بخشی از مقاله
چکیده
مفاهیم عدالت و برابری که از زمان های دور مورد توجه قرار گرفته است، علی رغم این، بی عدالتی در شهرها به چشم می خورد. در این میان انواع بی عدالتی، عدالت جنسیتی در فضاهای شهری موضوعی بوده که بیشتر مواقع به حاشیه رانده شده است. فضاهای شهری و عمومی به عنوان بستر زندگی و فعالیت شهروندان باید بتوانند با توجه به شباهت ها و تفاوت های میان افراد و گروه های جنسی، سنی و اجتماعی، محیطی امن، سالم، پایدار و جذاب را برای همه افراد فراهم کند و به نیاز تمامی افراد توجه شود. توجه به نیازهای زنان در برنامه ریزی فضاهای عمومی به معنای رسمیت شناختن و دعوت آنان به حضور در این فضاها و نهایتاً اجتماع است که می تواند بستری برای تأمین و امکان مشارکت زنان را در فعالیت هایی اجتماعی فراهم کند، استفاده و مناسب بودن فضاهای عمومی موضوعی است که باید بر آن تأکید بیشتر شود.
هدف این تحقیق مطالعه و بررسی عدالت جنسیتی در فضاهای عمومی شهرهای ایران بوده است که منطقه 2 کلانشهر تبریز به عنوان مورد مطالعه انتخاب شده است، روش تحقیق به صورت پیمایشی در سطح منطقه بوده است و روبکرد آن توصیفی- تحلیلی بوده است، اطلاعات لازم از طریق پرسشنامه جمع آوری شده است. برای تجزیه و تحلیل داده ها از روش های آماری از جمله تحلیل رگرسیونی و آزمون های مقایسه ای داده های پارامتریک استفاده شده است. برای مطالعه عدالت جنسیتی فضاهای شهری و دلایل نابرابری های موجود با توجه به مطالعات نظری و تئوریک، مولفه های فرهنگی - اجتماعی، امنیتی-ایمنی، کالبدی- طراحی فضا ، اقتصادی، فیزیوموژیکی و دسترسی به فضا به عنوان شاخص های کلی انتخاب شدند که دارای 48 شاخص بودند.
همچنین تأثیر ویژگی های فردی - جنس، درآمد و... - نیز بررسی شده است. نتایج نشان می دهد بر اساس دیدگاه پاسخ گویان نابرابری فضای جنسیتی در فضای شهری منطقه 2 کلانشهر تبریز وجود دارد، ولی از دیدگاه مردان و زنان این متفاوت می باشد و از نظر زنان این نابرابری در سطح خیلی زیاد می باشد، ولی از نظر مردان در سطح تا حدودی بوده است. همچنین بین شاخص های تحقیق در ایجاد نابرابری تفاوت های معناداری وجود دارد که شاخص امنیت و ایمنی بیشترین تاثیر را داشته است.
بیان مسأله
فضاهای شهری از آنجا که فضاهایی برای زندگی و تفریح ایجاد می کنند وظایف مهمی دارند؛ اگر این فضاها خشن، نفرت انگیز و یا یکنواخت باشد، تأثیر نامطلوبی بر شهروندان خواهند گذاشت. فضاهای شهری وظایف مهم دیگری نیز بر عهده دارند که ایجاد زمینه مناسب برای ارتباطات و ملاقات از شناخته شده ترین آنهاست. فضاهای شهری به عنوان بستر زندگی و فعالیت شهروندان باید بتوانند به نیاز تمامی اقشار اجتماعی پاسخ مناسب بدهند. در دنیای غرب و نیز در کشور ما فضاهای عمومی شهرها به عنوان اصلی ترین نوع فضاهای شهری عملکردهای مختلفی نظیر عملکردهای سیاسی، اجتماعی، مذهبی و ارتباطی داشته اند؛ به عنوان مثالهایی از این دست می توان از میدان ارگ تهران و میدان نقش جهان اصفهان نام برد که علیرغم نقشهای چندگانه ای که دارا بوده اند اما نهایتا همه این نقشها در خدمت نقشی برتر یعنی نقش اجتماعی میدان و ملزم به پاسخ گویی به نیاز تمامی اقشاراجتماعی استفاده کننده از فضا بوده اند.
امروزه نیز پرداختن به فضاهای عمومی شهری در چند دهه اخیر مد نظر قرار گرفته است. استفاده و تخصیص فضاهای عمومی یک مسئله اساسی است که در مطالعه زندگی روزمره زنان و مردان که در شهرها زندگی می کنند در نظر گرفته می شود. اما این تجربه برای همه یکسان نیست، و متغیرهای از جمله سن، جنس، طبقه اجتماعی و هویت قومی در آن تاثیر گذار می باشد. در سال های اخیر، راه های مختلفی در فضای عمومی استفاده می شود، و موضوع مطالعه در رشته های مختلف بوده است. - انسان شناسی، جامعه شناسی، جغرافیا، معماری، و غیره - و در نتیجه، فضاهای عمومی شهری را می توان از زوایای مختلف بر اساس دیدگاه های متخلف، البته مکمل یکدیگر تعریف کرد - Garcia-Ramon .and et al ,2004 - از چشم انداز فرهنگی- اجتماعی، فضاهای عمومی به عنوان مکان های ارتباط، تبادلات و برخورد های اجتماعی، که در آن گروه ها با منافع مختلف همگرا می شوند، تعریف می شود.
- - Borja and Muxi", 2001، فضاهای عمومی می تواند به عنوان "فضاهای باز فکری تعریف شود "چرا که آنها برای انواع استفاده طراحی شده اند، از جمله کاربردهای پیش بینی نشده و غیر قابل پیش بینی، و همچنین توسط شهروندانی که کارهای مختلف انجام می دهند و آنها را برای تحمل آماده می کند. - 470، - walzer,1986 فضاهای عمومی مکانی برای رفع نیاز های روزمره و زندگی عمومی در شهرها هستند. این فضاها در طول زمان و براساس شرایط اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی تغییر می کنند - 225، - pasaogullari,N, and Doratli,2004 در تعریف ساده فعالیت های بیرونی در فضاهای عمومی در سه دسته قرار می گیرند، هر مکانی با خواست های متفاوت در یک محیط کالبدی شامل این فعالیت ها خواهد بود.
این فعالیت های انتخابی و فعالیت های اجتماعی - رضازاده و همکاران، - 106:1388 از آنجا که زندگی روزمره مردان و زنان در این فضاها رخ می دهد، مناسب بودن این فضاها برای استفاده تمام گروه ها موضوع بسیار مهمی است. اما تجربه استفاده از فضاهای عمومی، برای استفاده کنندگان مختلف با توجه به سن، جنس، طبقه اجتماعی و ...متفاوت بوده و در نوع زندگی و درک آن موثر است - 216، - Garcia-Roman,2004 به عبارتی نیاز به حضور در فضا برای همه گروهها و ایجاد امکانات حضور همه گروههای استفاده کننده فارغ از جنسیت، سن، سطح، درآمد، شغل و سایر موارد امری است که ضرورت آن به اثبات رسیده است، اخیراً موضوع تحقیقات مختلفی قرار گرفته است. در این میان، زنان گروه بزرگی از استفاده کنندگان فضا هستند، نکته قابل توجه آنکه آنان بواسطه نقش اجتماعی مراقبت از کودکان، کهنسالان و بیماران در ارتباط با فضای باز شهری نیازهای خاصی دارند که باید مورد توجه قرار گیرد.
- رضازاده و همکاران،. - 106:1388 در این میان با توجه به شرایط و فرهنگ جوامع مختلف زنان تجربه های متفاوتی را در فضاهای عمومی دارند. محدودیت حضور زنان در فضاهای شهری ایران در ارتباط با هنجارهای غالب اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی قابل بررسی است. این هنجارها فضای خانه و فضای نزدیک آن را متعلق به زنان می داند. به صورتی که محدوده امن زنان ایرانی در قرون گذشته و حتی هم اکنون در برخی از شهرهای کهن ایرانی، فضای خانه و فضای نیمه خصوصی چند خانه، بن بست ها و هشتی کوچه های فرعی بوده است. در برخی از کشورهای مسلمان عربی، این موضوع با شدت بیشتری قابل بررسی است.
در این کشورها زنان از محدودیت های بیشتری برای حضور برخوردارند و در صورت عدم همراهی توسط جنس مذکر نمی توانند مدعی حقوق خود باشند. این مسئله در دنیای غرب نیز نمود داشته است به صورتی که علی رغم ضرورت و نیاز به حضور و لذت بردن از فضاهای شهری برای تمام گروه ها، زنان تا قبل از انقلاب صنعتی به دلیل رویکردهای غالب برافکار مردم در ارتباط با خانه یا فضای نزدیک خانه بوده اند.
اما امروزه همه بر این باورند که این گروه اجتماعی بدلیل ضرورت ارتباط با سایر گروه ها و برقراری تعاملات اجتماعی و حق حضور در فضاهای شهری بایستی سطحی از عدالت در طراحی و برنامه ریزی فضایی رعایت شود. همچنین نباید از این امر غفلت نمود که زنان تنها کسانی هستند که نسبت به نیازهای خود در فضای شهری از آگاهی کامل برخودار هستند - همان: - 106 در این تحقیق تلاش بر این است که کاوشی بر محدودیت ها و قابلیت های فضاهای عمومی شهر برای حضور زنان صورت گیرد و محدویت های عدم حضور زنان در فضاهای عمومی به صورت تجربی نسبت به مردان مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد.
مبانی نظری
فضای شهری و جنسیت
مفهوم فضا و فضاهای شهری از مفاهیم مورد مناقشه حوزه جامعه شناسی شهری انداینکه. فضا دقیقاً چیست یا کجاست، یا اینکه چه فضاهایی را عمومی بدانیم و... از گذشته دور تا امروز مورد بحث و کنکاش بودهاند. امروزه، متفکران معتقدند که فضا امری اجتماعی است. درواقع برساختهای اجتماعی است که نحوه و چگونگی استفاده از آن نیز به اجتماع پیرامون آن بستگی دارد. این فضا سرشار از نابرابری هاست و انواع گوناگونی از اقلیتها، پیدا و پنهان، از آن محروم اند - نقدی و همکاران، - 463:1393 حوزه های رفتاری گوناگون در محیط شهری پدیدآورنده فضاها مختلفی هستند و برحسب نیاز شهروندان به وجود می آیند.
بسیاری از این فضاها به صورت فضایی عمومی ظاهر می شوند و جالب اینکه هر فضای عمومی در ذهن استفاده کنندگان به خرد فضاهای شخصی برای هر نفر تقسیم می شود. در طرح یک فضای عمومی برای شهر همه گونه افراد استفاده کننده- زنان و مردان پیر و جوان- باید در نظر گرفته شده باشند. - ارتیز، - 2004 در سال های اخیر از »فضاهای جنسیتی… عنوانی که نمایانگر دسترسی نابرابر مردان و زنان به فضاهای شهری است استفاده زیادی می شود. بعضی از فضاها را می توان مردانه و بعضی را زنانه نامید، اما اغلب فضاهای شهری در میانه این دو مفهوم قرار دارند؛ یعنی نه کاملاً مردانهاند، نه کاملاً زنانه، بلکه زنان و مردان شهر، با نسبتی نابرابر، از آن استفاده می کنند و هریک مایل به افزایش حیطه قدرت و نفوذ خود هستند.
به عبارتی، فضاهای شهری عرصه چالشی جنسیتی است. در این میان، تفکر درباره حضور زنان دست مایه پژوهش فمنیستها و جامعه شناسان شهری بوده است. فضاهای شهری اگرچه بسیار بزرگ و برانگیزانندهاند، درعینحال سرشار از غریبگی، ناامنی و هراساند. به همین دلیل، فضاهای شهری اغلب آن جاذبهای را که برای مردان دارند برای زنان ندارند. به همین دلیل، بسیاری از نویسندگان فمنیست ضدشهرند. اسپین - - 2005در اثرش نشان داد که فضاهای جنسیتی شهری برای قلمرو عمومی بسیار مهماند، زیرا آنها به زنان هویتی خارج از خانه و خانواده میبخشند
