بخشی از مقاله
چکيده
تالاب استيل آستارا با وسعتي بالغ بر ١٣٨ هکتار در جنوب غربي درياي خزر واقع شده و يکي از مناطق حفاظت شده استان گيلان مي باشد. اين بررسي از بهار١٣٨٧ تا زمستان ١٣٨٧ به مدت يک سال به منظور شناسايي فيتوپلانکتون هاي اين تالاب و بررسي تنوع ، تراکم ، فراواني و تغييرات فصلي آنها صورت گرفت . با توجه به موقعيت جغرافيايي تالاب و مساحت آن ١٣ ايستگاه نمونه برداري در نظر گرفته شد. نمونه برداري در اواسط هر فصل يک بار و با توجه به عمق آب تالاب با استفاده از تيوب (لوله P.V.C) انجام شد. خصوصيات فيزيکوشيميايي آب نظير دما، اکسيژن محلول ، pH، نيتريت ، نيترات ، آمونيوم ، فسفات و EC نيز در هر بار نمونه برداري در ٥ ايستگاه اندازه گيري شد. در اين بررسي در مجموع ١٠ شاخه و ٤٢ جنس از فيتوپلانکتون ها شناسايي شدند که از اين ميان ٦ جنس متعلق به شاخه Cyanophyta، ١٧ جنس متعلق به شاخه Chlorophyta، ١ جنس متعلق به شاخه Chrysophyta، ٨ جنس متعلق به شاخه Bacillariophyta، ٤ جنس متعلق به شاخه Euglenaophyta، ١ جنس متعلق به شاخه Heterokontophyta ، ١ جنس متعلق به شاخه Cryptophyta، ١ جنس متعلق به شاخه Phyrrophyta، ٢ جنس متعلق به شاخه Charophyta و ١ جنس متعلق به شاخه Cyanobacteria بود. در اين بررسي ميانگين تراکم ساليانه فيتوپلانکتوني ١٢٣٨٧ عدد در ميلي ليتر به دست آمد. همچنين شاخه Cyanophyta با ميانگين تراکم ٢٨٣٢٧٤ عدد در ميلي ليتر و فراواني ٩٣.٣٤ درصد و شاخه Cyanobacteria با ميانگين تراکم ٣ عدد در ميلي ليتر و فراواني ٠.٠٠١ درصد به ترتيب بيشترين و کمترين تراکم و فراواني ساليانه فيتوپلانکتوني را به خود اختصاص دادند که در مقايسه با ساير شاخه ها داراي اختلاف معني دار آماري بودند (٠٠٥>P). بررسي تغييرات فصلي نشان داد که در فصل تابستان ١٠ شاخه و ٢٥ جنس و در فصل پاييز ٥ شاخه و ١٠ جنس شناسايي شد که به ترتيب بيشترين و کمترين تنوع فيتوپلانکتوني را دارا بودند. همچنين فصل تابستان با تراکم ٤٦٨٠١ عدد در ميلي ليتر و فصل زمستان با تراکم ١٤ عدد در ميلي ليتر بيشترين و کمترين تراکم ساليانه فيتوپلانکتوني را دارا بودند که در مقايسه با ساير فصول داراي اختلاف معني دار آماري بود.
واژههاي کليدي : آستارا، تالاب استيل ، تراکم ، تنوع ، فيتوپلانکتون
مقدمه
گياهان توليد کننده وابسته هستند. در تمامي مخازن آبي بيش از ٧٠ درصد از سطح کرة زمين را آب فراگرفته پاية هرم غذايي گياهان ماکروفيت و فيتوپلانکتون ها است . حيات در تمامي اکوسيستم هاي آبي (شور و مي باشند (٣). ماکروفيت ها بسيار محدود بوده و بيشتر در شيرين ) از توليدکنندگان آغاز شده و جانوران نيز به اين آب هاي کم عمق رشد کرده و درصد کمي از توليدات را در بر مي گيرند. توليدکنندگان اصلي و عمده خصوصا در اقيانوس ها و آب هاي عميق ، فيتوپلانکتون ها مي باشند.
فيتوپلانکتون ها بدون شک براي اکوسيستم هاي آبي نقش حياتي دارند، زيرا بخش اعظمي از تغذيه زئوپلانکتون ها را شامل مي شوند، زئوپلانکتون ها نيز به نوبه خود غذاي اصلي ماهيان به شمار مي روند (١٦). فيتوپلانکتون ها گياهان تک سلولي تا چند سلولي هستند که به کمک نور خورشيد و با استفاده از مواد معدني و آلي محلول و معلق در ستون آب رشد کرده و تکثير مي يابند و خودشان نيز توسط گياه خواران فيلتر کننده مورد مصرف قرار مي گيرند.
در هر اکوسيستم آبي فيتوپلانکتون ها به لحاظ توليد مواد آلي و قرار گرفتن در قاعده هرم انرژي جزء ذخاير مهم و با ارزش به شمار مي روند و ساير موجودات ضمن وابستگي به يکديگر در زنجيره غذايي به طور مستقيم و غيرمستقيم به فيتوپلانکتون ها وابسته اند، بنابراين شناخت آنها در هر منبع آبي از اين لحاظ از اهميت ويژه اي برخوردار است (٢٥).
تاکنون مطالعات مختلفي در مورد شناسايي فيتوپلانکتون ها و بررسي تنوع ، پراکنش و تراکم جمعيتي آنها در ايران و جهان انجام شده است . احمدي (١٣٦٦) فيتوپلانکتون هاي درياچه هامون و آب هاي حاشيه آن را مورد بررسي قرار داد. محمدجاني و حيدري (١٣٧١) فيتوپلانکتون هاي درياي خزر را شناسايي کرده و پراکنش آنها را مورد بررسي قرار دادند. فلاحي (١٣٧٨) گزارش پلانکتوني پروژه هيدرولوژي و هيدروبيولوژي تالاب انزلي را منتشرکرد. خداپرست (١٣٧٨) گزارش نهايي پروژه هيدرولوژي و هيدروبيولوژي تالاب انزلي طي سال هاي ١٣٧١ تا ١٣٧٥ را ارائه نمود که مطالعه فيتوپلانکتون هاي اين تالاب نيز جزيي از اين پروژه بود.
سبک آرا و مکارمي (١٣٨٠) اطلس پلانکتون هاي تالاب انزلي و نواحي ساحلي درياي خزر را تدوين نمودند، آن ها همچنين در سال ١٣٨٢ تراکم و پراکنش پلانکتوني در درياچه سد ماکو را بررسي نموده و در سال ١٣٨٣ پراکنش و فراواني پلانکتوني و نقش آن ها در تالاب انزلي را طي سالهاي ١٣٧٦ تا ١٣٧٩ مورد بررسي قرار دادند.
غلامي (١٣٨٤) تنوع گونه اي و اکولوژيک فيتوپلانکتون هاي درياچه بزنگان را مورد بررسي قرار داد.
مکارمي و همکاران (١٣٨٥) تحقيقاتي در زمينه شناسايي و پراکنش فيتوپلانکتوني در مناطق مختلف تالاب انزلي و نواحي ساحلي درياي خزر انجام دادند. عرفاني فر و همکاران (١٣٨٧) فيتوپلانکتون هاي تالاب بين المللي خليج گواتر و خور باهو کلات را مورد بررسي قرار دادند.
خلفه نيل ساز (١٣٨٧) ترکيب ، فراواني و تنوع زيستي فيتوپلانکتون ها و پديده يوتريفيکاسيون را در تالاب شادگان مورد بررسي قرار داد. در نقاط مختلف جهان نيز دانشمندان زيادي در اين زمينه مطالعات متعددي انجام داده اند. به طوري که Polat و Isik (٢٠٠٢) تنوع و پراکنش فيتوپلانکتوني و ميزان مواد مغذي را در سواحل شمال شرقي درياي مديترانه درکشور ترکيه مورد بررسي قرار دادند. Baykal و همکاران (٢٠٠٤) مطالعه اي بر روي جلبک هاي درياچه پشت سد Devegecidi در کشور ترکيه انجام دادند. Ramezanpoor (٢٠٠٤) به بررسي اکولوژيک فيتوپلانکتون هاي تالاب انزلي و اثرات بالا آمدن آب دريا بر روي آن ها پرداخته است . Bec و همکاران (٢٠٠٥) تغييرات فصلي فيتوپلانکتون ها را در تالاب ساحلي وابسته به درياي مديترانه مورد بررسي قرار دادند. Alves-de-souza و همکاران (٢٠٠٦) ترکيب و گروه هاي اصلي فيتوپلانکتون ها را در يک تالاب ساحلي گرمسيري در کشور برزيل مورد شناسايي قرار دادند. Ananthan و همکاران (٢٠٠٨) ترکيب و ساختار جمعيتي فيتوپلانکتون هاي مصب آريان کوپام در کشور هند را مورد بررسي قرار دادند. Shah و همکاران (٢٠٠٨) تغييرات فصلي ساختار جمعيتي فيتوپلانکتون ها و توان توليد در ارتباط با عوامل محيطي را در آب هاي سواحل جنوب غربي بنگلادش مورد بررسي قرار دادند. Onyema و همکاران (٢٠٠٨) چک ليستي از گونه هاي فيتوپلانکتوني تالاب Iyagbe در کشور نيجريه ارائه نمودند. Kolayli و همکاران (٢٠٠٩) جلبک ها و تغييرات فصلي آن ها را در درياچه Karagol در کشور ترکيه را مورد بررسي قرار دادند.
با توجه به اهميت مطالعات هيدروبيولوژيکي در تالاب هاي کشور و عدم انجام هيچ گونه مطالعه اي بر روي اين تالاب ، شناسايي فيتوپلانکتون هاي اين تالاب و بررسي تنوع ، تراکم و فراواني آنها ضروري به نظر مي رسيد. اين تحقيق با هدف شناسايي جمعيت هاي فيتوپلانکتوني با تاکيد بر مطالعات اکولوژيک در تالاب استيل آستارا صورت گرفته است .
مواد و روش ها
تالاب استيل با وسعتي بالغ بر ١٣٨ هکتار يکي از مناطق حفاظت شده استان گيلان مي باشد. اين تالاب بين مختصات ''٢٠'٢١ ◦٣٨ و '٢١ ◦٣٨ شمالي و '٥٠ ◦٤٨ و ''٣٠'٥١ ◦٤٨ شرقي در جنوب غربي درياي خزر در شهرستان آستارا (٢.٥ کيلومتري جاده تالش به آستارا) و در غرب جاده اصلي واقع شده است . عمق متوسط اين تالاب ١.٥ متر بوده و ذخيره آبي آن در حدود ٢ ميليون متر مکعب مي باشد. منبع عمده تامين آب تالاب نزولات جوي مي باشد، مقداري از آب آن نيز توسط چند نهر کوچک تأمين مي شود. اين تالاب تنها منبع تامين کننده آب ٤٠٠ هکتار از شاليزارهاي منطقه مي باشد. اين اکوسيستم زيبا به دليل دارا بودن شرايط اکولوژيکي ويژه مکان مناسبي براي حضور پرندگان مهاجر و بومي به شمار مي آيد (٢).
با توجه به موقعيت ، وسعت ، عمق ، منابع ورودي آب و پوشش گياهي تالاب استيل ، ١٣ ايستگاه مطالعاتي در مناطق مختلف آن تعيين گرديد (شکل ١). اين ايستگاه ها در طول نمونه برداري ثابت بودند. نمونه برداري به صورت فصلي از بهار ٨٧ تا زمستان ٨٧ در اواسط هر فصل و به مدت يک سال انجام شد. با توجه به عمق متوسط تالاب روش نمونه برداري با تيوب (لوله P.V.C) به طول ١.٥ متر و قطر ٦ سانتي متر در نظر گرفته شد. علاوه بر استفاده از لوله در هر بار نمونه برداري در چند نقطه از تالاب ، نمونه فيتوپلانکتوني توسط تور پلانکتون (٣٠ ميکرون ) جهت جمع آوري نمونه هاي کمياب برداشته مي شد. در هر ايستگاه لوله به طور عمودي وارد آب شده و انتهاي آن با کف دست مسدود شده و از آب خارج مي گرديد. سپس محتويات آن به داخل سطلي تخليه گرديده و از آن ٢ ليتر آب جهت بررسي فيتوپلانکتوني در ظرف نمونه برداري ريخته و توسط فرمالين ٤ درصد تثبيت شده و جهت
شناسايي و شمارش به آزمايشگاه منتقل شدند. در آزمايشگاه نمونه هاي فيتوپلانکتوني بعد از همگن سازي توسط دهانه گشاد پيپت جهت بررسي کيفي به محفظه هاي ٥ ميلي ليتري شمارش منتقل و پس از طي زمان کافي (٢٤ ساعت ) جهت رسوب دادن با استفاده از ميکروسکوپ اينورت به طور کمي و کيفي بررسي شده و مورد مشاهده و شناسايي گونه اي قرار گرفتند. اطلاعات سيستماتيک و مورفولوژيک گونه ها از روي کليدهاي شناسايي ، مشاهدات و مشخصات ظاهري نمونه ها تهيه شدند. روش نمونه برداري از فيتوپلانکتون ها با استفاده از منابع ١٩، ٢٤ و٦٢ و شناسايي گونه هاي فيتوپلانکتوني با استفاده از منابع ٦، ٧، ١٦، ٢٣، ٢٤، ٢٦، ٢٨، ٣٢، ٣٥، ٣٧، ٤٢، ٤٣، ٤٤، ٥٠، ٥١، ٥٣، ٥٤ و ٦٣ انجام شد. به منظور بررسي دقيق اثرات فيزيکوشيميايي محيط بر روي تنوع ، تراکم ، فراواني و تغييرات فصلي فيتوپلانکتون ها بعضي خصوصيات فيزيکوشيميايي آب نظير دما، اکسيژن محلول ، pH ، نيتريت ، نيترات ، آمونيوم ، فسفات و EC در ٥ ايستگاه (ايستگاه هاي ٢، ٥، ٨، ١٠ و ١٣) اندازه گيري شد.
اين ايستگاه ها در ٤ جهت تالاب و مرکز آن در نظر گرفته شدند (شکل ١). به طوري که ايستگاه ٢ در مجاورت مناطق مسکوني ، ايستگاه ٨ در نزديکي مزارع کشاورزي ، ايستگاه ٥ در جوار جاده اصلي ، ايستگاه ١٠ در نزديکي کوه و محل ورود چند نهر کوچک و ايستگاه ١٣ در مرکز تالاب و محل وجود بيشتر ماکروفيت ها در نظر گرفته شد. در نهايت اطلاعات حاصل از شناسايي نمونه ها، تراکم و فراواني آن ها در فرم هاي مخصوصي ثبت شده و تراکم شاخه ها و سرانجام تراکم کل محاسبه گرديد. براي آناليز داده ها بوسيله آزمون ناپارامتريک کروسکال واليس از نرم افزار آماري ١١ SPSS و براي مقايسه ميانگين ها از آزمون T-test با سطح احتمال (٠٠٥>P) استفاده شد.
جهت ترسيم نمودارها نيز از نرم افزار آماري Excel استفاده گرديد.
نتايج
طي مطالعه يک ساله فيتوپلانکتوني در تالاب استيل آستارا در مجموع ١٠ شاخه و ٤٢ جنس از فيتوپلانکتون ها شناسايي شدند که از اين ميان ٦ جنس متعلق به شاخه
Cyanophyta، ١٧ جنس متعلق به شاخه
Chlorophyta، ١ جنس متعلق به شاخه
Chrysophyta، ٨ جنس متعلق به شاخه
Bacillariophyta، ٤ جنس متعلق به شاخه
Euglenaophyta، ١ جنس متعلق به شاخه
Heterokontophyta، ١ جنس متعلق به شاخه
Cryptophyta، ١ جنس متعلق به شاخه
Phyrrophyta، ٢ جنس متعلق به شاخه Charophyta
و ١ جنس متعلق به شاخه Cyanobacteria بودند
(شکل ٢). بررسي تغييرات فصلي نشان داد که در فصل تابستان ١٠ شاخه و ٢٥ جنس در فصل پاييز با دارا بودن ٥ شاخه و ١٠ جنس مشاهده شده که به ترتيب بيشترين و کمترين تنوع فيتوپلانکتوني را دارا بودند (جدول ١).
شکل ٢- فراواني جنس هاي متعلق به شاخه هاي مختلف فيتوپلانکتوني تالاب استيل در سال ١٣٨٧
در اين تحقيق برخي از مهم ترين ويژگي هاي فيزيکوشيميايي آب در ايستگاه ها و فصول مختلف اندازه گيري شد (جدول ٢). با توجه به جدول مقدار اکسيژن محلول در تمامي فصول در ايستگاه ٢ نسبت به ايستگاه هاي ديگر کمتر بود، ولي اين تفاوت معني دار نبود (0.05<P). مقادير نيتريت ، نيترات ، آمونيوم و فسفات در ايستگاه ٢ در تمامي فصول به جز فصل تابستان نسبت به ايستگاه هاي ديگر قدري افزايش را نشان داده که اين افزايش از نظر آماري معني دار نبود (٠٠٥<P). در فصل تابستان در ايستگاه
