بخشی از مقاله
چکیده:
برنامه ریزي کاربري اراضی علم تقسیم زمین و مکان براي کاربري ها و مصارف مختلف زندگی است که به منظور استفاده موثر از زمین و انتظام فضایی مناسب و کارا در جهت رفع نیازهاي آدمی صورت میگیرد. رشد سریع شهرنشینی از یک سو و نارسایی مدیریت شهري در پاسخگویی به نیازهاي شهروندان از دیگر سوي، کاهش عدالت شهري را در پی داشته و از آنجا که عدالت اجتماعی از مولفههاي اصلی توسعه پایدار شهري میباشد، نحوه بکارگیري از اراضی و نحوه توزیع کاربریها در شهر با توجه به نیازهاي شهروندان از اقدامات اصلی یک برنامهریز شهري محسوب میشود.
هدف اصلی این پژوهش شناخت و ارزیابی کاربري هاي شهري با رویکرد عدالت اجتماعی بمنظور دستیابی به معیارهاي متناسب و اصول برنامهریزي توسعه پایدار شهري است. نوع پژوهش از نظر هدف کاربردي و از نظر روش توصیفی- تحلیلی می باشد.
با در نظر گرفتن شاخصهاي موثر و کارساز در کاربري اراضی شهري، شامل ظرفیت - جمعیت و مساحت - و عدالت اجتماعی، با استفاده از مقایسه سرانههاي موجود با مطلوب و بکارگیري از مدل ویلیامسون و ضریب پراکندگی، کاربریهاي محلات سطح ناحیه 1 منطقه 9 مورد ارزیابی کمی و کیفی قرار گرفته اند. نتایج این پژوهش حاکی از آنست که اکثر کاریها از لحاظ میزان سرانه با کمبود مواجهه بوده و نابرابري در توزیع خدمات در سطح محلات وجود دارد که این امر نشان از بیعدالتی در توزیع کاربریها و فعالیتها دارد.
-1 مقدمه و طرح مسئله:
برنامه ریزي کاربري اراضی شهري، ساماندهی مکانی و فضایی فعالیتها و عملکردهاي شهري براساس خواستهها و نیازهاي جامعه شهري است و هسته اصلی برنامهریزي شهري را تشکیل میدهد. - پورمحمدي، 1382، ص - 3 منظور از کاربري زمین، پراکندگی فضایی کارکردهاي شهري مانند، مسکونی، صنعتی، تجاري، تفریحی، خرده فروشی و غیره می باشد.
یکی از موارد مهمی که در جهت شناخت شهر و نحوه پراکندگی فعالیتهاي شهري در بررسی هاي فیزیکی میتواند موثر باشد، مطالعه نحوه بکارگیري از اراضی شهري است که خود میتواند در عدالت اجتماعی و فضایی و بالطبع در توسعه پایدار شهري نقش مهمی را ایفاء نماید. همراه با گسترش سریع شهرها و افزایش سطوح شهرنشینی سطح بسیار زیادي از اراضی شهرها، بی برنامه و بدون توجه به ملاحظات زیست محیطی تحت اشغال فضاهاي ساخته شده قرار گرفتند و موجب شد که تعادل زیست محیطی بین کارکردها و مکان فعالیتهاي شهري در پاره اي از نواحی از بین برود. بمنظور انتظام بخشی محیط در چارچوب توسعه پایدار شهري ایجاد توازن میان دو نظام طبیعی و مصنوع ضروري بنظر میرسد و مهم ترین اصل ایجاد چنین نظامی، ایجاد تنوع مناسب در کاربري و دقت در رعایت نظام هاي طبیعی است.
موضوع اصلی این پژوهش عدالت اجتماعی در توزیع خدمات شهري و رفع نابرابریها می باشد. عدالت در شهر باید در چارچوب تخصیص مناسب و متناسب با امکانات و خدمات باشد و هرگونه برنامه ریزي شهري که مبتنی بر عدالت اجتماعی باشد، باید بتواند هم در توزیع نیازها، متناسب با منافع عمومی و استحقاق آنها و هم در تخصیص منابع به آنها موثر باشد.
توزیع نامناسب کاربریها و خدمات شهري نه تنها باعث بر هم زدن جمعیت و عدم توازن آنها در شهر میشود بلکه فضاهاي شهري را متناقض با عدالت از ابعاد اجتماعی سبب میگردد
در بررسیهاي بعمل آمده از کاربريهاي اراضی ناحیه 1 منطقه 9 شهر تهران، شاهد، کمبود سطوح بعضی کابریها با توجه به ظرفیت ناحیه و همچنین آشفتگی و نابرابري هاي در توزیع کاربریها و هستیم؛ بطوریکه از لحاظ سلسله مراتب کالبدي شهر، میان کاربریهاي موجود در این ناحیه تعادلی وجود ندارد و در پراکنش فضایی کاربریها و تخصیص منابع و خدمات در محلات مختلف این ناحیه نوعی نابرابري دیده میشود که این خود متناقض با عدالت از ابعاد اجتماعی است. لذا شناخت و بررسی هر یک از کاربریهاي شهري در منطقه مذکور به منظور دستیابی به معیارهاي متناسب با اصول برنامهریزي و استانداردهاي تعریف شده در جهت توسعه پایدار شهري از مهمترین اقدامات این پژوهش محسوب میشود.
در این پژوهش علاوه بر بررسی کمی و کیفی انواع کاربریها به لحاظ مقایسه سرانههاي موجود با استانداردهاي مطلوب با توجه به ظرفیت محلات از نظر دو شاخص مهم - جمعیت و وسعت زمین - به سنجش این که تا چه مقدار یک شاخص به طور نامتعادل و نابرابر توزیع شده است؛ کاربریها را در سطح محلات ناحیه 1 منطقه 9 شهر تهران به منظور پاسخگویی به سوال اصلی تحقیق بررسی نموده و در پایان پیشنهادات مناسب بمنطور تأمین رفاه حال شهروندان جهت دستیابی به هدف اصلی برنامه ریزي شهري که ایجاد محیطی امن، سالم، موثر و دلپذیرتر است ییان میشود.
سوال اصلی تحقیق اینست که آیا کاربري هاي اراضی ناحیه 1 منطقه 9 شهر تهران بلحاظ شاخصهاي عدالت اجتماعی بصورت متعادل و برابر توزیع یافته اند ؟
-2 پیشینه تحقیق
پیشینه مطالعات کاربري زمین در دنیا به اوایل قرن نوزدهم بر میگردد. یک نجیب زاده روستایی پروسی به نام فون تونن در سال 1826میلادي بر این عقیده بود که در سرزمینی که خصوصیات آن کاملا یکنواخت است تحت شرایط ایده آل، نقطهي اصلی و کانونی شهر در مرکز قرار خواهد گرفت در این صورت بسط شهر به صورت دوایر متحدالمرکز بر گرد آن انجام میگیرد.
پس از وي مطالعات کاربري زمین شهري آغاز شد. فون تونن بهرهي اقتصادي انواع کاربري زمین را با فواصل مختلف از شهر مرکزي تعیین کرد و در پایان کار، پراکندگی مطلوب تولید و کاربري زمین را به صورت یک سري دوایر همکانون مشخص نمود.
جغرافیدان آلمانی موسوم به بوبک به توضیح جغرافیاي داخل شهرها، نوع و چگونگی استفاده از زمین معطوف داشته است. این مسئله نشان میدهد که قبل از بحثهاي مربوط به علت وجودي و اندازه و خصوصیات شهرها، مباحث مربوط به کاربري زمین نیز اهمیت داشته و مورد توجه دانشمندان بوده است. در همین زمان بود که مباحث مربوط به نظریه هاي مرتبط با ساخت و نقشه و کارکرد شهر مورد توجه دانشمندان در سایر کشورها و به خصوص در آمریکا قرار گرفت
یکی دیگر از بحث هاي جدیدي که در این زمینه در دهه ي 1970 م ارائه شده روش توسعه ي پایدار زمین است.
هدف از این روش بهتر شدن وضعیت اقتصادي اجتماعی جامعه است به طوري که نیازهاي همه ي گروه ها را برآورده سازد توسعه ي پایدار زمین نوعی استفاده از زمین است که نیازهاي نسل حاضر را تأمین می کند ولی در عین حال فرصت ها را براي تأمین نسل آینده حفظ می نماید، به طوري که این امکان به نسل هاي آینده داده شود که حداقل وضع آنها از نسل فعلی بدتر نباشد.
دیوید هاروي نویسنده کتاب عدالت اجتماعی در شهر درباره توزیع منطقه اي عادلانه میگوید، نخستین گام در راه توزیع منطقهاي عادلانه، تعیین مفهوم هر یک از سه معیار - نیاز، سود همگانی و استحقاق در چهارچوب منطقه اي یا سرزمینی است. وي به کارگیري عدالت اجتماعی در تحلیل هاي جغرافیایی را انقلاب در تفکرات جغرافیایی میداند و با طرح وابستگی میان نابرابریهاي اجتماعی و ساختار فضاي جغرافیایی، بنیانگذار جغرافیاي انسانی نو می گردد.
-3 دیدگاه ها و مبانی نظري:
-1-1-3برنامه ریزي کاربري اراضی: برنامه ریزي کاربري اراضی علم تقسیم زمین و مکان براي کاربري ها و مصارف مختلف زندگی است که به منظور استفاده موثر از زمین و انتظام فضایی مناسب و کارا در جهت رفع نیازهاي آدمی صورت میگیرد. - پورمحمدي،1394، ص - 3 برنامه ریزي کاربري زمین در شهر جدید باید چهارچوبی را براي طرح کاربري بهینه زمین به وجود آورد تا اساس طرح کالبدي و تفصیلی هر بخش شهري مشخص شود.
بررسی نحوه استفاده از زمین عبارتست از آنکه دانسته شود که در وضع موجود، پراکندگی انواع فعالیتهاي شهري به چه صورت است و از کل مساحت شهري، نسبت هر یک از کاربریها چقدر است و هر یک از فعالیتها به چه صورت و قطعاتی در سطح شهر پراکنده شده و ارتباط آنها با یکدیگر چیست و چه اندازه داري کارایی میباشند و در برنامه هاي آینده نیز در صورت برنامه ریزي براي شهر، این کاربري ها باید مورد توجه قرار گیرد.
کاربري اراضی بمعناي بکارگیري زمین براي اهداف ویژه توط انشان است
-2-1-3 توسعه و توسعه پایدار: واژه توسعه پایدار را اولین بار به طور رسمی برانت لند در گزارش" آینده مشترك ما "مطرح کرد. واژه توسعه پایدار در مفهوم گسترده آن به معنی اداره و بهره برداري صحیح و کارا از منابع پایه، طبیعی، مالی و نیروي انسانی براي دستیابی به الگوي مصرف مطلوب است که با به کارگیري امکانات فنی و ساختار و تشکیلات مناسب براي رفع نیاز نسل امروز و آینده به طور مستمر و رضایت بخش امکانپذیر می شود.
محورهاي کلیدي آن عبارتند از: پایداري اجتماع، پایداري محیط زیست و پایداري اقتصاد.
اقتصاد - Economy - ، اجتماع - Social - و محیط زیست - environment - است. قسمت مشترك اجتماع و اقتصاد منصفانه یا عادلانه - Equitable - بدین معنی که باید رابطه اقتصادي در اجتماع به روابطی منصفانه و عادلانه منجر گردد.
