بخشی از مقاله
بررسي تاثير اقليم بر معماري و بافت شوشتر
چکيده
شايد بتوان گفت يکي از مهم ترين عوامل موثر در طراحي شهرها، اقليم مي باشد. آن چنان که تاثير آن در تمام تاروپود بافت شهري و حتي تک تک بناها و عناصر معماري داخلي فضاها ديده مي شود. در اين مقاله شهر شوشتر به عنوان نمونه اي ناب و منحصر بفرد از معماري پايدار کهن برگزيده شده و سعي در بررسي تاثير يک به يک عوامل اقليمي در جاي جاي اين شهر کهن شده است . اين تحقيق که از نوع کاربردي مي باشد، به روش پيمايشي انجام گرفته است و تلاش گرديده تا ويژگي ها و عناصر اقليمي شهر شوشتر مرکز توجه و بررسي قرار گيرد و با رسيدن از کليات به جزئيات در معماري و طراحي، تمامي عوامل مربوط به طراحي اقليمي در اين شهر بيان شود. هدف از اين مقاله نيز درک دلايل استفاده از جزء به جزء اين عوامل معماري در طراحي بناهاي اين شهر است . بنابراين با وارد شدن به بافت شهر، قدم زدن در ميان کوچه هاي تنگ و باريک آن و لمس حس پنهان در دل شهر و با بهره گيري از منابع مکتوب در اين زمينه ، سعي در کشف راز وجودي اين شهر کرده ايم .
کلمات کليدي: معماري همساز با اقليم ، شوشتر، بافت شهري، طراحي اقليمي
١- مقدمه
در بحث توسعه پايدار و به طبع آن معماري پايدار اين که هر ساختمان بايد با بستر و محيط طبيعي پيرامون خود تعامل داشته باشد به امري بديل مبدل شده است . (زنديه ،١٣٨٥)شرط لازم براي بهره گيري از شرايط طبيعي، هماهنگي و انطباق ساختمان ها با شرايط اقليمي است . (آيوازيان ،١٣٧٧)موضوع اقليم در بحث توسعه پايدار، از مباحث اساسي و تعيين کننده مي باشد. چرا که موضوع توسعه پايدار، صرفه جويي در مصرف انرژِي، خصوصا انرژي هاي فسيلي و تجديد ناپذير بوده و لذا، طراحي اقليمي بناها و کالبد شهرها، نفش به سزا و تعيين کننده اي در کاهش مصرف سوخت و در نتيجه حفظ آن براي نسل هاي آينده خواهد داشت .(شقاقي و همکاران ،١٣٨٥)براي صرفه جويي انرژي در فضاهاي شهري به موقعيت اقليمي(امکانات طبيعي) وضعيت اقتصادي، ترکيب ، بافت موجود و کاربري زمين هاي آن بايد توجه کرد، چراکه با نگاهي به معماري شهري و سنتي ايران ، درمي يابيم که تجربه استفاده از انرژي هاي طبيعي غير زيرزميني مانند خورشيد، باد و ... از ديرباز در اين مرزو بوم متداول بوده است اگر به نحوه قرارگيري منازل و فضاهاي پروخالي در شهرهاي حاشيه کويري نظري افکنيم صدق اين مطلب را در مي يابيم .(آيوازيان ،١٣٧٧)با مطالعه ساختمان هاي بومي در هر اقليم ، به روشني اين نکته حاصل مي شود که تمامي ساختمان هاي بومي، کاملا براساس اصول اقليمي و در جهت استفاده حداکثر از انرژي هاي طبيعي و مقابله با سرما و گرماي آزار دهنده ، طراحي و ساخته شده اند که اين امر به طور کامل با فرهنگ مردم هر منطقه همسو بوده و معماري بومي و بوم آور تعريف شده است . (قباديان ،١٣٨٧)
در بحث توسعه پايدار، توجه مجدد به امر طراحي اقليمي و بازگشت به معماري و شهرسازي بومي در هر اقليم ، مطرح شده و دست اندرکاران و متخصصان را به پرداختن به اين مهم دعوت مي نمايد.
در اين مقاله به بررسي ويژگي هاي کالبد بافت کهن شهر شوشتر پرداخته و راهکارهاي به کار گرفته شده در طراحي اقليمي بناها را براساس اقليم اين منطقه مورد تجزيه و تحليل قرار خواهد رفت . شناخت و معرفي اين راهکارها، مي تواند براي استفاده در بافت جديد شهرشوشتر و شهرهايي با اقليم مشابه مورد استفاده طراحان قرار گيرد و کالبد اين گونه شهرها را در جهت توسعه پايدار شکل دهد.
٢- سوالات تحقيق
- نظر به شاخصه هاي اقليمي منطقه ، نما و جهت ساختمانها چگونه بايد باشد تابيشترين بهره از گردش خورشيد در فصول مختلف و بادهاي موجود در اين اقليم باشد؟
- جهت تقليل هزينه هاي ساخت ، چگونه از مصالح بومي مي توان استفاده کرد؟
- آيا مي توان به الگوهاي اقليمي مشخصي در معماري شهر شوشتر دست يافت ؟
- شرايط اقليمي چگونه ساخت و سازهاي معماري و بافت شهري شوشتر را تحت تاثير قرار خواهد داد؟
٣- روش بررسي
روش تحقيق اين مقاله ، روشي ترکيبي از نمونه هاي موردي و تحقيق پيمايشي (ميداني)، با شيوه جمع آوري اطلاعات از انواع مشاهده هاي ميداني و مطالعات اسناد و کتابخانه اي مي باشد. در اين مقاله تعدادي از عناصر معماري به عنوان نمونه هايي مورد بررسي قرار گرفته و سپس نقد و تجزيه تحليل گرديده اند. متذکر مي گردد که ويژگي ها و عناصر اقليمي در اين تحقيق پيمايشي مرکز توجه و بررسي قرار گرفته است و از مجموعه فعاليت هايي از قبيل مشاهده و پيمايش نمونه هاي موردي در کسب اطلاعات جديد و نو درباره ي موضوع مورد تحقيق ياري جسته و با توصيف هاي تحليلي، ادراکي و طبقه بندي آن ها احکام لازم صادر گرديد.
٤- مطالعات عمومي شهر شوشتر
شوشتر با مساحت ٣٤٤٠ کيلومترمربع در شمال استان خوزستان واقع شده و در طول جغرافياي ٤٨ درجه و ٥ ثانيه و عرض جغرافياي ٣٢ درجه و ٢ دقيقه و ٣٠ ثانيه و ارتفاع آن از سطح دريا ٤٣ متر است . بخشي از شهرستان شوشتر در جلگه واقع شده است . شوشتر از شمال به کوه هاي بختياري و دزفول از جنوب به هفتکل از غرب به دزفول و شهر باستاني گندي شاپور و از شرق به مسجد سليمان محدود مي شود. . اين شهر به دليل عبور انشعابات رودخانه کارون از دو طرف آن به شهري جزيره اي مبدل شده است و اقتصاد آن بر پايه کشاورزي است . رودخانه کارون شهر شوشتر را به سه منطقه شوشتر نو ، فرهنگ شهر و کوي نيرو در شمال شرقي و شرق تقسيم کرده است .
شکل ١: موقعيت جغرافيايي شوشتر در استان خوزستان و ايران
گيريشمن باستانشناس فرانسوي غار پبده در اطراف شوشتر را نخستين سکونتگاه انساني در ايران دانسته و بدينصورت قدمت شوشتر را به حدود ده هزار سال پيش مي رساند.
عيلام شناس معروف والترهينس در کتاب دنياي گمشده عيلام ، احتمال داده است شوشتر امروز همان آدامدن عيلامي مي باشد.
در مورد نام شوشتر برخي از نويسندگان بناي شهر شوشتر را به هوشنگ پيشدادي نسبت مي دهند.گويند شهر شوش را هوشنگ پيشدادي بنا نهاد چون وضع مردم شهر شوش بسيار خوش آمد آن را شوش نام نهاد به معني خوب و چون هوشنگ در کنار رود کارون رسيد. وضع آنرا ديد و گفت اين جا شوشتر است و استعداد فراواني براي بنا نهادن يک شهر پر رونق را دارد و شوشتر را ساخت به معني خوب تر. در کتاب نزهه القوب آمده است : هوشنگ پيشدادي ساخت و خراب شده بود و اردشير بابکان تجديد عمارت آن کرد و شکلش بر مثال اسب ساخت . حمزه اصفهاني گويد :شوش معرب سوس است و در فارسي به معني خوب است و شوشتر يعني خوبتر و شهر شوش به شکل باز و شهر شوشتر به شکل اسب است و محيط شهر اهواز به شکل ضلع شطرنج است . بنا به گفته برخي از مورخين شوشتر در دوران گذشته شش دروازه داشته و به همين علت شش در ناميده شده .اما يکي از زيباترين روايات در اين باب ارتباط شهرستان شوشتر با ايزد آب آفرين تيشتر است بگونه اي که نام اين شهر مشتق شده از کلمه تيشتر دانسته و ارتباط مستقيمي بين اين دو استوار است .
٥- اقليم شهر شوشتر
معدل دماي ساليانه اين اقليم ٢٣ تا ٢٧ درجه و نوسان دماي ساليانه آن ٣٥ تا ٤١ درجه مي باشد. در تابستان متوسط حداکثر دما در طي روز حدود ٤٢ تا ٤٦ درجه و متوسط حداقل دما در طي شب حدود ١٨ تا ٢٨ درجه مي باشد. در زمستان متوسط حداکثر دما در طي روز حدود ١٦ تا ٢٤ درجه و متوسط حداقل دما در طي شب حدود ٣ تا ٩ درجه است . حداکثر مطلق دما در تابستان ٤٢ تا ٥٤ درجه وحداقل مطلق در زمستان ١- تا ٩- درجه مي باشد. يخبندان به ندرت اتفاق مي افتد. بارندگي ساليانه ١٠٠ تا ٤٧٠ ميلي متر است . رطوبت نسبي هوا در تابستان حداقل ١٠ تا ٤٠ درصد و در زمستان حداکثر ٧٠ تا ٩٠ درصد مي باشد.
از نظر آسايش انسان ، اين اقليم داراي تابستان هاي بسيار گرم و نيمه خشک و زمستان هاي معتدل است . در مواقع گرم ، تقريبا ١٠ تا ١٢ ماه از سال روزها نياز به سايه وجود دارد. در عين حال که در٧ تا ٩ ماه از اين ايام ، علاوه بر سايه بهره گيري از مصالح مناسب ضروريست .(طاهباز،١٣٧٧)
تاثير آب و هوا در ترکيب و استقرار بناهاي دوشهر دزفول و شوشتر که در منطقه گرم و نيمه مرطوب قرار گرفته (درجه حرارت در سال بين ٣ تا ٥٤ درجه سانتيگراد و يا ٣٨ تا ١٥٠ درجه فرانهايت و رطوبت نسبي بين ٤- ٩٢ درصد در نوسان است ) بگونه ايست که ايجاد سايه در جهت مختلف بنا و بهره گيري از جريان هوا اهميت خاص مي يابد، آن چنان که با توجه به خصوصيات آب و هوايي اين شهر عامل گرمايي مهمترين و موثرترين عامل در شکل گيري ساختمان هاي بومي آن است . (ربوبي ، بي تا)
٦- تاثير اقليم بر بافت شهري شوشتر
شکل پذيري بافت شهري و روستايي و تطبيق شرايط زندگي با عوامل طبيعي و همچنين استفاده از اين عوامل در شرايط بسيار نامساعد آب و هوايي در اين مناطق ، قابل توجه است . به جرات مي توان بيان نمود که يکي از دستاوردهاي مهم معماري سنتي ما در همين تطبيق و فراهم نمودن محيط مناسب زندگي در اين مناطق گرم است . (رحيمي،١٣٥٣)
شکل - بافت شوشتر
با توجه به ميزان درجه حرارت و رطوبت نسبي، مي توان اين ناحيه را از لحاظ اقليمي، بين منطقه گرم و خشک مناطق مرکزي ايران و گرم و مرطوب سواحل جنوبي کشور، محسوب نمود. در دو شهر باستاني دزفول و شوشتر که هر دو داراي بافت شهري قديمي اي به مقياس بسيار وسيع مي باشند، ملاحظه مي شود که اقليم گرم و نيمه مرطوب ، باعث ايجاد بافت شهري و فرم ابنيه اي شده که حالت بينابين با بافت شهري و فرم ابنيه در دو منطقه گرم و خشک و گرم و مرطوب دارد.
درون گرايي و دارا بودن بيشترين بدنه مشترک در همسايگي ها با هدف ايجاد کمترين سطوح مورد تابش ، بافت شهري را به فضاهاي درهم تنيده اي که با کوچه هاي باريک ، محصوريت بالا، جداره هاي بلند و فضاهاي سرپوشيده اي به نام ساباط به هم پيوسته مي کند تبديل کرده است . اين نوع بافت ، سايه زيادي براي بناها به خصوص معابر ايجاد مي نمايد که بسيار مطلوب است . چنين به نظر مي رسد که هماهنگي محيطي مزبور، محصول فرآيندي طولاني از آزمون و خطاهاي مکرر بوده که در طي تاريخ و در جريان طراحي و ساخت ابنيه و بافت هاي شهري به وقوع پيوسته است . (گلکار، ١٣٧٩)
شکل - بافت هر شوشتر
٧- ويژگي هاي معابر در شوشتر
از لحاظ بافت شهري، اکثر خصوصياتي که در شهر هاي حاشيه کويري وجود دارد، در اينجا نيز ديده مي شود؛ مانند فضا هاي محصور و کوچه هاي باريک و پيچ در پيچ . در اينجا نيز کوچه ها باعث پيوستگي و اتصال فضا هاي شهري مي شوند و با تغييراتي که در بدنه کوچه يا گذر به وجود مي آيد، خبر از اهميت مکاني آن محل مي دهند. در نقاطي که گذر به بازارچه محله مي رسد، معمولاً روي آن ، چند طاق قرار دارد و در مرکز محله ، عرض گذر زياد شده و به صورت ميدانگاهي براي تجمع اهل محل درآمده است .کوچه به عنوان يک عامل ارتباطي در تسلسل فضاهاي شهري رابط مجموعه هاي مسکوني و در حقيقت عامل ارتباط اين مجموعه ها به راسته اصلي و محورهاي شهري است .
(رحيميه ، بيتا) شبکه راه ها با نظمي ارگانيک و سلسله مراتبي که متاثر از دما، جهت وزش باد، عوارض طبيعي زمين ، امنيت و مالکيت و خصوصيات اجتماعي و اقتصادي است شکل گرفته است . نحوه شکل گيري معابر در بافت قديم به نحوي است که بادهاي غالب مناسب (شمال شرقي) در آن جريان يافته و جهت کوچه ها مخالف با باد نامناسب (جنوب غربي) باشد. در اين گذر ها، انسان ، واقعاً مفهوم هماهنگي و گوناگوني در مقياس انسان را حس مي کند. اين گذر ها با وجود دارا بودن انسجام و وحدت بصري از لحاظ شکل ، رنگ و نوع مصالح ، از تنوع کافي از نظر نحوه اجرا، ابعاد و فرم برخوردارند و براي هر عابر پياده اي مي تواند بسيار جالب و دلپذير باشد. امري که متاسفانه در معابر امروزي، کمتر ديده مي شود.
٨- ساباط
در قديم چون محدوده زمين هر ساختماني، مانند امروز، مستطيل شکل نبوده و مقررات و ضوابط شهرداري نيز از لحاظ حريم فضاي معابر، همانند زمان حاضر، مدون نبوده و به علاوه ، هر محله اي در بافت شهري، تقريباً خودمختار و اهل محل از لحاظ قومي و يا صنفي، هم مسلک بوده اند، لذا در بسياري از موارد، گسترش خانه بر روي کوچه نيز ادامه مي يافته و يک يا چند اطاق بر روي گذر مي ساختند و عبور و مرور از زير اين اطاق ها که ساباط ناميده مي شده ، انجام مي گرفته است .
اين ساباط ها علاوه بر سايه ، باعث ايجاد کوران نيز مي شدند؛ امري که در مناطق گرم و نيمه مرطوب ، ضروري است .
همانند اين ساباط ها را مي توان در بافت قديم اکثر شهر ها و روستا هاي مناطق گرم و خشک ، گرم و نيمه مرطوب و همچنين سرد و کوهستاني، ديد. ساباط ، باعث تعديل درجه حرارت گذر مي شود. در مناطق کوهستاني و سرد، ابعاد ساباط ، کوچک ولي در مناطق گرم و خشک و مخصوصاً گرم و مرطوب ، ابعاد ساباط ، بزرگ مي باشد.
شکل ٤- ساباطي در شوشتر
نحوه استقرار ساباط ها که از ويژگي هاي بارز شهرسازي است ، انسان پياده را در مسير حرکت خود در نوعي توالي مناسب در فضاي سايه قرار مي دهد. در بسياري از ساباط ها، ورودي چند خانه مجتمع شده است . محصوريت ، سلسله مراتب و رعايت حريم ها و عرصه هاي اجتماعي به واسطه اين شهرسازي محقق مي گردد که به پايداري اجتماعي شهرهاي کويري کمک بسزايي کرده است . (اسدپور،٧٠:١٣٨٥)
شکل ٥- ساباط در بافت شوشتر
