بخشی از مقاله
بررسي فيتو شيميايي اسانس گياه .Teucrium polium L در شرايط مختلف اکولوژيک استان اصفهان
چکيده
گياه مريم نخودي (.Teucrium polium L) يکي از گونه هاي دارويي و معطر کشور است که مواد موثره آن علاوه بر کنترل بيماريهاي قارچي و ميکروبي، در صنايع آرايشي و بهداشتي نيز کاربرد دارد. هدف از اين مطالعه بررسي اثر عوامل مختلف اکولوژيکي بر کميت و کيفيت مواد موثره اسانس گياه مريم نخودي در ١٠ رويشگاه مختلف استان اصفهان ميباشد. بدين منظور، پس از جمع آوري نمونه سرشاخه هاي گل دار گياه از رويشگاه هاي مختلف ، نسبت به اسانس گيري از آنها با روش تقطير با آب و شناسايي و آناليز اجزا اسانس با استفاده از دستگاه GC.MS انجام گرفت . نتايج عمليات ميداني نشان داد که رويشگاه هاي طبيعي گياه در محدوده ارتفاعي ١٠٩٥ تا ٢٤٥٥ متر، شيب ٦٠-٢ درصد، اقليم استپي، نيمه استپي تا نيمه بياباني با بارش سالانه ١٠٠ تا ٦٠٠ ميليمتر و در خاکهاي سبک تا سنگين و pH نسبتا قليايي و کم شور ميباشد. اسانس گياه در منطقه قهرود با بازده (١.٣ درصد) از بالاترين مقدار برخوردار بود. ترکيب بتا-کاريوفيلن در مناطق سميرم (٤٧.٢٧ درصد)، دران (٢٠.٣٣ درصد)، رامشه (١٨.٤٨ درصد)، قهرود (١٨.١٥ درصد)، قمشلو (١٣.١٩ درصد) و چادگان (٩.٣ درصد) متغير بود سپس ترکيب آلفا-پينن در مناطق هفتومان (٢٠.٤٦ درصد) و عروسان (١١.٤٨ درصد) و ماده موثره : ترانس - پينوکارول در نواحي نطنز (١٤.٥٥ درصد) و انارک (١٣.٣٠درصد) از بيشترين مقدار برخوردار ميباشند. نتايج نشان داد که جمعيت مريم نخودي در منطقه قهرود، به لحاظ توليد اسانس و کيفيت مواد موثره ، جهت کشت و تکثير در مزارع با شرايط اقليمي و خاکشناسي مشابه قابل توصيه ميباشد.
واژگان کليدي: اسانس ، اصفهان ، رويشگاه هاي مختلف ، مريم نخودي
مقدمه
گياه مريم نخودي يا کلپوره ( Teucrium polium .L) يکي از گونه هاي دارويي و معطر کشور ميباشد که مواد موثره آن علاوه بر تاثير بر کنترل عوامل بيماريهاي قارچي و ميکروبي در صنايع آرايشي و بهداشتي کاربرد دارد. جنس Teucrium از تيره نعناييان با بيش از ٣٤٠ گونه در سراسر جهان رويشي وسيع دارد. اين جنس در ايران ١٢ گونه علفي چند ساله و گاه بوته اي دارد که سه گونه آن انحصاري ايران است (مظفريان ، ١٣٧٥).
مريم نخودي تقريبا در تمام نقاط شمال شرقي، جنوب شرقي، شمال کشور و در استان هاي آذربايجان ، فارس ، خراسان و بخش مرکزي از جمله اصفهان پراکنش دارد. اين گياه در فريدونشهر، تنگ دوزان ، گردنه سرخ چادگان ، داران ، کوه دوقلوها (سعيدفر و همکاران ، ١٣٧٥)، سميرم بالاي ده بيد، شمس آباد، آب ملخ ، کوه سرخ ، کوه کنجه ، گردنه ارژن (خداقلي و همکاران ، ١٣٨٣)، مورچه خورت ، هفتومان ، عروسان کوره گز (افتخاري و فيضي، ١٣٨٢)، جاده شهرضا به رامشه ، منطقه حفاظت شده قمشلو، جاده قهرود کاشان ، جاده نطنز کاشان (افتخاري و همکاران ، ١٣٧٩) در استان اصفهان مشاهده شده است .
گياه مورد بررسي در محيط هاي روشن با نور زياد، رشد و نمو بهتري دارد و ميتواند براي ايجاد باغ هاي صخره اي مورد استفاده قرار گيرد. اين گياه هر ٢ الي ٣ هفته پس از خشک شدن خاک به آب نياز دارد. همچنين مواد آلي کافي شامل کود سبز، نيتروژن به همراه آب آبياري هر ١٥ تا ٢٠ روز يک بار موجب افزايش محصول ميگردد. خاکهاي زهکشي شده براي رشد و نمو گياه مناسب هستند ( ,.Chopra et al ١٩٩٦). گياه فوق در خاکهاي سبک ، لومي و سنگين زهکشي شده و بازي رشد مينمايد ولي در سايه قادر به رشد نيست بنابراين بهتر است در شيب هاي شمالي کشت نشود (١٩٨٧ ,.Dirr et al). بررسي انجام شده بر روي جوانه زني و شکستن خواب بذر گياه نشان ميدهد شستشوي بذر با اسيدسولفوريک ٧٥ درصد براي مدت ٥ تا ١٥ دقيقه موجب شکستن خواب و افزايش ٣٤.١ درصدي جوانه زني ميشود. همچنين شستشوي بذور با آب موجب تحريک جوانه زني تا ٣٢.٧ درصد ميگردد ( ٢٠٠٦ ,.Najafi et al). بررسي انجام شده در جنوب غربي اسپانيا نشان داد که گونه مريم نخودي در شرايط متفاوت اکولوژيکي، آب و هوايي و خاکي به خصوص خاکهاي گچي و آهکي رشد و نمو دارد. همچنين جوانه زني بذر آن ابتدا به نوع خاک و آب قابل دسترس در خاک سپس به اقليم بستگي دارد (٢٠٠٦ ,.Ferriol et al). بررسي فنولوژيکي گياه در آتن نشان مي دهد طول دوره گلدهي ٥٥ روز و شروع آن به ميزان درجه حرارت و بارندگي بستگي و در سال هاي مختلف متفاوت است .
به طوريکه در مناطق گرم اين تغييرات زيادتر است .
اين گياه به دو تيپ رويشي کم گل و زياد گل تقسيم ميشود. ٨٠ درصد از گل ها توسط حشرات گرده افشاني ميشوند (١٩٩٧ ,.Jalali et al).
در تحقيقات انجام شده ، ارزش دارويي گياه و عملکردآنتي اکسيداني اين گونه در محيط آزمايشگاهي به اثبات رسيده است (-Nematollahi .(Mahani et al., 2007; Predrag et al., 2006
مصرف عصاره گياه مريم نخودي در غلظت هاي بالا باعث تغييرات در شيره معده و افزايش نکروزه شدن کبد در موش شده است (٢٠٠٥ ,.Dehghani et al).
اسانس گياه مذکور، داراي خاصيت ضد اسپاسم قوي بر روي انقباضات ايجاد شده توسط استيل کولين و کلرور پتاسيم ميباشد که نسبت به آتروپين و هيوسين برتري دارد (١٩٨٦ ,.Tariq et al). در عربستان سعودي از اين گونه براي درمان روماتيسم ، قند خون و زخم معده استفاده ميگردد ( ,.Abdollahi et al ٢٠٠٣). آزمايش ديگري نشان داد که عصاره با غلظت ٠.٥ گرم پودر به ازاي هر کيلوگرم وزن موش ، قند خون را ٦٤ درصد کاهش داد ( ,.Esmaeili et al ٢٠٠٤). اثرات درماني مريم نخودي روي هپاتيت مورد بررسي قرار گرفته است و نتايج نشان داده که استفاده از گياه به فرم چايي باعث کاهش يرقان پس از يک ماه ميگردد (٢٠٠٦ ,.Strakis et al). اندازه گيري ترکيبات موجود در اندام هوايي گياه در استان خوزستان با استفاده از GC-MS نشان داد که ترکيبات elemene در آن وجود دارند ( ,.Ashnagar et al ٢٠٠٧). اندازه گيري ترکيبات موجود در اسانس اين گياه رويش يافته در کشور اردن نشان داد که ٣٩ ترکيب در گياه وجود دارد که مهمترين آنها -٨ ol-13-cedren (٢٤.٨ درصد)، β-caryophllene (٨.٧ درصد)، germacrene-D (٦.٨) و sabinene (٥.٢ درصد) ميباشند (٢٠٠٦ ,.Aburjai et al). بررسي کمي و کيفي ترکيب هاي شيميايي موجود در اسانس گياه جمع آوري شده از باغ گياه شناسي ايران نشان ميدهد ٢٥ ترکيب گوناگون در گياه وجود دارد که عمده ترين آن ها بتا- کاريوفيلن (٢٩.٦ درصد)، بتا- پينن (١٥.٩ درصد) و فارنسن (١١ درصد) ميباشد (ميرزا، ١٣٨٠). مجاب و همکاران ترکيبات شيميايي اسانس گياه مريم نخودي بلوچستاني را بررسي و ٢٩ ترکيب در اسانس آن شناسايي نمودند. مواد عمده اين اسانس عبارت بودند از آلفا-پنين (٣٦.٦٠%)، بتا-پنين (١٤.١٦%) و بتا-کويين (٥.٠٤%).
هدف از اجراي اين تحقيق ، بررسي ميزان و ترکيب اسانس گياه مريم نخودي در شرايط اکولوژيک متفاوت استان اصفهان جهت معرفي شرايط ايده آل محيطي در راستاي توليد اسانس بيشتر و ترکيبات مشخص ميباشد.
مواد و روش ها
رويشگاه هاي مختلف گياه به کمک گزارشات طرح شناخت مناطق اکولوژيک استان ، اطلاعات و نمونه هاي موجود در هرباريوم مرکز تحقيقات کشاورزي و منابع طبيعي اصفهان و هرباريوم دانشگاه صنعتي اصفهان و در نهايت بازديدهاي صحرايي مشخص گرديد. اين مناطق شامل ١٠ منطقه به نام هاي انارک، قهرود، کيلومتر ٥ جاده نطنز کاشان ، هفتومان ، عروسان کوره گز، چادگان ، سميرم (گردنه ارژن )، جاده شهرضا رامشه ، داران و منطقه حفاظت شده قمشلو بود. اطلاعات دما و بارندگي با استفاده از نقشه هاي هم دما، هم باران و آمار نزديکترين ايستگاه هاي هواشناسي مناطق رويش مشخص گرديد.
ارتفاع و شيب و جهت آن در بازديدهاي صحرايي تعيين شد. در رويشگاه هاي مختلف ، خاک محدوده گسترش ريشه گياه نمونه برداري و پس از انتقال به آزمايشگاه ، بافت و شيمي خاک اندازه گيري شد (جدول ١). تيپ هاي گياهي و گونه هاي همراه مريم نخودي به کمک اطلاعات موجود و بازديدهاي صحرايي مشخص گرديد.
اسانس سرشاخه هاي گل دار گياه جمع آوري شده از رويشگاه هاي طبيعي، با روش تقطير با آب در آزمايشگاه گياهان دارويي مرکز تحقيقات کشاورزي و منابع طبيعي اصفهان استخراج و سپس نمونه هاي اسانس در آزمايشگاه موسسه تحقيقات جنگل ها و مراتع کشور آناليز و درصد و نوع ترکيبات موجود در آن ها با روش GC شناسايي گرديد.
مشخصات دستگاه GC مورد استفاده : گاز کروماتوگرافي مدل شيمادز و سري A٩ ساخت ژاپن ، مشخصات ستون دستگاه ، ستون موئينه با نام تجاري 5-DB ساخت شرکت W &J به طول ٣٠ ميليمتر که سطح داخلي آن با فاز ساکن از جنس phenyl %5,Dimethylsiloxane به ضخامت ٠.٢٥ ميکرون پوشيده شده است . برنامه ريزي حرارتي ستون ، از دماي اوليه ٦٠ درجه سانتيگراد تا دماي نهايي ٢١٠ درجه سانتيگراد که در هر دقيقه ٣ درجه سانتيگراد به آن افزوده مي شود و سپس از دماي ٢٤٠-٢١٠ درجه سانتيگراد با سرعت ٢٠ درجه در هر دقيقه و توقف در اين دما به مدت ٨.٥ دقيقه . نوع آشکارساز و درجه حرارت آن ، FID در دماي ٢٨٠ درجه سانتيگراد. نوع گاز حامل ، هليوم با درجه خلوص ٩٩٩٩٩% که فشار ورودي آن به ستون برابر ١.٥ کيلوگرم بر سانتيمتر مربع تنظيم شده است . نرم افزار مورد استفاده : Lab Solutions ساخت شرکت HIMADZU ژاپن . روش محاسبه غلظت Area Normalization Method. در نهايت نتايج بدست آمده از ميزان اسانس با نرم افزار Mstatce مورد تجزيه قرار گرفت .
