بخشی از مقاله
کاربرد سيستم اطلاعات جغرافيايي (GIS ) در مکانگزيني کاربري اراضي شهري (مطالعه موردي؛ مراکز آموزشي شهر بابلسر )
چکيده :
برنامه ريزي کاربري اراضي شهري هسته اصلي برنامه ريزي شهري همزمان بارشد شهرنشيني و رشد برنامه ريزي شهري ، ابعاد و محتواي تازه اي به خود گرفته است .همزمان با گـسترش شـهرها و افـزايش رو بـه رشـد مـشکلات شـهري متخصـصان مرتبط با شهر را به اتخاذ تدابير و راهبردهايي براي فائق آمدن به اين نابسامانيها ملزم ساخت که يکي از اين راهبردهـا انتخـاب و مکانگزيني بهينه است .مکان گزيني هاي بهينه که بر مبناي معيارها واطلاعات وسيعي صورت مي گيـرد ديگـر بـا روشـهاي سنتي ودستي امکان پذير نمي باشد .لذا در اين تحقيق سعي بر آن است با مطالعه بر روي مکانيـابي مراکـز آموزشـي در سـطح شهر بابلسر اهميت استفاده از سيستم اطلاعات جغرافيايي در امر کاربري زمين شهري مشخص گردد. براي اين منظـور ابتـدا بـا شناسايي معيارهاي مکانگزيني مراکز آموزشي ، داده هاي مرتبط جمع آوري شده ودر محـيط رقـومي گرديـد.
سپس با استفاده از قابليتهاي سيستم اطلاعات جغرافيايي اقدام به مکانيابي مطلوبترين اراضي براي احداث مراکز آموزشي شـد.
در نقشه نهايي ، اراضي براي احداث مراکزجديد در چهار طبقه بسيار مطلوب ، مطلوب ، نسبتا مطلوب و نامطلوب طبقـه بنـدي شده اند. نتايج حاصل نشان دهنده اهميت وقدرت سيستم اطلاعات جغرافيايي در مکان گزيني هاي کاربري اراضي شـهري بـا توجه به اطلاعات وسيع مي باشد .
واژگان کليدي : کاربري اراضي ، سيستم اطلاعات جغرافيايي ٣ ،مکانگزيني .
مقدمه
برنامه ريزي کاربري اراضي شهري ، ساماندهي مکاني و فضايي فعاليتها وعملکردهاي شهري بر اسـاس نيازهـا ي جامعـه شهري است و هسته اصلي برنامه ريزي شهري را تشکيل مي دهد . به عبارت ديگر برنامه ريزي کاربري اراضـي ، علـم تقـسيم زمين ومکان براي کاربردها و مصارف مختلف زندگي است که به منظور استفاده موثر از زمين وانتظام فضايي مناسـب و کـارا صورت مي گيرد(پورمحمدي ،٣:١٣٨٢). در اين نوع برنامه ريزي تلاش مي شود که الگوهاي اراضي شهري به صورت علمـي مــشخص شــود و مکانيــابي فعاليتهــاي مختلــف در شــهر در انطبــاق و همــاهنگي بــا يکــديگر وسيــستمهاي شــهري قــرار گيرد(پورمحمدي ، ٤:١٣٨٢ ).
اصطلاح و مفهوم کاربري زمين ابتدا در غرب و به منظور نظارت دولتها بر نحوه استفاده از زمين و حفظ حقـوق مالکيـت مطرح شد ؛ ولي همراه با رشد شهر نشيني و رشد برنامه ريزي شهري ، ابعاد و محتـواي ايـن مفهـوم روز بـه روز وسـيعتر شـده است (زياري ٤:١٣٨١ ). همزمان با گسترش شهرها مسائلي از قبيل محدوديت منابع ، عدم مکان گزيني کاربري هـاي خـدماتي در سطح شهر ، رشد وپراکندگي نواحي ساخته شده در حواشي شـهر و رفـت وآمـدهاي مکـرر در سـطح شـهر ، متخصـصان مرتبط با شهر را به اتخاذ تدابير و راهبردهايي براي فائق آمدن به اين نابسامانيها ملزم ساخت که يکي از اين راهبردها انتخاب و مکان گزيني بهينه است . انتخاب ومکان گزيني بهينه سعي دارد با قانونمند کـردن شاخـصها و عوامـل تـاثير گـذار در تـصميم گيري و ارائه راهکارهاي منطقي ، تصميم گيـران و برنامـه ريـزان را در انتخـاب مکانهـاي مناسـب بـراي انجـام فعاليتهـا ي اري رساند(فرج زاده ، رستمي ،١٣٤:١٣٨٣ ).
اصولا اطلاعات ، اولين عنصر در هر برنامه ريزي است ولي بـا افـزايش سرسـام آور حجـم اطلاعـات در جوامـع امـروزي مسئله ساماندهي آن مطرح مي گردد( فرج زاده ، رستمي ،١٣٤:١٣٨٣ ). امروزه بر عموم متخصصان و مديران شهري مـشخص گرديده است که مديريت و اداره امور مختلف شهرها با ابزار هـاي سـنتي غي ر ممکـن مـي باشـد . اهميـت اسـتفاده از سيـستم اطلاعات جغرافيايي() در برنامه ريزي شهري با گسترش سريع شـهرها و افـزايش سرسـام آور اطلاعـات کـه بايـد بـراي مديريت شهري پردازش شوند روشن شده است ( فرج زاده ، سرور ، ١٣٨١ : ٨٠ ).
سيستم اطلاعات جغرافيايي تفکيک رقومي تصميم گيري ها ، تعيين روندها و مکانيابي هاست که به طور عمـده از طري ق کامپيوتر عي يت مي يابد و در مطالعات مربوط به مکانيابي کاربري اراضي شهري کارايي گـسترده اي دارد . سي ستم اطلاعـات جغرافيايي در زمينه مديريت کاربري اراضي شهري کمک مي کند تا در سريعترين زمـان ممکـن مکـان هـاي مناسـب جهـت کاربري هاي مورد نياز در سطح شهر پيدا شده و به معناي عام نقشه مکانيابي بهينه کاربري ها ي اراضي شهري را به شهرسازان ارائه مي دهد .( رضويان ، ١٣٨١ : ٢٦١ )
سيستم اطلاعات جغرافيايي قابليت هاي قابل ملاحظه اي در ايجاد سيستم هاي پشتيباني از تصميم گيري فضايي ١دارند.(علي محمدي ، الماس پور ، ١٣٨١ : ٥٠ ) توابع تحليلي ، بخصوص امکانات تحليل فضايي براي بررسي سـازگاري زمـين و ترکيـب لايه ها در اين سيستم براي حل مسائل مختلف از جمله مسائل مربوط به مکانگزيني کاربري ها مناسب هستند .
کاربري هاي متنوع در شهر بخصوص کاربري هاي با تقاضاي يشتر مانند کاربري هاي آموزشـي بـه دلايـل زي ادي ماننـد عدم هماهنگي نهادهاي اجرايي شهر ، مشکلات مالي بخش آموزش وپرورش و عدم آشنايي مسئولين با موازين علمـي مکـان يابي در پاسخ به نيازهاي جمعيت دانش آموزي با مشکلات زيادي (فرج زاده ، سرور، ١٣٨١ : ٧٩ ) از قبيل عدم دسترسي بهينه دانش آموزان به فضاهاي آموزشي ، همجواري با کاربري هاي نامطلوب و در نتيجـه افـت کيفي ت تحـصيلي دانـش آمـوزان ، صرف هزينه براي رفت و آمد،اتلاف وقت و... مواجه کرده است .
تصميم گيري براي مکان يابي مراکز آموزشي يشتر از اين جهت حائز اهميت است که در الگـوي توسـعه شـهر و تعيـين الگوي توزيع مکاني تقاضا براي سکونت و اقامت در شهر و ميـزان سـفرهاي درون شـهري تـاثير قابـل ملاحظـه اي دارد . لـذا مي توان از آن به عنوان ابزاري براي کنترل و تنظيم توزيع فضايي جمعيت و امکانات در شهر و کاهش تمرکـز کـه از عوامـل اصلي افزايش بار آلودگي حمل ونقل و ترافيک و اتلاف انرژي ساکنين مي باشد استفاده کرد .
در اين تحقيق تلاش شده است ، با مطالعه بر روي عوامل و معيارهاي موثر در مکان گزيني مراکـز آموزشـي ، معيارهـاي فوق شناسايي شده و سپس با استفاده از قابليتهاي سيستم اطلاعات جغرافي ايي ، مکانهـايي را کـه بـراي سـاخت مراکـز جديـد آموزشي در سطح شهر بابلسر ، مناسب هستند را شناسايي نمايد.
روش تحقيق
شيوه کار در اين پژوهش ترکيبي از روشهاي کتابخانه اي ، تحليلي و ميداني است . براي دسـتيابي بـه هـدف پـژوهش ، ابتدا معيار هاي موثر در مکانيابي مراکز آموزشي مورد شناسايي قرار گرفت . سپس از طريق نقـشه کـاربري زمـين دري افتي از شهرداري بابلسر و برداشتهاي ميداني داده هاي مورد نياز تهيه و با استفاده از قابليتهاي تحليلگر مکاني ١ اقدام بـه تحليل داده ها وشناسايي مکانهاي مناسب براي احداث مراکز آموزشي در سطح شهر بابلسر گرديد. به طور کلي شيوه کـار در اين پژوهش شامل مراحل زير مي باشد .
١ شناسايي معيارهاي مکاني
٢ گرداوري داده ها
٣ تحليل داده ها
١-٣ . رقومي نمودن داده ها
٢-٣ . ارزش گذاري داده ها
٣-٣ . تلفيق لايه هاي اطلاعاتي
معيارهاي مکاني و داده هاي مورد استفاده
در ساماندهي منظم هر يک از عناصر شهري در جهت دستيابي به الگوي خاص لازم است ويژگي هاي هر يک از آنها به صورت دقيق مورد بررسي قرار گرفته ، کيفيت و کميت فعاليت روشن شده تا روابط متقابل بـين آنهـا از جهـت همگـن يـا نـا همگن بودن مشخص گردد .استقرار فضاهاي آموزشي و پرورشي به لحاظ تاثيرات خاصي که بر روي کالبد وبافت شـهر مـي گذارد و بار مالي زياد ، شايسته بررسي گسترده مي باشد(جراحي ،١٣٨٤ :١٨ ).
به طور کلي در هر مکانيابي بـراي اراضـي شـهري ، برنامـه ري زي کـاربري اراضـي معيارهـاي زي ر را جهـت مکـان يـابي عملکردهاي شهري يشنهاد مي نمايد .
١ سازگاري : منظور از مولفه سازگاري قرار گيري کـاربري هـاي سـازگار در کنـار يکـديگر و بـر عکـس جداسـازي کاربري هاي ناسازگار از يکديگر است (زياري ، ١٣٨١ : ٢٩ ).
٢ دسترسي : دسترسي به عنوان معياري درباره اينکه رسيدن به يک مکان چقدر آسان است ،استفاده مي شود(طبيبي ان ، فريادي ،١٣٨٤ :١٥٦ ). نوع دسترسي بـا فاصـله و زمـان (زي اري ، ١٣٨١ :٣٠ )رس يدن از يـک مکـان بـه مکـان ديگـر سنجيده مي شود.
٣ کارايي : يکي از عوامل اصلي تعين کننده مکان کاربري ها در شهر ، الگوي يمـت زمـين شـهري اسـت ؛ بـه لحـاظ اينکه هر کاربري از لحاظ اقتصادي و سرمايه گذاري تابعي از قيمت زمين و هزينه هاي متـصور بـر آن اسـت کـه بـر اساس تحليل هزينه و سود معيين مي شود(پورمحمدي ، ١٣٨٢ : ٩٤ ).
٤ مطلوبيت : منظور از مطلوبيت حفظ عوامل طبيعي ، چشم اندازها، فضاهاي باز و غيره است (زياري ، ١٣٨١ : ٣٠ ).
