بخشی از مقاله
چکيده :
در اين مقاله ضمن بررسي مباني نظري گردشگري روستايي، به معرفي منطقه پيشنهادي حفاظت شده پترگان قاين که مي تواند به عنوان مقصد گردشگري روستايي و طبيعي باشد، مي پردازيم که اين دو نوع گردشگري تا حد زيادي به يکديگر وابسته اند. با گسترش روز افزون مهاجرت هاي روستايي، کاهش درآمد خانوارهاي روستايي و افول کشاورزي، نيازي روز افزون به فعاليتي جايگزين و در عين حال مکمل براي کشاورزي، در نواحي روستايي احساس مي شود تا در راستاي توسعه پايدار روستايي، امکان بهره مندي روستاييان از معيشت پايدار که بهبود کيفيت زندگي و رضايت مندي روستاييان را به همراه دارد، فراهم شود. از سوي ديگر، برنامه ريزي توسعه نيازمند فرآيند ارزيابي و بازنگري در حوزه انديشه انتقادي توسعه است تا امکان بهترين راهکارهاي مداخله براي کارآمدي نتايج حاصل از روند برنامه ريزي توسعه فراهم شود. امروزه توسعه گردشگري در بسياري از کشورهاي در حال توسعه به عنوان يک کاتاليزور موثر براي توسعه اقتصادي و اجتماعي محسوب مي شود که موجب بهبود شرايط اقتصادي و اجتماعي خواهد شد. گردشگري در طبيعت و روستاها که به عنوان دو فصل مجزا از گردشگري که کاملا به يکديگر وابسته اند، نيز در حقيقت بازاري است که مصرف کنندگان خود را ترجيحا براي تفريح با حفظ موجوديت هاي زيست محيطي به صف مي کشاند. اما با توجه به نقش مهم اين صنعت در توسعه همواره موانعي وجود دارد که مانع از توسعه اين صنعت مي شود. گردشگري مي تواند نقش مهمي در متنوع سازي اقتصاد داشته باشد و با گسترش آن در نواحي روستايي و در دل طبيعت مي توان به پايداري جمعيت و اقتصاد اين نواحي کمک نموده و زمينه دست يابي به توسعه پايدار را فراهم نمود. گردشگري روستايي يکي از انواع گردشگري است که شکل پايدار آن در ابعاد مختلف اقتصادي، اجتماعي و محيطي، بسترساز دست يابي به توسعه پايدار جوامع محلي مي شود. شهرستان قاين به عنوان پايتخت طلاي سرخ جهان در شمال استان خراسان جنوبي، با استعدادترين و متنوع ترين شرايط و اقليم را براي گردشگري
روستايي و طبيعي در شرق کشور را داراست . هدف از معرفي منطقه پترگان ، ارتقاء و تحت مديريت قرار دادن قسمتي از حوزه دق پترگان ، ناشي از فشار شديد حادث شده بر منطقه است که باعث حذف بعضي گونه هاي جانوري و گياهي با ارزش شده ست .
واژه هاي کليدي: گردشگري، روستا، طبيعت ،توسعه ، پترگان ، قاين .
مقدمه :
بسياري از برنامه ريزان و سياست گذاران توسعه از فعاليت گردشگري به عنوان يکي از ارکان اصلي توسعه پايدار ياد مي کنند و در اين راستا مي کوشند، با شناسايي مزيت ها و محدوديت هاي روستايي و امکان سنجي فعاليت گردشگري در اين گونه محيط ها و نيز برنامه ريزي اصولي و مناسب ، نقش موثري در تنوع بخشي به اقتصاد روستايي و توسعه ملي بر عهده گيرند. گردشگري روستايي فعاليتي پيچيده است که با ديگر بخش هاي جامعه و اقتصاد ارتباط دارد، بدين سان آثار و پيامدهاي مختلف گردشگري مي بايد در فرآيندهاي برنامه ريزي به دقت مورد مطالعه قرار گيرد تا از عوامل منفي جلوگيري شود و تاثيرات مثبت عوامل اقتصادي، اجتماعي و محيطي مرتبط با آن افزايش يابد (قادري، ١٣٨٢ : ١٨).
گردشگري طبيعي نوعي فعاليت اقتصادي است که مي تواند اثرات منفي بشر بر زيستگاه هاي حيات وحش را به حداقل رسانده و به حفاظت منابع طبيعي کمک نمايد و قابليت آن استراتژي حفظ حيات وحش و ناتواني آن در جهت فراهم نمودن حفاظت طولاني مدت از منابع زيست محيطي است . گردشگري طبيعي در حقيقت بازاري است که مصرف کنندگان خود را ترجيحا براي تفريح با حفظ موجوديت هاي زيست محيطي به صف مي کشاند و ضرورتا از اين موجوديت ها به طور مستقيم حفاظت نکرده و احتمال کاهش بازده در آن وجود دارد. فشار بر روي دولت ها و شرکت هاي تجاري که در خدمات اکوتوريستي نقش دارند توانايي آنها را با مشکل مواجه ساخته و هدف آنها نيز به حداقل رساندن اثرات زيان آور رفتارهاي اقتصادي بشر است . ترويج و آموزش فرهنگي نيز براي به حداقل رساندن کارکردهاي زيان آور با موانع جدي روبروست و ترويج گردشگري طبيعي بدين صورت شايد از اهداف مطلوب سازمان حفاظت محيط زيست فاصله بگيرد.
گردشگري در مناطق طبيعي بيشتر براي درک قابليت هاي آن در جهت توسعه پايدار اکوسيستم ها و تأمين محرکهاي آن در حفاظت اين مناطق به جاي بهره برداري و استفاده هاي ديگر از آن کاربرد دارد. در واقع گردشگري طبيعي يک نوع فعاليت توريستي است که محيط هاي زيست طبيعي و پايداري آنها را حفظ مي نمايد و همچنين سفري است در ارتباط با مناطق به منظور مشاهدات خاص ، مطالعه ، افزايش تحسين و شگفتي، لذت بردن از مناظر مانند گياهان و جانوران وحشي و شامل گردش ، قايق - سواري، کمپينگ ، عکاسي، مشاهده حيات وحش و ديگر فعاليت هايي است که به عنوان هدف گردشگري طبيعي درآمده است . خراسان جنوبي با نعمت هاي فراوان و خاص خود و با مردمي مهربان و صميمي همراه با عطر جان بخش گل هاي زعفران ، در شرقي ترين نقطه کشورمان واقع شده است و در شمال اين استان ، شهرستان قاين به عنوان پايتخت طلاي سرخ جهان ، با استعدادترين و متنوع ترين شرايط و اقليم را براي گردشگري روستايي و طبيعي در شرق کشور را داراست . خاک گرم اين ديار بستري غالب براي شکوفايي جاذبه هاي طبيعي بسياري است که چشم هر بينندهاي را به خود جلب مي نمايد.
گردشگري در قرن ٢١ با توجه به گسترش زيرساخت هاي اقتصادي، بهداشتي، امنيتي و ارتباطي به يک واقعيت اجتناب ناپدير بدل گشته است . گردشگري در واقع جرياني را شکل مي دهد که مرزهاي ملي و بين المللي را درنورديده و رويکردي فراتر از دولت ملت يافته است (پاپلي يزدي و سقايي، ١٣٨٥ : ٧).
گردشگري يکي از ابزارهاي مهم توسعه در جهان شناخته شده است و در قرن گذشته پيش بيني مي گردد که بزرگترين صنعت جهان در قرن ٢١ ميلادي باشد (٣ : ٢٠٠٧ ,Thabet). بطوري که بر اساس پيش بيني هاي انچام شده توسط سازمان جهانگردي در سال ٢٠٢٠ حدود يک ميليارد و پانصد و شصت ميليون نفر به گردشگري خواهند پرداخت و درآمدهاي ناشي از گردشگري بين المللي در اين سال به يک و نيم تريليون دلار خواهد رسيد (٢٠٠٧, Unwto). گردشگري روستايي نيز بخشي از بازار گردشگري بوده و مي توان آن را ابزار مهمي براي توسعه اقتصادي-اجتماعي و اکولوژيکي جوامع روستايي قلمداد کرد. (٨١ :٢٠٠٥ ,Szabo ).
از جمله اثرات مثبت اقتصادي آن مي توان به ايجاد اشتغال و درآمد، کمک به فراهم شدن خدمات زيربنايي، تشويق و تحريک رشد ساير بخش ها و تنوع بخشي به فعاليت ها اقتصادي در محيط هاي کوچک به خصوص روستاها اشاره کرد (١١ :٢٠٠٩ ,Dwye).
در بعد اجتماعي نيز اعتقاد بر اين است که ورود گردشگران به مناطق روستايي باعث ارتباطات مردمي بومي با اين افراد شده و تاثيراتي قابل ملاحظه بر رشد و ارتقاي فرهنگي و اجتماعي، بالا رفتن سطح سواد و افزايش ميزان مشارکت ساکنان مناطق روستايي خواهد داشت (١٩٩٧:٨١ ,Slee). برنامه هاي توسعه گردشگري در بسياري از کشورهاي در حال توسعه به عنوان يک کاتاليزور براي توسعه اقتصادي-اجتماعي روستاها محسوب مي شود که موجب افزايش بهبود شرايط اقتصاديو اجتماعي روستاها خواهد شد
.(Som&et al, 2007: 23)
توسعه گردشگري به عنوان راهبردي براي توسعه روستايي نسبتا تفکر جديدي است که سياستگزاران محلي در جوامع روستايي به اهميت اين راهبرد پي برده اند(رکن الدين افتخاري و همکاران ، ١٣٨١ :٢٨). به طوري که اين راهبرد در اغلب کشورهاي جهان مورد توجه قرار گرفته و نتيجه مثبتي هم به همراه داشته است . بنابراين با توجه به نقش اين صنعت ، گسترش اين صنعت در مناطق روستايي مي تواند به عنوان گزينه اي جهت توسعه مناطق روستايي مورد توجه قرار گيرد. همچنين با توجه به اينکه کشور ايران از لحاظ تنوع جغرافيايي، گستردگي محيط طبيعي، وجو مناطق ييلاقي، تنوع قومي و فرهنگي در مناطق روستايي و عشايري، ارزش و اعتبار تاريخي و مذهبي روستاها، آب و هواي متنوع در روستاهاي کشور و همچنين ميراث فرهنگي و تاريخي منحصر به فرد همراه با فعاليت هاي فرهنگي و هنري در نواحي روستايي، داراي پتانسيل هاي بي شماري است ؛ گردشگري روستايي مي تواند نقش مهمي در توسعه کشور به طور اعم و توسعه روستايي به طور اخص داشته باشد. اما با توجه به پتانسيل هايي که برخي از روستاها در زمينه توسعه گردشگري دارند، موانعي نيز وجود دارد که مانع از توسعه اين صنعت مي شود. که شناسايي و رفع اين موانع مي تواند در جهت توسعه گردشگري در منطقه روستايي موثر باشد.
ايران نيز همانند بسياري از کشورهاي توريسم پذير مطرح ، با برخورداري از شرايط متنوع آب و هوايي و جاذبه هاي فرهنگي، طبيعي و اقليمي و گسترش آداب و رسوم محلي، اين توانمندي را دارد تا با شناسايي و ارزيابي جايگاه توريسم و شناسايي نقاط قوت و ضعف توسعه توريسم روستايي از دل تهديد هاي موجود، فرصت هايي را فراهم کند که موجب توسعه روستايي پايدار و برخورداري نسلهاي باشنده و آينده روستايي از معيشت پايدار و پتانسيل هاي موجود در ساختار اقتصادي، اقليمي و اجتماعي روستايي گردد.
در اين تحقيق نيز تلاش شده است تا با بررسي، ارزيابي و بازنگري کيفي رويکرد هاي کارکردي، ساختاري، راهبردي و استراتژيک و با تبيين روند توسعه روستايي پايدار، امکان تعميم و بکارگيري نتايج اين پژوهش براي فرايند برنامه ريزي و ارزيابي توريسم روستايي که فرايندي براي توسعه روستايي فرض شده است ، فراهم شود.
مباني نظري:
امروزه رشد جمعيت در مناطق روستايي بدون سرمايه گذاري نظام مند در راستاي تقويت زيرساخت هاي اقتصادي و متنوع سازي آنها، به گسترش بيش از حد فعاليت هاي توليدي و متکي بر منابع طبيعي انجاميده و اين گسترش ناپايدار نيز به گونه اي محسوس به تخريب فزاينده منابع طبيعي موجود منجر شده است . گذشته از پيامد منفي، با نرخ پايين بهره وري نيروي کار در نتيجه ماشيني شدن نامناسب ، نرخ بالاي بيکاري (پنهان و آشکار) در بخش توليدات روستايي و گسترش فناوري سرمايه بر، ايجاد فرصت هاي شغلي پايدار در پاسخ به خيل عظيم بيکاران روستايي که بي بهره از سرمايه و مهارت لازمند، تاحدي غيرممکن شده و موجب مهارت به کلان شهرها و گسترش حاشيه نشيني شده است (رضواني و همکاران ، ١٣٨٤ : ١١٢). در اين راستا يکي از ابزارهايي که مي توانند نقش قابل توجهي در پيشرفت مناطق روستايي داشته باشد، گردشگري است . با توجه به اينکه نواحي روستايي عموما از سطوح وسيع فقير، سطوح کم فعاليت هاي اقتصادي غير زراعي، توسعه کم زيرساخت ها، کاهش جمعيت ، کاهش نيروي کار ماهر و عدم وجود سياست توسعه اي مشخص ، رنج مي برند. همانا بر گفته گانون (١٩٦٦) توسعه گردشگري در نواحي روستايي مي تواند به کاهش يا از بين بردن اين مشکلات کمک نمايد و زمينه ساز رشد اقتصادي، متنوع سازي اقتصاد روستايي، ايجاد اشتغال و درآمد، کاهش مهاجرت هاي خارجي، امکان جمعيت پذيري و بهبود زيرساخت ها در مناطق روستايي شود (٤ :٢٠٠٣ ,et al &Holland ). در واقع گردشگري روستايي يکي از مفاهيم و اشکال توسعه است که در آن از منابع و جذابيت هاي محيطي و تاريخي موجود در مناطق روستايي استفاده مي شود (شمس الديني، ١٣٨٩: ٩٦).
حال با توجه به اينکه سرزمين ايران از جنبه هاي گوناگون فرهنگي، هنري، محيطي و دارا بودن روستاهاي متنوع و جذاب در زمره شگفت انگيزترين ممالک جهان شمرده مي شود و از جمله ده کشور برتر جهان در زمينه دارا بودن جاذبه هاي گردشگري است ، گسترش گردشگري به عنوان يک راهبرد جديد در زمينه توسعه مي تواند نقش مهمي در متنوع سازي اقتصاد کشور ايفا کند و زمينه ساز ايجاد فرصت هاي جديد در نواحي روستايي کشور و کاهش مهاجرت به شهرهاي بزرگ و از جمله تهران باشد (رکن الدين افتخاري و همکاران ، ١٣٩٠ : ١٢٥).
هدف از معرفي منطقه :
هدف از معرفي منطقه ، ارتقاء و تحت مديريت قرار دادن قسمتي از حوزه ي دق پترگان ، ناشي از فشار شديد حادث شده بر منطقه است که باعث حذف بعضي گونه هاي با ارزش از قبيل يوزپلنگ ، گورخر ايراني، ميش مرغ ، جبير ، گنجشک بياباني و بعضي گياهان گرديده و متأسفانه اين روند در چند سال اخير که قاچاق هوبره در بين افراد بومي بعنوان يک شغل کاذب مطرح گرديده بشدت ادامه داشته است ، بنابراين يکي از اهدف کوچک اين مقاله کمک به آگاهي بيشتر در جهت جلوگيري از انقراض بيشتر گونه هاي با ارزشي چون آهو، گربه شني، هوبره و جلوگيري از تخريب بي رويه مراتع و تاغزارها و غيره است . چرا که اگر با ارتقاي اين منطقه به هر نحوي کارشکني يا جلوگيري شود (همچنانکه با قسمتي از اکوسيستم تکميلي، حساس و با ارزش اين منطقه يعني رشته کوه آهنگران - گزخت براي ثبت مخالفت گرديد!) زوال تدريجي تنوع زيستي و در بعضي موارد انقراض سريع گونه هاي استراتژيک گياهي و جانوري طي مدت چند سال آينده اتفاق خواهد افتاد و به دنبال آن پيشروي و حرکت شن هاي روان و پديده بياباني شدن و در نهايت فقر زيستي را رقم خواهد زد و اين گناهي است نابخشودني که بايد در برابر آيندگان پاسخگو باشيم .
موقعيت جغرافيايي منطقه :
منطقه مورد نظر به وسعت ١٤٢٧٩٥ هکتار در شرق و جنوب شرقي شهرستان قاين ، در طول جغرافيايي ٦٠ درجه و ١٠ دقيقه و ١٥ ثانيه تا ٦٠ درجه و ٥١ دقيقه ٥٨ ثانيه و عرض جغرافيايي ٣٣ درجه و ٥ دقيقه و 8/42 ثانيه تا ٣٣ درجه و ٣٤ دقيقه و ٢٧ ثانيه قرار دارد.
حد و حدود منطقه از طرف شمال قسمتي از دشت همت آباد و جاده ترانزيتي بازارچه يزدان ، از سمت شرق به مرز ايران - افغانستان ، از جنوب به مرز سياسي قاين - درميان و از سمت غرب رشته ارتفاعات تجنود و گزخت ميباشد.
شکل ١: نقشه منطقه پيشنهادي حفاظت شده پترگان در مرز کشور افغانستان
مهمترين عوامل تأثير گذار در سيماي طبيعي، عبارتند از ، ميزان بارش ، توپـوگرافي و نقـاط پسـت ارتفـاعي، درجـه حـرارت ، وجـود بادهاي موسمي از جمله باد ١٢٠ روزه و جهت وزش آن است . اين عوامل باعث انتشـار جغرافيـايي متنـوعي از گونـه هـاي گيـاهي و جانوري در سطح منطقه گرديده است . بطوريکه مثلا" در قسمتي از اراضي دق گونه هاي شورپسـند را مـي بينـيم و يـا گونـه هـاي آبدوست از قبيل ني و گز با تراکم انبوه و بشدت انبوه بصورت لکه هاي جزيره اي که در وسط دق به چشم ميخورد.
طبعا" اين نوع پوشش بر وضعيت انتشار گونه هاي جانوري اثر مهمي گذاشته است . مـثلا" ورود پرنـدگان آوازخـوان از قبيـل بعضـي سهره ها و سسکها در لکه هاي جزيره اي دق پترگان ! يا ورود پرندگان مهاجر در فصولي که دق پر از آب است . درختچه هاي قـيچ و افدرا که شعاع گسترشي و تاج پوشش آنها گاهي به ٣ متر هم ميرسد و رسوبات بادي پاي آن مأمني براي حفـر و لانـه سـازي انـواع پستانداران کوچک بخصوص گربه شني است . تاغزارها محلي براي جذب آهو جهت پناه از حيث امنيت و استراحت گرديده است .
پيشينه تحقيق :
متاسفانه در زمينه منطقه پيشنهادي حفاظت شده پترگان ، تاکنون تحقيق علمي قابل استنادي صورت نگرفته است ، اما در زمينه بررسي گردشگري روستايي و نقش آن در فرآيند توسعه روستايي و آثار به جاي مانده در سطح روستاهاي کشور ما تحقيقات متعددي صورت گرفته است ولي کمتر به مطالعه جامع در تمام ابعاد آن در ديدگاه مقايسه اي در سطح روستاها اشاره شده است . در ادامه نتايج تعدادي از اين تحقيقات مورد بررسي قرار مي گيرد:
روح ا... اندواري (١٣٨٥) در بررسي گردشگري روستايي و آثار اقتصادي و اجتماعي آن بر توسعه منطقه اي در روستاي آب گرم لاريجان نشان مي دهد که رونق گردشگري در روستا آثار مثبتي مانند ايجاد اشتغال ، افزايش درآمد، مهاجرت معکوس ، رونق ساخت و ساز و ..... را در پي داشته است و از سويي ديگر ورود گردشگران آثار نامطلوب اجتماعي مانند افزايش انحرافات اجتماعي، اعتياد، تغييرات نامطلوب فرهنگي و ..... را در پي داشته است .
پارسا بصير (١٣٨٦) در بررسي زمينه ها و راهکارهاي توسعه گردشگري روستايي زمينه ها و راهکارهاي توسعه گردشگري روستايي در بخش طالقان از شهرستان ساوجبلاغ معتقد است که در تحليل عاملي ٥ عامل گردشگري کشاورزي و غذايي، اکوتوريسم ماجراجويانه ، اکوتوريسم غيرماجراجويانه ، گردشگري به منظور تجارت و گردشگري تاريخي و مذهبي در مجموع ٦٧% واريانس را تبيين مي کند.
قهرماني (١٣٨٦) در مطالعه نقش گردشگري در توسعه روستايي در دره کن و سولقان تهران به اين نتيجه مي رسد که اثرات مثبت چنداني بر اقتصاد روستاها به محيط زيست نداشته است .
رهنمايي و همکاران (١٣٨٧) در بررسي ظرفيت تحمل حوزه مقصد گردشگري با تاکيد بر جامعه ميزبان در منطقه کلاردشت نشان دادند که بعد از جامعه ميزبان حوزه کلاردشت در رابطه با نوع گردشگران خود ظرفيت تحمل متفاوتي دارد.
کديور و سقايي (١٣٨٤) در ساماندهي گردشگري در تفرجگاه هاي پيرامون شهري در منطقه اخلمد مشهد نشان دادند که تفرجگاه هاي پيرامون کلان شهرها به طور خودجوش توسط مردم و خارج از هدايت رسمي از سوي برنامه ريزان و دولت به عنوان مکاني براي گذران اوقات فراغت در نظر گرفته مي شود.
صادقي (١٣٨٤) نيز عدم امکانات و تاسيسات رفاهي و تبليغات در مورد روستاها را از مشکلات گردشگري روستايي مي داند.
مهدوي و همکاران (١٣٨٨) در زمينه اثرات گردشگري بر توسعه روستايي با نظرسنجي از روستاييان دره کن و سولقان نشان مي دهند که گردشگري در زمينه اقتصادي اثرات محدودي داشته و به جز اشتغال زايي و درآمد اندک موجب بالا رفتن قيمت ها و سوداگري زمين شده است .
شهيدي و همکاران (١٣٨٨) در بررسي تاثيرات توريسم در برنامه ريزي نواحي روستايي معتقدند که در قالب ارزيابي و مکان گزيني مناطق توريسم پذير با شناسايي تاثيرات مثبت و تبعات منفي در قالب تحليل عوامل راهبردي به بازبيني شرايط خاص مناطق روستايي در ايران پرداخت تا بيشترين ميزان کارآمدي در نتايج توسعه توريسم روستايي موثر گردد.
زاهدي (١٣٧٧) معتقد است عدم آگاهي مردم نسبت به اثرات اقتصادي گردشگري، عدم تبليغات و اطلاع رساني، کمبود امکانات و خدمات رفاهي و عدم ارتباط و هماهنگي کافي بين سازمان ها و موسسات از موانع توسعه گردشگري به شمار مي آيد.
رضايي (١٣٨٢) معتقد است علاوه بر عدم وجود امکانات و تاسيسات رفاهي و تبليغات در مورد روستاها، عدم برنامه ريزي مناسب در زمينه پردشگري نيز از موانع گسترش گردشگري روستايي است .
محسني (١٣٨٨) معتقد است گسترش امکانات رفاهي و زيربنايي، بهبود بهداشت ، بهبود خطوط ارتباطي از جمله فعاليت هايي است که به بهبود وضعيت گردشگري کمک مي کند.
توکلي نيا و همکاران (١٣٩٠) مهم ترين مانع در جهت نيل به توسعه گردشگري پايدار روستايي و هم چنين عدم بهره مندي روستاي عليصدر از مزاياي صنعت گردشگري با توجه به حضور گسترده گردشگران در منطقه ناشي از کمبود تسهيلات و تجهيزات گردشگري در اين روستا است .
تعاريف و مفاهيم گردشگري :
گردشگري روستايي بخشي از بازار گردشگري و منبعي براي اشتغال و درآمد بوده و مي توان آن را ابزار مهمي براي توسعه اقتصادي - اجتماعي و اکولوژيکي جوامع روستايي قلمداد کرد. در کشورهاي بسياري اين امر با خط مشي هاي کشاورزي در ارتباط است و غالبا به عنوان راهبردي براي حفظ محيط زيست و فرهنگ سنتي روستايي ارتقاء داده مي شود. مسلما گردشگري نقش اساسي در ميزان توسعه و حفظ ذخاير نواحي روستايي ايفا مي کند. با فرض اهميت گردشگري به عنوان فعاليتي گسترده و عمومي و تاکيد روزافزون در حيطه سياست هاي توسعه محلي و منطقه اي و با در نظر گرفتن اين موضوع که تعريف مشترک و قابل قبولي از گردشگري روستايي وجود داشته باشد، توسعه گردشگري امري ضروري به نظر مي رسد، به خصوص با توجه به اينکه ويژگي هاي اين فعاليت در محل هاي خاص ، به وضوح گردشگري روستايي را از شکل هاي ديگر گردشگري مجزا مي نمايد. جالب توجه اينکه به رغم تمام اين مسائل هيچ تعريف يا مجموعه ويژگي هاي توافق شده اي در اين زمينه وجود ندارد. در نگاه اول تلاش براي ارائه تعريفي از گردشگري روستايي کاري آسان به نظر مي رسد.
لان گردشگري روستايي را چنين تعريف مي کند: گردشگري روستايي، گردشگري اي است که در نواحي روستايي به وقوع مي پيوندد)؛ اما همين بيان ساده ابهامات زيادي دارد. براي مثال تعاريف گردشگري متفاوت بوده به ويژه در حيطه نواحي روستايي و تفکيک فعاليت هايي که صرفا حالت گردشگري دارد مانند تفريح يا ورزش . کشورهاي مختلف معيارهاي متفاوتي براي تعيين مناطق روستايي و غير روستايي دارند در حالي که واژه روستايي را مي توان يک تعريف جغرافيايي و هم بيان ويژگي هاي فرهنگي جوامع و اجتماعات روستانشين دانست .
اداره امور کار آمريکا در زمينه گردشگري روستايي اين تعريف را ارائه کرده است : (بازديد از مکاني غير از مکان معمول کار و زندگي خود که خارج از محدوده استاندارد آمار شهري است در زماني که فعاليتي غير از فعاليت کاري در منطقه مورد نظر انجام شود که هدف چنين بازديدي ممکن است تحقيق ، درمان ، مذهب و .... باشد. در سال ١٩٨٦ کميسيون جوامع اروپايي نه تنها گردشگري مزرعه با گردشگري کشاورزي، بلکه تمامي فعاليت هاي گردشگري روستايي را در نواحي روستايي، گردشگري روستايي تعريف نمود.
در تعريفي ديگر گردشگري روستايي به مجموعه فعاليت هايي اطلاق شده است که از طريق فعاليت هاي گردشگري، مانند تامين اقامتگاه ، غذا و يادگيري و آموزش درباره روستا و مزرعه درآمدهايي را براي ساکنان آن سکونتگاه هاي روستايي ايجاد مي کند.
در فرهنگ هاي مختلف فارسي از جمله فرهنگ معين گردشگري به سفر کردن در اقطار عالم به منظور تفريح و سرگرمي و سياحت و زيارت و مسافرت به مقصدي و بازگشت به محل سکونت اصلي، اطلاق شده و به عنوان سفرهاي کوتاه و موقتي در منطقه اي خارج از محل کار و سکونت اصلي به منظور سير و سياحت تعريف شده است .
در قانون توسعه صنعت ايرانگردي و جهانگردي مصوب مهرماه سال ١٣٧٠ مجلس شوراي اسلامي از ايرانگردي و جهانگردي اين گونه تعريف و بيان مقصود شده است : ماده ١- منظور از ايرانگردي و جهانگردي عبارت است از هر نوع مسافرت انفرادي، يا گروهي که بيش از ٢٤ ساعت بوده و به منظور کسب و کار نباشد.
در فرهنگ لغت لانگمن گردشگري را به عنوان مسافرت براي تفريح و سرگرمي و در فرهنگ لغت و بستر گردشگري به عنوان سفري که در آن مسافر به مقصدي رفته و سپس به محل سکونت خود باز ميگردد تعريف کرده اند.
براساس تعريف ديگري از سازمان جهاني گردشگري (گردشگري به عمل مسافرت به منظور تفريح و تفرج و تدارک سرويس ها و خدمات لازم براي اين عمل اطلاق ميگردد و گردش گر به کسي که به منظور و با هدف تفريح و تفرج حداقل ٨٠ کيلومتر از منزل فاصله بگيرد اطلاق مي گردد.
بر اساس تعريف ديگري از سازمان جهاني گردشگري به عمل مسافرت به منظور تفريح و تفرج و تدارک سرويس ها و خدمات لازم براي اين عمل اطلاق مي گردد و گردش گر به کسي که به منظور و با هدف تفريح و تفرج حداقل ٨٠ کيلومتر از منزل فاصله بگيرد اطلاق مي گردد.
تحليل رفتارهاي انسان ها در سال هاي پاياني قرن بيستم و سال هاي آغازين قرن جديد نشان مي دهد که سفر، يعني دوري از مامن معمول و گريز از قيد و بند هاي زندگي روزمره ، ملاقات با ديگر فرهنگ ها و درک ناشناخته ها، پرطرفدارترين راه گذاران اوقات فراغت شده است . هم زمان با اين تغيير رفتارها شبکه اي از بنگاه هاي اقتصادي که وظيفه اصلي آنان فراهم سازي تسهيلات و خدمات براي پاسخگويي به خواست ها و نياز هاي اين مسافران است ، توسعه پيدا کرده اند. فعاليت اين مسافران که تعدادشان نيز هرروز در حال افزايش ايت به همراه مجموعه هاي مختلفي که تسهيلات و خدمات مورد نياز آنان را تامين ميکنند، کسب و کار نويني را به وجود آورده است که صنعت گردشگري خوانده مي شود.
در يک جمع بندي از تعاريف ارائه شده مي توان تعريف زير را براي گردشگري روستايي ارائه کرد: گردشگري روستايي شامل هر نوع فعاليت تفريحي و اوقات فراغت است با دريافت خدماتي از قبيل غذا، محل اقامت و محصولات محلي از ساکنان محلي در مکاني که از نظر قوانين و مقررات جاري کشور يا از نظر ماهيت اقتصادي و فرهنگي روستا محسوب مي شوند.
ويژگيهاي منطقه :
الف ) سيماي طبيعي: تاغزارها، بوته زارهاي حاشيه ي دق و نوار مرزي، اراضي صاف ، کفه هاي نمکي، رويشگاههاي گز، لکه هاي جنگلي جزيره اي، آبخيزها، تپه هاي ماسه اي و تپه ماهورهاي مجاور رشته ارتفاعات آهنگران سيماي طبيعي منطقه را تشکيل ميدهد. رودخانه هاي اصلي که به سمت دق پترگان سرازير ميشوند: رود دارج ، گزرود، تجنود، گزخت ، گرماب ، کرکسا و رود نبي است . اين رودخانه ها از کوههاي مرتفع و معروف کازگون ، آهنگران ، گزيک ، کرکسا، سبزکو ه ، عرب گريز ، چشمه سبز، کوه دو شاخ و سياه کو ه ، تجنود و سفيد کوه و ميرزا عرب سر چشمه مي گيرد.
در ضلع شمالي و شرقي، دق معروف پترگان قرار دارد که به محض شروع بارش و جاري شدن سيل ، آب پوش ميشود و حتي در ماه هايي که بارش قطع ميشود بصورت wetland مي باشد و ميتواند به عنوان يک آبگير در منطقه نقش مؤثري در جلب پرندگان مهاجر داشته باشد
اقليم : گرم و خشک و داراي زمستانهاي سرد و تابستانهاي گرم با متوسط بارندگي ١٨٠ ميليمتر و حداکثر دما ٤٢ درجه سانتيگراد مربوط به تير ماه و حد اقل ٢٣- درجه سانتيگراد مربوط به بهمن ماه ميباشد .
منابع آبي: از وضعيت نسبتا" متوسط برخوردار است ، منابع آبي شامل چشمه ، آبخيز، دق و قنوات ميباشد. برخي چشمه ها فصلي بوده و در چند ماه از سال آب داشته و برخي دائم هستند و در ضلع شمالي و شرقي دق پترگان واقع شده و خود دق در اکثر ماههاي سال مرطوب و باتلاقي است . در طول تابستان که دق بي آب ميشود در نقاطي از آن چشمه هاي جوشان سر باز نموده آب مورد نياز وحوش را تأمين ميکند . نقصان منابع آبي در برخي نقاط مرزي که محل امني براي آهو ميباشد احساس ميشود زيرا چشمه هاي موجود توسط دامداران اشغال شده و محدوديت شديدي براي آهو بوجود آورده اند لذا احداث آب انبار يک اقدام کاملا" ضروري در نزديکي مرز ايران مي باشد.
بکر بودن (Wilderness): هر چند اين منطقه ، زخم خورده ي دست زياده خواهي گونه بشر قرار گرفته اما هنوز بعضي جاها خصوصا" اراضي نزديک به نقطه صفر مرزي از دسترس احشام دور مانده و حالت بکر بودن را حفظ نموده و بيشترين تعداد آهو را در خود جمع کرده است .
البته مناطقي هم هستند که قابليت احياي فوق العاده اي دارند که ميتوان به اراضي مجاور دق اشاره نمود. همچنين لکه هاي جزيره مانند و بشدت متراکم از گونه هاي تاغ و نيزار درون دق وضعيت متفاوت زيستي ايجاد کرده است .
گونه هاي معروف (Representative): يک نژاد از آهوي گواتردار ايراني بنام Gazella subgutturosa seistanica در منطقه پيشنهادي دق پترگان زيست ميکند که قبلا" پراکنش آن در شرق استان هاي سيستان و بلوچستان ، خراسان و بلوچستان پاکستان وجود داشته اما فقط در نوار مرزي شهرستان قاين يعني همين منطقه مورد بحث و نوار مرزي گزيک بجا مانده و در بقيه نواحي ذکر شده از بين رفته است . گونه هاي ديگري از جمله گربه شني، گربه وحشي، روباه شني، زاغ بور و هوبره بعنوان گونه هاي کليدي در منطقه زيست ميکنند.
غناي زيستي: ميتوان گفت منطقه پترگان از نظر تنوع زيستي در سطح خراسان جنوبي حرف اول را ميزند زيرا کمياب ترين گونه هاي جانوري در اين منطقه زيست ميکنند، ضمن آنکه بيشتر گونه هاي مناطق ديگر را نيز در خود جمع نموده است . البته بايد اضافه نمود تنوع زيستي آن اگر مديريت نشود در حال از بين رفتن است مانند گور ايراني، يوز پلنگ ، ميش مرغ ، و گنجشک بياباني که حد اکثر تا ٣ دهه بيش در اين منطقه وجود داشته اند ولي الأن خبري از اين گونه ها نيست .
جانوران مهم : الف - پستانداران : شامل آهو ، گربه وحشي ، گربه شني ، روباه شني، زرده بر، سمور، گرگ ، روباه ، شغال ، خرگوش ، تشي ، انواع جوندگان و ...
