بخشی از مقاله
چکیده
شهرها سیستم هاي به هم پیچیده و به هم وابسته اي هستند که نسبت به تهدیدهاي طبیعی ، انسان ساخت و خرابکارانه ، بسیار آسیب پذیرند . حال با این توضیح این سوال مطرح می شود که شهرها در مقابل اینگونه تهدیدها تا چه میزان باید تاب آور باشند ؟
شهرها ، به عنوان سیستم هایی پیچیده ، چگونه می توانند تاب آور باشند ؟ ایجاد ظرفیت لازم براي تاب آوري با در نظر گرفتن انبوه اجزاء ، فرآیند ها و تاثیر گذاري هاي متقابلی که در چارچوب کالبدي ، منطقی - قانونی - و مجازي - فضاي سایبري - شهر و فراتر ازآن رخ می دهد ، می تواند کار پر تشویش و اضطراب آوري باشد .
برنامه ریزي براي تاب آوري در برابر تاثیر عوامل تنش زا در شهرها ، مستلزم ارزیابی و بررسی اجزاء آسیب پذیر شهرها ، درك فرآیندها ، رویه ها و تاثیر گذاري هاي متقابل سامان دهنده ي این اجزاء و ایجاد ظرفیت پردازش ساختاربندي هاي متنوع اجزاء و تاثیر گذاري هاي متقابل آنها با هدف دستیابی به تاب آوري می باشد. با توجه به رویکرد پیشگیرانه تاب آورسازي شهرها انجام این برنامه موجب کاهش چشمگیر خسارات ناشی از مخاطرات طبیعی و انسان ساخت در آینده می شود .
این مقاله نگاه عمیق تري بر تاب آوري در شهرها داشته ، نوعی چارچوب مفهومی تاب آوري ارائه نموده و آنها را مورد بحث و تجزیه و تحلیل قرار داده است . چارچوب مورد نظر به عنوان رویکردي کل نگرانه نسبت به طراحی ، برنامه ریزي و مدیریت تاب آوري به واسطه ي ارزیابی محرك هاي فرهنگی و فرآیندي در شهرها و همچنین عناصر کالبدي آنها ، عمل می نماید. در این پژوهش با توجه به ماهیت آن که از نوع پژوهش تحلیلی - توصیفی است از مطالعات کتابخانه اي و اسنادي استفاده شده است .
-1 مقدمه
در شرایط فعلی بیش از نیمی از جمعیت جهان در نواحی شهري اقامت داشته و از 3/5 میلیارد نفر جمعیت شهر نشین ، 38 درصد آن در نواحی شهري بسیار متراکم کلان شهرها زندگی می کنند . از سال 2005 تا 2010 ، جمعیت شهري جهان با نرخ 1/9 درصد افزایش یافته است . شهرسازي سریع و رشد فزآینده ي کلان شهرها ، لزوم شهرهاي هوشمند تر و تاب آور تر برخوردار از ظرفیت تحمل شوك هاي رشد جمعیت ، بحران هاي اقتصادي جهانی ، تغییرات سریع دموگرافیک جمعیت و فجایع زیست محیطی را نمایان می سازند . بعلاوه ، تاب آوري می بایست از لحاظ وقایعی که افق بلند مدت تري دارند ، مانند زوال شهرها ، نیز نمود پیدا کند.
سرمایه گذاري در زمینه ي فن آوري شهري ، علاوه بر افزایش کارآمدي شبکه ، در صورت عدم مدیریت صحیح ، میتواند منجر به افزایش آسیب پذیري نیز گردد. اگر شهرها هوشمند تلقی می گردند ، باید تاب آور باشند . به عبارت دیگر تاب آوري باید هسته ي تلاش در زمینه ي برنامه ریزي هوشمندانه براي یک شهر در جهت خلق اماکنی باشد که قابلیت رو در رو شدن با طیف وسیعی از عوامل تنش زاي هشدار دهنده ي شبکه اي شامل منابع و اطلاعات را دارند .
موارد بسیاري وجود دارند که شهرها نتوانسته اند براي تهدیدهاي آینده که نشان دهنده ي اهمیت تاب آوري به عنوان یک مفهوم برنامه ریزي می باشند ، برنامه ریزي نمایند . حادثه ي رآکتور هسته اي فوکوشیما نماد موقعیتی است که در آن دستگاه هاي نظارتی دولت و رهبران صنعتی نوعی فرهنگ سازمانی را دنبال می کردند که در اجراي فرآیند هاي مناسب ایمنی ناتوان عمل کرد . زمین لرزه و تسونامی ناشی از آن در نهایت موجب گداختگی هسته ي مرکزي اتمی گردید ، اما این مورد نشان دهنده ي فاجعه اي است که در انتظار رخ دادن است . در نهایت ، نقص در برنامه ریزي براي تاب آوري تاثیرات عمیقی بر توکیو گذارد ، شهري که بسیاري آن را "هوشمند" می شناسند
حوادث 11 سپتامبر 2011 ، یک شوك شهري عینی و برنامه ریزي شده براي شهر نیویورك بود . اگرچه محیط مصنوع شهر خرابی وسیعی را متحمل نگردید ، اما تاثیر این حمله خرابکارانه در بخشی از شهر نیویورك خرابی و مشکلات جدي را بوجود آورد ; با این وجود مردم ، مشاغل ، موسسات عمومی و خصوصی ، گروه هاي اجتماعی و داوطلب و سایر نهادهاي ساکن شهر نیویورك در واکنش به این فاجعه ، تاب آور رفتار نمودند .
نیویورك همچنان اولین و مهمترین پایتخت اقتصاد ملی و جهانی ، مرکز فرهنگی و فکري و بالاتر از همه ، یک شهر تاب آور است . این مثال به اهمیت طراحی شهرهاي تاب آور اشاره می نماید . تاب آوري در شهرها مربوط به توانایی جذب ، انطباق و واکنش به تغییرات در یک نظام شهري می باشد. در هر صورت ، آنچه در اینجا مطرح است ، آنست که تاب آوري نقاط مشترك بسیاري با اهداف معاصر شهري مانند پایداري ، اداره و توسعه ي اقتصادي دارد .
سوانح طبیعی که جزیی از فرآیند زندگی بشر به شمار می رود و هر روزه بر تعداد و تنوع آنها افزوده می شود، به عنوان چالشی اساسی در جهت نیل به توسعه پایدار جوامع انسانی مطرح می باشند. از اینرو در حال حاضر دیدگاه غالب از تمرکز بر روي صرفا کاهش آسیب پذیري به افزایش تاب آوري در مقابل سوانح تغییر پیدا کرده است. در این میان، تاب آوري به عنوان -1 میزان تخریب و زیانی که یک سیستم قادر است جذب کند بدون آنکه از حالت تعادل خارج شود؛ -2 میزان توانایی یک سیستم براي خود سازماندهی در شرایط مختلف؛ و-3 میزان توانایی سیستم در ایجاد و افزایش ظرفیت یادگیري و تقویت سازگاري با شرایط تعریف می شود.
کشور ایران از جمله مناطق با پتانسیل بالا از نظر حادثه خیزي و مواجه شدن با بحران می باشد با این وجود امروزه شاهد آن هستیم که در کشور ما به آن اندازه که به اقدامات بعد از بحران توجه می شود به اقدامات قبل از بحران توجهی نمی شود و همین موضوع باعث افزایش میزان خسارات مالی و جانی شده که در طی بروز بلایاي مختلف درکشور به بار آمده است .
از آنجائیکه تاب آوري ، همانند پایداري ، یک مفهوم انتزاعی است ، تعیین روش هاي مختص برنامه ریزي براي تاب آوري کار مشکلی است . بطور مثال ، این سوال را میتوان مطرح ساخت که " شهرها تا چه میزان باید تاب آور باشند ؟ " یا " شهرها ، به عنوان نظام هایی پیچیده ، چگونه می توانند در تمامیت خود ، تاب آور باشند ؟ بعلاوه ، ایجاد ظرفیت براي تاب آوري براي در نظر گرفتن انبوه اجزاء ، فرآیند ها و تاثیرگذاري هاي متقابل که در حدود و چارچوب شهر و فراتر از آن رخ می دهند ، میتواند کاري پر تشویش باشد . برنامه ریزي جهت تاب آوري در برابر اثرات عوامل تنش زا در شهرها تا اختلال شبکه اي ، مستلزم ارزیابی اجزاء آسیب پذیر شبکه اي شهرها ، درکی از نحوه ي سریع برخی تعاملات و تاثیرگذاري هاي این اجزاء و ظرفیت برنامه ریزي اجزاء مختلف و تاثیرگذاري آنها با هدف دستیابی به تاب آوري می باشد .
تحقیق حاضر از نوع پژوهش تحلیلی - توصیفی است که ضمن مرور مبانی نظري به بررسی مفهوم تاب آوري شهري براساس تحقیقات انجام شده و نظریه هاي ارائه شده می پردازد .دراین پژوهش سعی شده تا با بررسی نظري رویکرد شهر تاب آور و ابعاد و اصول این رویکرد بتوان از آن بهره مناسبی برد و گامی موثر در راستاي ارتقا مدیریت بحران در ایران برداشت. همچنین این مقاله ، نگاه عمیق تري بر تاب آوري داشته ، یک چارچوب تاب آوري ارائه می نماید. چارچوب فوق براي راهنمایی در زمینه ي طراحی ، برنامه ریزي و مدیریت شهرهاي تاب آور ارائه شده است . در این پژوهش با توجه به ماهیت آن از مطالعات کتابخانه اي و اسنادي استفاده شده است .
-2 مفهوم تاب آوري شهري و تاریخچه شکل گیري آن
تاب آوري در بسیاري از حوزه هاي علمی و در دامنه وسیعی از اکولوژي تا علوم اجتماعی، روانشناسی و اقتصاد به یک اصطلاح مهم تبدیل شده است. هیچ اجماعی از تعریف تاب آوري که مورد قبول همه رشته هاي علمی باشد وجود ندارد. واژه تابآوري 1، اغلب به مفهوم »بازگشت به گذشته به کار میرود که از ریشه لاتین» ریزیلیو « 2 به معناي »برگشت به عقب گرفته شده است.
به لحاظ زمانی مفهوم تاب آوري توسط هالینگ - 1973 - در زمینه بوم شناسی ارائه شد . از آن زمان تاب آوري بوسیله رشته هاي متنوع علمی چون، اقتصاد، علوم سیاسی, اجتماعی و برنامه ریزي مورد استفاده قرار گرفته و هر رشته نیز تعاریف خاصی را براي آن تدارك دیده است. واژه تاب آوري در فرهنگ لغات، توانایی بازیابی یا بهبود سریع، تغییر، شناوري و کشسانی و همچنین خاصیت فنري و ارتجاعی ترجمه شده است.
با این توصیف ریشه تاب آوري چه از بوم شناختی، روانشناختی، روانپزشکی، فیزیک یا علوم دیگر اخذ شده باشد، می توان آنرا واژه پذیرفته شده اي در توسعه پایدار و مدیریت بحران دانست. تاب آوري یکی از مهمترین مباحث تحقیق در زمینه رسیدن به پایداري است. تاب آوري شهر عبارت است از معیاري براي سنجش میزان توانایی سیستم شهري براي جذب تعییرات و سازماندهی مجدد تغییرات حاصل از اختلالات ، پایداري شهر و ظرفیت سازي است .
برخی از تعاریف تاب آوري از نظر بزرگان این فن : تاب آوري ظرفیت یک سیستم یا بخشی از آن براي جذب و بازیابی پس از وقوع حادثه اي مخاطره انگیز است
تاب آوري به این معناست که جامعه قادر به تحمل سوانح طبیعی شدید است بدون آنکه دچار خسارات عمده، آسیب ها، توقف در تولید و یا کاهش کیفیت زندگی شود و بدون دریافت کمک زیاد از بیرون جامعه
مفهوم تاب آوري به اشکال گوناگونی تعریف شده و حلقه هاي مفهومی متعددي از آن شکل گرفته است. با اینحال ، توافق گستردهاي بر روي این موضوع وجود دارد که جوهر یا خصیصه ذاتی تاب آوري عبارت است از »برگشت به گذشته« یعنی »درجه اي که سیستم قادر است خطرات را جذب و بتواند خودش را سازماندهی کند.« بر این مبنا، تاب آوري از » جذب اختلالات و بازگشت به حالت قبلی «، » خودسازماندهی« و » افزایش ظرفیت یادگیري و سازگاري« ترکیب شده است.
اما ، در ادامه بر دامنه این مفهوم ذاتی تاب آوري افزوده شده است ، بطوریکه امروزه اجماعی بر روي این تعریف از تاب آوري در حال شکلگیري است : » تاب آوري عبارتست از مقدار آشفتگی که یک سیستم بتواند جذب کند و همچنان در همان حوزه و وضعیت قبلی باقی بماند، مقدار توانایی سیستم در خودسازماندهی - در مقابل فقدان سازماندهی یا سازماندهی تحت جبر نیروهاي بیرونی - و میزان توانایی سیستم در ایجاد و افزایش ظرفیت یادگیري و سازگاري .
چهارچوب طرح هیوگو در 22 ژانویه 2005 به تصویب کمیسیون استراتژي بین المللی کاهش بحران سازمان ملل متحد رسید، که خود حرکتی مثبت در این زمینه محسوب می شود. از زمان تصویب این لایحه قانونی، هدف اصلی برنامه ریزي براي مخاطره و کاهش خطربحران، علاوه بر کاهش آسیب پذیري به نحوي بارز به سمت تمرکز روي ایجاد تاب آوري در جوامع گرایش پیدا کرده است.
نتیجه مورد انتظار از چارچوب هیوگو - - 2005-2015 آن است که منجر به کاهش اساسی تلفات جانی و خسارات به اموال عمومی ، اقتصادي و زیست محیطی جوامع و کشورها گردد . از اولویت هاي پنجگانه چارچوب اجرایی هیوگو عبارتند :
-1 ایجاد ظرفیت نهادي : مطمئن شویدکه خطرپذیري کاهش بلایا اولویتی ملی و محلی با چارچوب اجرایی قدرتمند است .
-2 خطرپذیري - ریسک هاي - احتمالی خود را بشناسید ، شناسایی ،ارزیابی و نظارت بر خطرپذیري بلایا و تقویت سیستم ، هشدار زود هنگام.
-3 ایجاد درك و آگاهی : ، استفاده ازدانش، نوآوري و آموزش وپرورش براي ایجاد فرهنگ ایمنی و تاب آوري درتمام سطوح .
-4 خطرپذیري را کاهش دهید : عوامل اساسیخطر آفرین را از طریق برنامه ریزي کاربري اراضی و اقدامات و تدابیر محیط زیستی ، اقتصادي و اجتماعی کاهش دهید .
-5 آماده شوید و مهیاي عمل باشید : آمادگی براي واکنش موثر در تمام سطوح را تقویت کنید.
کمپین جهانی ایجاد شهرهاي تاب آور اتحادیهاي است از شهرهاي مختلف جهان که پس تصویب چهارچوب طرح هیوگو - - 2005 تشکیل گردیده و ضمن رقابت با یکدیگر ، تجربیات برتر و موثر خود را در زمینه تاب آور سازي در مقابله با مخاطرات طبیعی را نیز در اختیار یکدیگر قرار میدهند .
