بخشی از مقاله
چکیده
این نوشتار تلاشی است برای بازنماییِ حضور یک خصیصهء اسلامی-عرفانی در تجلیات و آثار هنری؛ تجلی اصالت باطن در معماری. هدف آن است که از دریچهای دیگر به مقولهء اصالت باطن و درون-گرایی- به عنوان خصیصهای عرفانی- در معماری نگریسته شود، چرا که عمده مباحث در این مقوله محدود به توصیف درونگرایی در کالبد یک بنای موجود بوده است.فرض بر این است که خصیصهء اسلامیتوجه به باطن و درون، محرک و هدایتگرِ جامعه در تولید آثار معماری اسلامی بوده است. حتی بخشی از آثاری که به هر دلیل در شکل ابتدایی خود درونگرا نبوده اند، با گذشت زمان و در طی مراحل توسعهای خود، در طول سیری معنادار، تبدیل به بناهای درونگرا میشوند. این سیر در معماری بقاع امامزادگان قابل مشاهده است. این بناها در ابتدا، فرم های ساده، برجی شکل و نشانه ای داشته اند. با گذشت زمان و با حضور بیشتر مردم در این مکانها ونیز تعمیق فرهنگ زیارت، تبدیل به مکان هایی معظم میشوند که از جمله خصایص آنها درونگرایی است. نمونهء آماری مقاله محدود به منطقه طالقان است. در راستای این پژوهش، کلیهء بناهای زیارتگاهی منطقه مورد بازدید قرار گرفت و با تحلیل وضع موجود - از طریق پژوهش میدانی:برداشت پلان، بررسی بنا در محل، تصویر برداری،و ... - و استناد به مطالعات کتابخانه ای به کنکاشی در این رابطه پرداخته شد.
مقدمه
هنر یکی از مولفههای اساسی ظهور و بروز فرهنگ و شاخصهای فرهنگی در سیر تاریخی یک جامعه است. هنر هر جامعه در بستر فکری و فرهنگی، دینی و اعتقادی و مطابق با شرایط تاریخی، اجتماعی و جغرافیاییاش شکل میگیرد. در این میان معماری در بعد هنری خود هماهنگ با سایر هنرهاست. در دنیای معماری سنتی، فعالیت هنرمندِ معمار این نبود که به طور آگاهانه خود را بیان کند- آنچنانکه در هنر مدرن شاهد آنیم- بلکه میبایست محملی باشد، عمدتاً گمنام، برای تحقق و ظهور. عرفان و آموزه های عرفانی بدون شک پیوندی عمیق با جامعه ایران داشته است، بنابراین میبایست در تجلیات هنری این ملت نیز بروز و ظهور یابد. در این میان درونگرایی به اشکال مختلف در معماری بروز کرده است که البته دلایل دیگری از جمله جغرافیا و اقلیم و یا شاید امنیت نیز در تحقق این امر دخیلباشند.
در یک شکل جالب توجه، درونگرایی نه در ابتدا، که در طول سیر تحولات کالبدی بنا نمایان میشود.به عبارت دیگر بنا در ابتدا- به هر دلیلی- درونگرا نیست اما با گذشت زمان و در سیر تغییرات و تحولات خود، در نهایت به یک بنای درونگرا مبدل میشود.این سیر در معماری بقاع امامزادگان مشاهده میشود. بقاع منطقه طالقان مصداق این سیر از بیرون به درون است. طالقان منطقهای مجزا از ایران نیست اما حصار طبعیی کوهها، از آن جامعهای نسبتاً مجزا ساخته که در عین استقلال شاخصههای فرهنگی ایرانی بودن را داراست. در تمامی بقاع این منطقه، بنای اولیه یک برج کوچک آرامگاهی بوده است. تعدادی از این بناها به دلایلی در فرم اولیه خود باقی ماندهاند. گسترش آداب زیارت و اقبال مردم به بناهای آرامگاهی بخشی از آنها را کمکم از یک حالت نشانهای و بعضاً محقر خارج کرد. یک بقعه که در ایام خاصی از سال میبایست پذیرای چند صد نفر باشد، نیازمند فضاهای بیشتری بود و این امر توسعه را اجتناب ناپذیر مینمود. لذا فضاهای الحاقی شروع به شکلگیری و توسعه نمودند. درونگراییِ نهفته در فرهنگ، عاملی بود که سیر توسعهء کالبدی بناها را هدفمند نماید. تکاملاین سیرِ از بنایی نشانهگونه و ساده به مجموعهای درونگرا یا به عبارتی دیگر سیر از بیرون به درون، گرچه به دلایلی در تمام بقاع اتفاق نیفتاد، اما در خصوص آن دسته از بقاع که اقبال جمعیت قابل توجه و پایدار بود انجام شد. بقعه امامزاده یوسفرضا درنزدیکی روستای وشته و بقعه امامزاده ابراهیمعلی در روستای تکیه ناوه از این دستهاند.این سیر، عمق حضور آموزههای اسلامی - عرفانی را نمایانتر میسازد.
روش تحقیق
در بخش مطالعات میدانی، بقاع منطقه مورد بازدید قرار گرفته و علاوه بر عکسبرداری و تهیه نقشه از وضع موجود، مصاحبههایی نیز با افراد محلی و مطلع انجام گرفت. به این اطلاعات، منابع کتابخانهای نیز افزوده شده و سپس با رویکردی تحلیلی، به استنتاج از اطلاعات بهدست آمده پرداختهشد.
الف- درونگرایی در عرفان و در معماری اسلامی ایران
ارتباط درونگرایی و معماری اسلامی ایران مقولهای پذیرفته شده میان اکثریت صاحبنظران این رشتهاست. به عبارتی در این که معماری ایران درونگراست اتفاق نطر وجود دارد اما دراینکه منبع این خصیصه چیست نظرات مختلفی مطرح شده است. نادر اردلان در تبیین عرفانی موضوع درونگرایی معماری اسلامی ایران می-گوید:» این تاکید و توجه به درون و باطن در سیر مرکزگرای انسان به سوی مهبط روح در معماری و در آفریدههای طبیعت جلوهگر شدهاست و انسان در اینجا گفته ابن عربی را به یاد می آورد که باطن را جستجو کن زیرا بهشت در باطن انسان است - «اردلان،1366،] . - 19 در معماری ایرانی[ معمار بوسیله درونگرایی و قراردادن اندامهای معماری و ساخت دیوارهای خارجی، ارتباط مستقیم ینا را با فضای خارج در درون خود با عنصری به نام حیاط میسر میکند. - «پیرنیا،1373، - 30ایشان در جایی دیگر در این خصوص میگویند:»گویا معماران ایرانی این روش را از عارفان هم میهن خود گرفتهاند که به برون کاری نداشتند و درون را می-نگریستند - «پیرنیا،1374، - 316داراب دیبا در خصوص درونگرایی معماری اسلامی ایران میگوید:»معماری درونگرا معماریای است که در آن ارزش واقعی به جوهر و هسته باطنی آن داده شدهاست و پوسته ظاهری، صرفاً پوششی مجازی است که از حقیقتی محافظت میکند و غنای درونی و سربسته آن تعیینکننده جوهر و هستی راستین بناست و قابلقیاس با وجوهات و فضای بیرونی نیست.« - دیبا،1378،. - 98کامران افشار نادری در خصوص درونگرایی معماری اسلامی ایران میگوید:]»در معماری درونگرا[ ارزش معماری بیش از آنکه بر ترکیب احجام توپر باشد، وابسته به کیفیت فضاهای داخلی است. ادراک معماری هم از مشاهده ماده حاصل نمیشود، بلکه، از حجم تهی و فضای خالی تعریف میشود. در معماری درونگرا، نگرانی معمار به نظم درآوردن فرم درونی بناست و به همین جهت هم این معمار عمل طراحی را از درون بنا آغاز می-کند. - «افشارنادری،1374، - 71داراب دیبا در این خصوص میگوید:» به طور اعم بر اساس تفکر شرقی و در سرزمینهای اسلامی، جوهر فضا در باطن است و حیات درونی بوجود آورنده اساس فضاست - «دیبا،1378، - 98
ب- معرفی نمونه ها و ارائهء اطلاعات
تصویر-1 تصویر هوایی منطقه طالقان، منبع:google earth
معرفی طالقان
طالقان، بخشی از استان البرز کنونی و منطقهای است محصور در جغرافیای کوهستانی خود. ناحیه طالقان در دامنه جنوبی ارتفاعات البرز و رشته کوه دیگری از البرز که با فاصله شش کیلومتری آن به موازاتش از شرق به غرب امتداد مییابد،واقع شدهاست. در حد فاصل میان دو رشته کوه یاد شده، رودخانه شاهرود جریان دارد. وجود کوهها و ارتفاعات شمالی و جنوبی که منبع اصلی ذخیره نزولات آسمانی و بارشهای زمستانی هستند، موجب شده که آب ذخیره شده در قالب صدها چشمه و جوی در فصل بهار و تابستان در میان درهها جریان یافته و موجبات استقرار جمعیت را در مجاورت خود به شکل روستاهای پراکنده فراهم نماید. ...وجود حدود هشتاد آبادی، ده و روستا در طالقان مرهون حیات این چشمهها و رودهای کوچک بودهاست. ... در طول تاریخ، طالقان پیوسته زندگی ایلی داشته و در سرتاسر آن کمتر مظاهر زندگی شهر نشینی شکل گرفتهاست. ]پازوکی،20،[1382 وجود ارتفاعات بلند در گرداگرد طالقان، ورود و غحتل 26خرداد 1394، AUC2015 بدتر از آن خروج بیگانگانی را که به آنجا و گذرگاههای آن آشنایی جمشید - . نکته قابل ذکر آنکه به دلیل مهاجرت شدید در پارهای از نداشتند، دشوار مینمود. ]همان،28،[1382 روستاها، تعداد اندکی از بقاع بهکلی نابود شدهاند.
در نتیجه این منطقه مکانی دنج و امن بود برای کسانی که با حکومتها و سلسلهها و طوایف و قبایل و فرقههای ملی و مذهبی و گروههای سیاسی، مخالفت و ضدیت داشتند. ]همان،20،[1382 با توضیحات فوق منطقه طالقان در درون حصاری طبیعی شکل گرفته و در نگاهی کلی تر، خود یک منطقه درونگراست.
معرفی بقاع منطقه طالقان
در جدول ذیل نمونه های مورد مطالعه معرفی میشوند، تمامی این بقاع دارای برج یا اتاقک تدفین اند، اما در الحاقات با هم تفاوتهایی دارند.
جدول شماره -1 مشخصات بقاع موجود در منطقه طالقان - - جامعهء آماری -
دسته بندی کالبدی بقاع طالقان
با توجه به جدول شماره1 میتوان مجموعه بقاع منطقه طالقان را به چهار گروه تقسیم بندی کرد:
گروه اول: این بقعهها تنها شامل یک برجک آرامگاهی بوده و توسعهای نداشتهاند. این موضوع ناشی از عواملی همچون نداشتن شجره نامه - پیر جمشید در مهران - ، دوری ازآبادی - پیر وشته - ، صعبالعبور بودن مسیر دسترسی - محمد حنفیه - ، خالی شدن آبادی از سکنه و پارهای از عوامل دیگر است. این بقعها بعضاً در ایام خاصی از سال، شاهد حضور جمعیت و برگزاری مراسم مذهبی هستند.این مراسم ممکن است نسبتی با امامزاده نداشته نباشد - پیر
تصویر:2 بقعهء مردپیر - پیر نمیر - ، عکس و پلان از نگارندگان مقاله
گروه دوم: شامل بقعههایی است که استقبال جمعیت و حیات بنا ادامه دارد. این موضوع ناشی از عواملی همچون جمعیت قابل توجه روستا - حسن ابن ذکریا در هرنج - ، موقعیت جغرافیایی مناسب - علی ابن صالح در اوانک - ، وجود متولی قوی - هاشم در کجیران - ، نزدیکی بقعه به قبرستان روستا و پارهای از عوامل دیگر است. در این بقعهها سنت زیارت به قوت خود باقیست و در تمام ایام سال بقعه زائرانی هرچند اندک دارد. اتاقک الحاقی به بنا در این گروه، شامل عملکردهای مختلفی از جمله: ادای نماز، برگزاری مراسم محدود و نیز اقامت شبانهء زائر است.
تصویر:3 بقعهء امامزاده ابراهیم،روستای اوچان، عکس و پلان از نگارندگان مقاله
