر سازمانهاي گردشگري مي دانند( ٢٠٠٥ Hall &Mitchell :١٠). تحقيق حاضر نيز به تاثير گردشگري در توسعه روستاي آتشگاه در بعد اقتصادي و اجتماعي مي پردازد تا با سنجيدن ميزان اثرگذاري صنعت گردشگري بر زندگي مردم اين روستا، در پي اتخاذ راهبردي مناسب براي تقويت آن باشد.
روش تحقيق
با توجه به موضوع ، اهداف و فرضيه هاي پژوهش ، روش انجام اين تحقيق توصيفي- تحليلي است . در عين حال ، اين تحقيق به لحاظ هدف جزء تحقيقات کاربردي و توسعه اي است . روش گردآوري اطلاعات با توجه به ماهيت مطالعه به صورت کتابخانه اي و ميداني بوده است . بر همين اساس از طريق بررسي منابع ، مشاهده ، مصاحبه و پرسشنامه اطلاعات مورد نياز به دست آمد. ابتدا از طريق مصاحبه با دهيار، شوراها و اهالي روستا اطلاعات کلي حاصل شد، سپس با طراحي پرسشنامه که به تعداد ١١٠ خانوار روستا بوده ، اقدام به توزيع پرسشنامه ها بين روستاييان و جمع آوري آنها شده است . براي تحليل آثار گردشگري در روستاي آتشگاه از مدل SWOT استفاده شده ، به اين معنا که نقاط قوت ، پتانسيل ها و نقاط ضعف و تهديدهاي گردشگري را در منطقه مورد نظر شناسايي کرده تا بتوان با توجه به اين مدل راهکاري را براي بهبود و گسترش گردشگري ارائه داد. به اين صورت که اگر ضعف ها به قوت و تهديد ها به فرصت تبديل شوند مسلما گردشگري کارکرد بهتري براي زندگي اجتماعي اقتصادي آن منطقه خواهد داشت .
تعريف مفاهيم
گردشگري و گردشگري روستايي
توريسم واژه اي فرانسوي است که که از ريشه (( تور)) گرفته شده است . تور در زبان فرانسه به معني حرکت دوراني، عمل پيمودن ، طي کردن ، سير کردن و گردش کردن است (بقايي و نوروزي١٣٨٤: ١٩). براساس تعريف سازمان جهاني توريسم (WTO)، توريسم شامل فعاليت هاي اشخاصي است که به خارج از محيط عمومي و معمولي خود مسافرت و در آنجا اقامت مي کنند، مشروط بر اينکه اين اقامت کمتر از يک روز و بيشتر از يک سال نباشد و با اهدافي همانند تفرج ، تجارت و غيره در ارتباط باشد(حسين زاده دلير و حيدري١٣٨٢: ٢٦-٢٥).
گردشگري روستايي يکي از انواع مختلف گردشگري است و شامل فعاليت ها و گونه هاي مختلف گردشگري در محيط هاي روستايي و پيرامون آنها مي شود ونيز در بردارنده ارزش ها و آثار متفاوتي براي محيط زيست روستا اعم از طبيعي و انساني است (٦١٧ :٢٠٠٢ Soteriades). همچنين گردشگري روستايي را مي توان نوعي مسافرت دور از خانه به مکان هايي خارج از شهرک هاي اصلي و کنار ساحلي تعريف کرد(:٢٠٠٥ England Research). برخي نيز گردشگري روستايي را نوعي فغاليت در مناطق تفريحي- تجاري در روستا مي دانند که خدماتي را براي گردشگران عرضه مي کند(١٢٠ :Campbell١٩٩٩). و در معني کلاسيک ، نوعي فعاليت توريستي است که درآمد اضافي براي آنهايي فراهم مي کندکه شغل اصلي شان در حوزه کشاورزي و صنعت است (١٨٠ :٢٠٠٥ Szabo). در يک مفهوم کلي، مي توان گردشگري روستايي را فعاليت گردشگري در محيط روستا دانست ؛ يا در يک حوزه کاربردي وسيع تر آن را فعاليت گردشگري در حوزه گردشگري تلقي کردکه فعاليت هاي انساني در آن (اقتصاد وابسته به زمين ) غالبا در بخش کشاورزي است (٨٨ :١٩٩٦ Oppermann).
در اين بين ، شرايط طبيعي و اقليمي همراه با ساختارهاي اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي محيط روستا اشکال گوناگون و متنوعي از روستا را بوجود مي آورند که هر کدام به لحاظ فيزيکي،تيپ ، معماري، نوع مسکن ، الگوي سکونت ، نوع معيشت ، آداب و رسوم و نسبت ها از يکديگر متمايزند. اين تمايز خود خالق جاذبه هايي است که گردشگران روستايي را به بازديد از اين مناطق علاقه مند مي کند(رضواني١٣٧٧: ١٠٥).
قابليت هاي گردشگري در توسعه روستايي
پويايي اقتصاد روستايي از طريق انواع فعاليت هاي مربوط به تمامي بخش هاي اقتصادي، امري الزامي است ( مطيعي لنگرودي١٣٨٢: ٨١-٨٠). بسياري از برنامه ريزان وسياستگزاران توسعه از فعاليت هاي گردشگري به عنوان رکن اصلي توسعه پايدار ياد مي کنند.
زماني که شرايط ملي و بين المللي اجازه گسترش و توسعه گردشگري بين المللي را ندهد، توسعه داخلي به ويژه در مناطق توسعه نيافته و محروم مي تواند نقش مهمي در توسعه اين مناطق داشته باشد( جمعه پور١٣٧٨: ٨٧). روستاها از گذشته دور، يکي از مقاصد گردشگران و محلي براي سير و سفر مردم بوده است . امروزه بسياري از نواحي روستايي به علت داشتن محيطي مفرح و جذاب ، بسياري از جمعيت شهري را در ايام تعطيلات آخر هفته و يا فصلي و سالانه به سوي خود مي کشاند(مطيعي لنگرودي١٣٧٥: ٨٧). در بسياري از کشورها تنها روستا مخزن ميراث فرهنگي و طبيعي است ، و اين ميراث فرهنگي و جوي روستايي است که بسياري از گردشگران را جذب مناطق روستايي مي کنند(شارپلي١٣٨٠، ١٢٢). توسعه گردشگري جهت فقرزدايي و کاهش مهاجرت ، ايجاد رفاه اجتماعي ، حفظ ويژگي هاي فرهنگ سنتي، حفظ بافت سنتي، ارتباطات فرهنگي، حفظ منابع طبيعي و فرهنگي، تقويت غرور ملي و ايجاد فرصت هاي شغلي در کنار فعاليت هاي کشاورزي و دامداري در مناطق روستايي و دور افتاده ، عنصري اساسي و ضروري محسوب مي شود( قادري١٣٨٣: ١٦). بنابراين براي توسعه نواحي روستايي، بايد براي توسعه گردشگري روستايي برنامه ريزي کرد. به طور کلي توسعه گردشگري هر چند موجب تحولات اجتماعي مشابه با تغيير و تحولات ناشي از صنعتي شدن جوامع بومي مي گردد ولي گردشگري بر خلاف صنعت مي تواند هنرهاي مردمي، سنت ها و عادات کهن را از نو زنده کرده و نسبت به حفظ ميراث فرهنگي و طبيعي نيز ايجاد انگيزه و علاقه نمايد( طيب ١٣٧٩: ٢١٦). گردشگري مي تواند براي محصولات کشاورزي، صنايع دستي و ديگر محصولات حاصل از فناوري ايجاد تقاضا نمايد(سقايي١٣٨٢: ٣). گردشگري پايدار در نواحي روستايي به همان اندازه که به حفظ هويت و فرهنگ نواحي روستايي توجه دارد، حفظ محيط زيست فيزيکي را نيز لحاظ مي کند(٢٠٠٨ Butlr et al). گردشگري روستايي موجب توسعه اقتصادي جامعه محلي و بهبود کيفيت زندگي در مناطق روستايي مي گردد
(١٢٩ :٢٠٠٧ Djekic). آنچه مسلم است ، اين که از نظر موافقان ومخالفان توسعه ، گردشگري روستايي به طور فزاينده اي به صورت يک نوشدارو افزايش دهنده توان اقتصادي، بالابرنده قابليت زيست در نواحي دور افتاده ، محرک تجديد حيات سکونتگاهها و نيز بهبود دهنده شرايط زندگي جوامع روستايي محسوب مي گردد(١,٢ :٢٠٠٤ Briedenhamm).
منطقه مورد مطالعه
روستاي آتشگاه از توابع بخش مرکزي شهرستان لردگان وافع در استان چهارمحال و بختياري و با موقعيت جغرافيايي ′′١۶′١۴°٣١ شمالي و ′′۵٧′۵٩°۵٠ شرقي است . اين روستا در دهستان سردشت و در فاصله ٤٠ کيلومتري شهر لردگان قرار دارد. بر اساس اطلاعات بدست آمده از دهياري روستا، جمعيت آن ٥٠٠ نفر (١١٠ خانوار) است . روستاي آتشگاه که خاطرات سرداران عيلامي را به ياد مي آورد.، دره اي تنگ و زيبا با خصوصيات بکر و طبيعي است . در ميان دره ، نهر خروشاني جاري است و سنگ ها و درختان کهنسال گردو، چنار، بلوط و زبان گنجشک پيرامون آن را فرا گرفته اند و شيب زياد و پستي و بلندي هاي جا به جاي آن ، آبشارهاي کوچک متعددي را در طول ٣ کيلومتر ايجاد کرده است . رود بسيار زيباي خرسان نيز با حجم آب قابل توجه در پايين دست روستا قرار دارد. با آنکه منطقه ، هوايي معتدل متمايل به گرم دارد، ليکن در روستا و حاشيه آبشار هوا به شدت خنک و روح افزا است که فضاي فرح بخشي را جهت گذران اوقات فراغت و تفرج فراهم مي کند. همه ساله به خصوص در فصل بهار و تابستان گردشگران و جهانگردان به اين منطقه سفر مي کنند. گردشگران و مسافران از اکثر نقاط کشور به خصوص استانهاي اصفهان ، خوزستان ، کهگلويه و بويراحمد و شهرستانهاي استان چهارمحال و بختياري براي ديدن اين مناظر سفر خود را به روستاي آتشگاه منتهي مي کنند. با توجه به اطلاعات به دست آمده جهانگرداني از کشورهاي اروپايي و آسيايي نيز به ديدن اين منطقه آمده اند. بر همين اساس روستاي آتشگاه به يکي از جاذبه هاي گردشگري تبديل شده است .
