بخشی از مقاله
چکيده :
رشد سريع شهرنشيني از بزرگ ترين چالش هاي قرن حاضر محسـوب مـيشـود و مشـکلات پيچيـده اي را بـراي منـاطق شهري بوجود آورده است . گسترش بيقاعده شهرها خصوصا سکونتگاه هاي افراد کم درآمد همراه با افزايش تعـداد بلايـاي طبيعي باعث شده که سوانح طبيعي در شرايطي که ابعاد آن چندان هم گسترده نباشد، اما ضايعات مالي و جاني فراوانـي را برجاي گذاشته و باعث شده اين وقايع به فاجعه و بحران تبديل شود.
بررسي خسارات مالي و جاني بلاياي طبيعي در چند دهه ي اخير نشان ميدهد که خسارات قابل توجه بلايا از فرايندهاي گسترش بيرويه شهرنشيني غير اصولي نشات ميگيرد و روند خسارات در کشورهاي در حال توسـعه همچنـان در حـال افزايش ميباشد.
در اين پژوهش مهم ترين عوامل آسيب پذيري کلان شهرها در برابر بلاياي طبيعي و تجربه کشورهاي مختلـف در نحـوه ي رويارويي با آن بررسي ميشود. ابتدا به روند رو به افزايش بلاياي طبيعي در چند دهه ي اخير اشاره و سپس رشد جمعيت و توسعه ي شهرنشيني و گسترش مناطق فقيرنشين به عنوان مهم ترين عوامل آسيب پـذيري کـلان شـهرها در کشـورهاي توسعه يافته و توسعه نيافته از جمله ايران مورد بررسي قرار ميگيرد و سپس الگوهاي مختلف مقابله با خطرات طبيعـي در کشورهاي مختلف مقايسه و تحليل ميشود.
بررسي تجارب جهاني و ملي نشان ميدهد با بکارگيري الگوهاي جديد از طريق تلفيق طرح هاي کاهش آسيب پذيري در برنامه ريزي توسعه ي شهري و تجديـد نظـر اساسـي در روش هـا، قـوانين و مقـررات ، سـازماندهي امکانـات و اسـتفاده از فن آوريهاي پيشرفته ، ميتوان آسيب هاي ناشي از خطرات طبيعي را در مناطق شهري را به سطوح پايين تري تنزل داد.
کليدواژه ها:کلان شهر-مخاطرات طبيعي -حاشيه نشيني -آسيب پذيري –برنامه ريزي شهري .
١-مقدمه
در چند دهه ي اخير باافزايش بيسابقه جمعيت و رشد سريع شهرنشيني و بهره برداري بيرويه از منابع طبيعي، مناطق شهري به طور فزاينده اي به مناطق بسيار آسيب پذير در مقابل بلاياي طبيعي تبديل شده اسـت . بررسـي اثـرات اقتصـادي و اجتمـاعي خطرات طبيعي در دهه هاي گذشته نشان ميدهد که کشورهاي در حال توسعه به شدت در مقابل اين بلاياآسيب پـذير بـوده و بيشترين خسارات جاني و مالي به اين کشورها تعلق دارد.
ايران نيز ششمين کشور بلاخيز جهان محسوب شده و اين مساله همراه با افزايش جمعيت شـهرها و گسـترش سـکونتگاه هـاي فقيرنشين خسارات ناشي از اين خطرات را تشديد نموده است . به گونه اي که تعداد افراد آسيب ديده از ٣٨٩٤١١٩٨نفـر طـي سال هاي ١٩٩٠-١٩٩٩به ٧٦٣٥٩٣٧٠نفر طي سال هاي ٢٠٠٠-٢٠٠٩افزايش يافته اسـت منـاطق حاشـيه نشـين شهري در اغلب کلان شهرهاي بزرگ ايران در حال رشد بوده و انتظار ميرود رشد حاشيه نشيني در ١٠سال آينده از ٢درصـد به ٥درصد افزايش يابد و اين مساله نواحي شهري را در برابر بلاياي طبيعي آسيب پذيرتر ميسازد. با وجود تعدد وقـوع بلايـا و افزايش خسارات ناشي از آن ، در اين زمينه اقدامي خاص صورت نگرفته و هنوز سطح آسيب پذيري بالايي در کشور وجود دارد.
با توجه به تاثيرات نامطلوب بلاياي طبيعي بر شرايط اجتماعي و اقتصادي کشورها خصوصا کشورما،در اين پژوهش مهـم تـرين عوامل آسيب پذيري مناطق شهري در برابر بلاياي طبيعي و الگوهاي مختلف رويارويي بـا آن مـورد بررسـي قـرار گرفتـه اسـت .
بررسي ميزان خسارات مالي و جاني بلاياي طبيعي در کشورهاي مختلف جهان نشان ميدهد که ميزان آسيب پذيري ، بسـتگي زيادي به شرايط زيست محيطي، سياسي، اقتصـادي، فرهنگـي و اجتمـاعي کشـورها دارد وميـزان خسـارات مـالي و جـاني در کشورهاي توسعه يافته به ميزان قابل توجهي کمتر از کشورهاي توسعه نيافته مي باشد. به کارگيري الگوهاي جديد و اسـتفاده از يک سيستم منسجم و تلفيق برنامه ريزي مديريت خطر در برنامه ريزي شهري مهم ترين اقدامات در کاهش آسيب پذيري مناطق شهري در برابر مخاطرات طبيعي ميباشند.
٢-روش تحقيق و مراحل آن
اين تحقيق به روش اسنادي و کتابخانه اي انجام شده است . روش انجام اين پژوهش به صورت کمي –کيفـي بـوده و اطلاعـات مورد نياز با استفاده از نتايج سرشماري و آمارنامه ها جمع آوري و مورد بررسي و تحليل قرار گرفته است .تحقيقات اسـنادي يـا کتابخانه اي شامل بررسي مجدد مواد موجود ميشود که در آن منابع گسترده اي از يافته هاي توليد شده در زمينه هاي گونـاگون به کار ميرود. يک مزيت برجسته تحقيقات اسنادي اين است که چون اغلب داده ها و اطلاعات مورد استفاده جمـع آوري شـده است بنابراين امکان سوگيري در فرايند جمع آوري داده ها و اطلاعات وجود ندارد در همين راسـتا ايـن مقالـه بـا بررسـي توصيفي عوامل آسيب پذيري شهري در برابر خطرات طبيعي جهت توسعه ي پايدار شهري ابتدا مهم ترين عوامـل آسـيب پـذيري شهري را دسته بندي ميکند و سپس با توجه به نتايج آماري و تحليلـي بدسـت آمـده بـه معرفـي فراينـدي پيشـنهادي بـراي دستيابي به توسعه ي پايدار شهري در ايران ميپردازد.
٣-مخاطرات طبيعي
مخاطرات طبيعي به معناي خطراتي است که منشا طبيعي دارند. بلاياي طبيعي زماني معنيدار ميشوند که علتي بـر خطـرات جاني و مالي باشند. بدين ترتيب در نقاط زيادي ممکن است حوادث طبيعي گوناگوني رخ دهد ولي با توجـه بـه ايـن کـه تـاثير خاصي در زندگي مردم ندارد آن را به عنوان بلا درنظر نگيرند. بلاياو حوادث طبيعي همه ساله خسارات مالي و جاني زيادي را در جوامع بشري برجاي ميگذارد. حوادث و بلاياي طبيعي را ميتوان به سه گروه اصلي تقسيم نمود:
- حوادث ژئوفيزيک نظيرآتش فشان ، زلزله ورانش زمين .
- حوادث اقليمي مانند سيل ، طوفان و خشکسالي .
- حوادث بيولوژيکي مانند آلوده شدن آب هاي زيرزميني، نشت نفت در دريا
آمارهاي موجود در جهان نشان ميدهد که حوادث ژئوفيزيک طي سال هاي گذشته روند نسبتا ثابتي داشته است ، در حالي که حوادث اقليمي به دنبال گرم شدن زمين و تغييرات جوي حاصل از آن ،روند روبه رشدي را نمايان ميسازد.شکل ١وقوع بلاياي طبيعي درجهان طي سال هاي مختلف را نشان ميدهد
شکل ١. تعداد بلاياي طبيعي ثبت شده به تفکيک بلاياي ژئوفيزيکي، اقليمي و بيولوژيکي از سال ١٩٠٠تا ٢٠٠٤
٤-اثرات مخاطرات طبيعي در کشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه تغييرات آب و هوايي جهان در چند دهه گذشته موجب افزايش خطرات اقليمي شده است ، اما افزايش شدت اکثر اين رويدادها ميتواند به فعاليت هاي انساني نسبت داده شود. تراکم و رشد بالاي جمعيت ، مهاجرت و يا شهرسازي بدون برنامه ريزي، تخريب محيط زيست ، بهره برداري غيرمنطقي و ضعف مديريت در بهره برداري از منابع طبيعي از دلايل تشديد بروز اين بلايا ميباشند که با نگاهي به تاريخچه بلاياي طبيعي ميتوان به اين مهم پي برد. ميزان خسارات جاني بلاياي طبيعي از سال ١٩٥٠تا سال ١٩٩٨در شکل ٢نشان داده شده است
شکل ٢. تعداد افراد کشته شده و آسيب ديده از حوادث طبيعي از ١٩٥٠تا ١٩٩٨
بلاياي طبيعي به عنوان يک پديده طبيعي در سراسر جهان اتفاق ميافتد. اما خسارات ناشي از اين بلايا در کشـورهاي در حـال توسعه رقم بالاتري را به خود اختصاص ميدهد. بررسيهاي انجام شده در سال ٢٠٠١نشان ميدهد که در دهه ي گذشـته بـه طور متوسط پس از وقوع حادثه در کشورهاي فقير آسيايي حدود ١٠٦٢نفر جان خود را از دست داده اند. در حاليکه اين رقم در کشورهاي نيمه توسعه يافته ١٤٥نفر و در کشورهاي توسعه يافته حدود ٢٢نفر بوده است .تاثيرات منفي بلاياي طبيعي قبل از آن که به ميزان خطر بستگي داشته باشد به اقتصاد کشور و ميزان توسعه يافتگي کشورهاي آسيب ديده ارتباط دارد.
در نيم قرن گذشته جمعيت ساکن در مناطق پرخطر و آسيب پذيري سکونتگاه هاي انساني به طور بـيسـابقه اي افـزايش يافتـه است . افزايش زيان هاي حاصل از خطرات به تصميمات انساني و فعاليت ها و سرمايه گذاريهاي انسان هـا بسـتگي دارد .هـر برنامه توسعه بدون در نظر گرفتن تاثير آن در تشديد بلايا و خطرات طبيعي ميتواند منجر به خسارات مالي و جـاني جـدي در آينده گردد. به همين دليل در چند دهه ي گذشته افزايش قابل توجهي در ميزان خسارات جاني و مالي بلاياي طبيعي مشـاهده ميگردد و با وجودمداخلات انساني و تکنولوژيکي پيشرفته ، اين خسارات به گونه اي قابل ملاحظه افزايش يافته است .
از طرف ديگر اغلب کشورهاي جهان سوم در مناطق پر خطر جهان واقع شده اند. بسياري از مناطق آمريکاي لاتين ، آسيا و آفريقا در معرض خطراتي چون سيل ، آتش فشان ، طوفان و زلزله قرار دارند. در دهه ١٩٩٠-١٩٩٩ حدود ٤٢درصد از بلاياي طبيعي در آسيا، ٢٧درصدآمريکاي لاتين ، ١٣درصد در اروپا، ٨درصد در اقيانوسيه و ١٠درصد در آفريقا اتفاق افتاده است
ميزان خسارات مالي و جاني بلاياي طبيعي در جدول ١نشان داده شده است .
جدول ١. خسارات مالي و جاني بلاياي طبيعي به تفکيک نواحي مختلف توسعه طي سالهاي ٢٠٠٠-٢٠٠٩
به علاوه خطرات طبيعي بر توليد ناخالص داخلي تاثير زيادي دارد. در شکل زير خسارات مالي خطرات طبيعي و تاثير آن در توليد ناخالص ملي در کشورهاي توسعه يافته و کشورهاي درحال توسعه نشان داده شده است
شکل ٣. خسارات اقصادي بلاياي طبيعي در کشورهايثروتمند و فقيراز سال ١٩٩٩-١٩٨٥
کشورهاي در حال توسعه در برابر بلاياي طبيعي بسيار آسيب پذير هستند و بلاياي طبيعي همـه سـاله خسـارات زيـادي را بـر اقتصاد اين کشورها وارد ميسازد.در چند دهه گذشته بلاياي طبيعي در کشورهاي در حال توسعه ساليانه حـدود ٣٥ميليـارد دلار هزينه را به خود اختصاص داده است که حدود ٢٠برابر کشورهاي توسعه يافته بوده است
بعد از وقوع حوادث طبيعي اغلب دولت ها شروع به انجام اقدامات سريع جهت بازسازي مناطق آسيب ديده ميکنند. در حاليکه اغلب اين کشورها توجه کمتري به ريشه هاي آسيب پذيري نموده و اقدامات کمتري در اين زمينه انجام داده اند. سري لانکا از جمله کشورهايي است که اقدامات مهمي را در کاربري اراضي قبل از وقوع تسانومي انجام داده و ميزان آسيب پذيري اين مناطق را به ميزان قابل توجهي کاهش داده است بنابراين لازم است در طرح هاي توسعه ي شهري هرگونه تغيير در تراکم و ترکيب جمعيت و هر الگوي اسکان و يا جابه جايي جمعيت به دقت بررسي شده و پيش بينيهاي لازم از دامنه ي خسارات در آينده در طرح هاي جامع شهري لحاظ گردد. اين مساله ميزان آسيب پذيري نواحي شهري را به طور چشمگيري کاهش ميدهد.
٤-١-خسارات مالي و جاني مخاطرات طبيعي در ايران
ايران يکي از بلاخيزترين کشورهاي جهان به شمار ميرود. بررسيهاي به عمل آمده ،نشان دهنده ايـن اسـت کـه ٤٠ نوع بلاياي طبيعي در سطح جهان وجود دارد که هر کدام به زير مجموعه خود تقسيم ميشوند. در ايران با توجه به ارزيابيهاي به عمل آمده ٣١نوع بلاي طبيعي وجود دارد.
جدول ٢. خسارات جاني خطرات طبيعي ايران طي دهه ١٩٩٠-١٩٩٩تا ٢٠٠٠-٢٠٠٩
بنابر آمار رسمي ،در ٩٠سال اخير بيش از ٢٠٠هزار نفر از مردم ايران بر اثر وقوع بلاياي طبيعي کشته شده اند؛که از اين تعداد ٧٦درصد بر اثر زلزله ، ١٣درصد بر اثر سيل و ١١درصد بر اثر ساير بلاياي طبيعي جان خود را از دست داده اند.
خسارات مالي وارده بر کشور نيز ساليانه بطور متوسط ١١٠ميليارد تومان برآورد شده است . با توجه به اين آمار ايران يکي از ١٠کشور بلاخيز جهان محسوب ميشود جدول زير بزرگ ترين بلاياي طبيعي را از لحاظ ميزان خسارات جاني از دهه ي ١٩٩٠تاکنون نشان ميدهد.همانگونه که مشخص شده است ايران از نظر خسارات جاني ناشي از بلاياي طبيعي دومين کشور ميباشد
جدول ٣. بلاياي طبيعي بزرگ با بيش از ١٠٠٠٠نفر کشته از سال ١٩٩٠تا ١٩٩٩
٥-رشد سريع شهرنشيني وافزايش آسيب پذيري مناطق شهري
با توجه به رشد سريع جمعيت و توسعه ي شهرنشيني خصوصا در کشورهاي جهان سوم ، بحران هاي ناشي از بلايـاي طبيعـي در مناطق شهري به طور بسيار نگران کننده اي زياد خواهند شد. در اوايل قـرن ٢٠تنهـا ١١منطقـه متـروپليس بـا بـيش از يـک ميليون نفر وجود داشت . در پايان قرن بيستم بيش از ٤٠٠شهر با بيش از ٨ميليون نفر جمعيت وجود دارد. نکته قابـل توجـه اينکه دوسوم از اين کلان شهرها در کشورهاي جهان سوم قرار دارند. رشد سريع کـلان شـهرها مشـکلات پيچيـده اي را بوجـود آورده است . متوسط رشد شهرهاي بزرگ ٢.٥درصد است . درحالي که طي دهه ي ١٩٨٠-٩٠رشد کلان شـهرها در کشـورهاي جهان سوم حدود ٤درصد بوده است . شهرهايي چون داکا رشدي معـادل ٧درصـد، بنگلـور ٥.٧درصـد، دهلـي ٤.٦درصـد، کراچي ٤.٤درصد وبانکوک ٤.١درصد داشته اند. آنچه آشکار است رشد جمعيت در مناطق کمتر توسعه يافته بسـيار بـالاتر از کشورهاي توسعه يافته ميباشد و جمعيت شهري نيز نسبت بـه جمعيـت روسـتايي رشـد بيشـتري را نشـان مـيدهـد
