بخشی از مقاله
بررسی اثرات ریزگردها بر توسعه پایدار با تأکید بر راهکارهای پیشگیری و کنترل آن
(مطالعه موردی: شهر اهواز)
چکیده
پدیده ریزگردها در حال حاضر یکی از مشکلات اساسی کشور میباشد که در صورت کنترل نشدن، روز به روز به مشکلات حاصل از آن افزوده خواهد شد. در این پژوهش پس از پرداختن به موضوع ریزگردها و دلایل اساسی ایجاد این پدیده در شهر اهواز، به مسائل و مشکلات ناشی از آن پرداخته شد. میتوان گفت که منشأ اساسی ایجاد ریزگردها را باید پدیده بحران آب و خشکسالیهایی دانست که متأسفانه به علت عدم مدیریت صحیح و برنامههای ناکارآمد و آنی در این زمینه، روز به روز بر مشکلات حاصل از آن، بیشتر دامن زده میشود که مهمترین تاثیر خشکسالی و ایجاد گرد و غبار در منطقه اهواز را میتوان خشک شدن تالابهای نزدیک به این منطقهخصوصاً، تالاب مشترک بین ایران و عراق، یعنی تالاب هورالعظیم دانست که بر اساس آزمایشات انجام شده بر روی ریزگردها منشأ تالابی این ذرات نیز مشخص گردیده است. با رسم نمودار تعداد روزهای دارای گرد و غبار برای شهر اهواز مشخص گردید کهتعداد این روزها با گذشت زمان، خصوصاً در سالهای اخیر افزایش چشمگیری داشته است. همچنین در این پژوهش عکسهای ماهوارهای از لحظه ورود طوفان گرد و غبار به کشور و آخرین ورود گرد و غبار به شهر اهواز در روزهای 11، 13، 16 و 20 بهمن ماه 1393 به تصویر کشیده شده است که این عکسها توسط سازمان هوا فضای آمریکا (ناسا) و ماهوارههای Modis، Aqua و Terra تهیه گردیده است. در آخر نیز با پیشنهاد راهحلهایی جهت کنترل و به حداقل رساندن آثار زیانبار این پدیده سعی براین شد که دید بهتر و عمیقتری نسبت این پدیده و دلایل ظهور آن در اختیار کارشناسان و متولیان امر قرار گیرد و کمک هرچند اندک در راه پیشبرد اهداف جهت کنترل، تعدیل و کاهش این پدیده طبیعی صورت پذیرد.
واژههای کلیدی: گرد و غبار، ریزگرد، اهواز، تصویر ماهوارهای، خشکسالی
مقدمه
مطالعهی ریزگردها1 و اثرات آن بر زندگی و حیات بشر، موضوعی است که اهمیت خود را روز به روز بیشتر نمایان میکند و در این راستا تحقیقات و مطالعات بیشتری را به خود اختصاص میدهد. میتوان گفت یکی از مهم ترین بحران های زیست محیطی در مناطق خشک و نیمه خشک، پدیده بیابان زایی و فرسایش بادی میباشد که وقوع طوفان های گرد و غبار و حرکت ریزگردها از پیامدهای آن محسوب می شود. این پدیده در سالهای اخیر به دلیل افزایش سطوح بیابانی در جهان و خشک شدن رودخانهها و تالابها، اثرات خود را بطور چشمگیری نمایان کرده است(.(1 ذرات گرد و غبار از نظر اندازه کاملا متفاوت هستند و از ذرات درشت (غیر قابل تنفس) تا ریز ( قابل تنفس) طبقه بندی می شوند. ذرات درشت گرد و غبار حداکثر می توانند به داخل بینی، دهان و حلق راه پیدا کنند اما ذرات ریز به اعماق بیشتر و نواحی حساس مجاری تنفسی و ریه نفوذ کرده و مشکلات تنفسی و بیماریهای گوناگون عفونی، خونی و ... را بوجود میآورند(.(2 با توجه به اینکه بیشتر مناطق ایران در نواحی گرم و خشک جهان واقع شدهاند و همسایگان غربی او نیز دارای آب و هوای گرم و خشک میباشند و همچنین میزان بارندگی سالانه در ایران کمتر از میانگین جهانی میباشد، میتوان گفت که ایران جزو کشورهایی است که بطور جدی در معرض پدیده گرد و غبار قرار گرفته و اگر در آینده نزدیک راهی برای حل این بحران اندیشیده نشود، مشکلات عدیدهای از جهات مختلف، که مهمترین آنها را میتوان مخاطرات اجتماعی دانست ایجاد خواهد شد. ایران به دلیل نزدیکی به بیابانهای کشورهای عراق، سوریه و عربستان و با توجه به اینکه اکثر سامانههای جوی از نواحی غربی وارد ایران میشوند بیشتر در معرض این پدیده اقلیمی قرار دارد. سالانه در سطح جهانی بین 0/5 تا 5 میلیارد تن ذرات گرد و غبار توسط طوفانها به نقاط مختلف دنیا انتقال پیدا میکنند که بیش از 70% این ذرات به صحرای آفریقا نسبت داده میشود و بیابان ساهارا2 را بزرگترین تولید کننده غبار در دنیا دانستهاند .(3) گاهی پدیده گرد وغبار آنقدر شدید میشود که این ذرات ممکن است تا ارتفاع شش کیلومتر صعود کنند و تا مسافت 20/000 کیلومتر انتقال یابند و در نتیجه باعث کاهش میدان دید شوند که عمق دید را در برخی موارد تا حدود 5 متر کاهش میدهد. این امر تصادفات جادهای و خیابانی بسیاری را به دنبال خواهد داشت و تلفات جانی و مالی بسیاری را در پی خواهد داشت(.(4 در کل پدیده گرد و غبار مشکلات عدیدهای را در حوزههای مختلف محیط زیست و اکوسیستم منطقهای ایجاد کرده و باعث بروز بیماریهای مختلف از قبیل بیماریهای قلبی و تنفسی میشود و نارضایتی عمومی، کاهش تولید و بهرهوری، مهاجرت اجباری و در نتیجه مانع شدن بر ایجاد توسعه پایدار را در پی خواهد داشت و همچنین به ازای افزایش 10 میکروگرم در مترمکعب بر غلظت ذرات کوچکتر یا مساوی 10 میکرون کل مرگ و میر %1 افزایش مییابد .(5) در این راستا نشستها و مذاکرات مختلفی را در زمینههای بهداشتی، اقتصادی، محیطی، اجتماعی، سیاسی و ... را به همراه داشته و خواهد داشت. اما متاسفانه هنوز برنامههای ملی و بینالمللی کاربردی در حل این بحران محیطزیستی ایجاد نشده است. در این راستا جای دارد تا با برنامهریزی مناسب و صحیح در این زمینه راهی برای کنترل و کاهش اثرات زیست محیطی آن یافت و بتوان گامی موثر در جهت رفاه عمومی جامعه و کمک به ایجاد توسعهی پایدار برداشت.
منطقه مورد مطالعه
اهواز مرکز استان خوزستان و یکی از کلان شهرهای ایران است. این شهر که در بخش مرکزی شهرستان اهواز قرار دارد، در موقعیت جغرافیایی 31 درجه و 20 دقیقه عرض شمالی و 48 درجه و 40 دقیقه طول شرقی، در بخش جلگهای خوزستان و با ارتفاع 18 متر از سطح دریا واقع شدهاست. بر پایه آخرین آمار رسمی، 32 مردم استان خوزستان در کلانشهر اهواز زندگی میکنند. از این جمعیت 35% در حاشیه شهر مستقر میباشند و از این رو پس از کلانشهر مشهد، اهواز جایگاه دوم حاشیهنشینی را داراست. 51% نفت شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب کشور ایران، در اهواز تولید میشود و برخی از بزرگترین کارخانههای مادر کشور در این شهر جای دارند. شهر اهواز با 20/000 هکتار مساحت، چهارمین شهر وسیع ایران پس از تهران، مشهد و تبریز میباشد. جمعیت آن نیز در سرشماری سال 1385، 461،059،1 نفر بوده که اهواز را در جایگاه هفتمین شهر پرجمعیت ایران قرار میدهد. کارون پرآبترین رود ایران با سرچشمه گرفتن از کوههای بختیاری، با ورود به اهواز، شهر را به دو بخش شرقی و غربی تقسیم نموده و جلوه زیبایی به شهر داده است.
شکل -1 موقعیت جغرافیایی شهر اهواز
پیشینه تحقیق
پدیده گرد و غبار یکی از پدیدههای جوی است که در خیلی از مناطق دنیا وجود دارد و تحقیقات زیادی نیز در این زمینه انجام گرفته است. از جمله این تحقیقات میتوان به بارکان و همکاران در سال 2008 اشاره کرد که با بررسی الگوهای سینوپتیک سطح 500 و 700 هکتوپاسکالی برای دوره های پرگرد و خاک و بدون گرد و غبار در صحرای آفریقا، نشان دادند که تفاوت معنیداری در متغیرهای جوی در سالهای فوق وجود دارد. در سالهای پرگرد و خاک فصول پاییز ، بهار و تابستان دراروپای غربی، آفریقای شمال غربی، یک جریان سیکلونی قوی باعث انتقال سرمای شدید و کاهش ارتفاع ژئوپتانسیلی در این منطقه میگردد ولی در شرق و مرکز صحرا و مرکز مدیترانه، جریان آنتیسیکلونی غلبه داشته و گرمای نسبتا بالا همراه با افزایش ارتفاع ژئوپتانسیلی مشهود است(.(6 چون در سال 2001 مشخصههای حمل و نقل گردوخاک آسیایی در کره را مورد بررسی قرار داد و به این نتیجه رسید که بادهای سطحی قوی و ناپایدار دریک کیلومتری زمین و همچنین بادهای قوی در سطح 500 هکتوپاسکالی سبب انتقال گرد و خاک شبه جزیره کره میگردد(.(7 از مطالعات دیگر میتوان به تحقیقات یانگ شینگدر که مورد تأثیر گرد و غبار و وقوع طوفان های گرد و خاک در مرگ و میر روزانه میباشد(.(8 مطالعه دیگر در تایوان و توسط یوکاریها انجام گرفته که در این مطالعه ارتباط بین تغییرات طولانی مدت گرد و غبارهای آسیا با فاکتورهای اقلیمی بزرگ مقیاس مورد بررسی قرار گرفته است(.(9
مواد و روشها
آرایش الگوهای همدید هوایی و سامانههای فشار در طول سال همراه با نقش عوامل محلی، موجب تولید، صعود، انتقال و انتشار انبوهی از ریزگردها در مناطق جنوبغرب، غرب و شمالغرب ایران میشود. اهواز یکی از شهرهایی است که تأثیرات این پدیده در آن بصورت چشمگیری وجود دارد. در این تحقیق سعی بر این است تا با بررسی دلایل و آثار وجود و گسترش ریزگردها در این منطقه بتوان رویکردهای مناسب و کاربردی در جهت کاهش اثرات ریزگردها ارائه نمود. قبل از هر چیز نمودار طوفانهای همراه با گرد و غبار که از سازمان هواشناسی کشور در بین سالهای 1951 تا 2010 تهیه شده است رسم گردید که این نمودار در شکل نمایش داده شده است.
40
35
30
25 dust
20 with
Days
15
10
5
0
2010 2000 1990 1980 1970 1960
year
شکل -2 نمودار تغییر تعداد روزهای همراه با گرد وغبار بین سالهای 1951 تا 2010 برای شهر اهواز
همانطور که در این نمودار پیداست با گذشت زمان، روزهای همراه با گرد و غبار در شهر اهواز افزایش پیدا کرده است که این میزان با توجه به شرایط کنونی کشور روز به روز در حال افزایش میباشد. در این نمودار میتوان سیر افزایشی روزهای همراه با گرد
و غبار را به وضوح مشاهده نمود. همانطور که در نمودار پیداست بعد از سال 2002 این مقدار سیر افزایشی شدیدی را نشان میدهد بطوریکه در سالهای انتهایی به بیش از 30 روز رسیده و تا 35 روز نیز گزارش شده است. باید گفت حد مجاز ذرات معلق در هوا طبق استاندارد بین المللی در شهرها 240-260 میکرومتر در مترمکعب است. طبق آخرین گزارشات ارائه شده طوفانهای گرد و غباری که در بهمن ماه سال 1393 به شهر اهواز رسیده است تا 70 برابر، بیشتر از حد مجاز برای سلامتی انسان میباشد که زندگی بسیاری از ساکنان این شهر را مختل، و بسیاری را راهی بیمارستانها نموده است. غلظت ذرات گرد و غبار در این حد، علاوه بر این که در کوتاه مدت مشکلات عدیدهای برای ساکنان شهرها به وجود میآورد، در درازمدت نیز عوارض زیادی را بوجود خواهد آورد. در این راستا دولت نیز با راهکارهای کوتاه مدت نظیر توزیع ماسک در بین مردم و برپایی پایگاههای درمانی در این منطقه تا حدودی همکاری و جدیت خود را در این بخش به نمایش گذاشته است. اما باید گفت که این روند افزایشی ریزگرد امری نگران کننده میباشد و لازم است راهکارهای مناسب و صحیح در جهت مهار و کاهش این پدیده طبیعی ارائه و به اجرا درآید. در کل، مناطق غرب کشور به دلیل موقعیت جغرافیایی و اقلیمی و نزدیکی به بیابان های کشورهای مجاور مانند عراق، سوریه، عربستان
و تالابهای خشک شده و یا در حال خشک شدن، بیشتر در معرض سامانههای گرد و غبار هستند. جهت نشان دادن وسعت و
جهت حرکت گرد و غبار در غرب کشور، تصویری ماهوارهای که توسط سازمان هوا فضای آمریکا (ناسا(1 تهیه شده است در شکل زیر نمایش داده شده است.
شکل -3 تصویر ماهوارهای از لحظه ورود طوفان گرد و غبار به کشور((MODIS Image, NASA, 2011
در این شکل همانطور که مشخص گردیده است طوفان گرد و غبار از غرب در حال وارد شدن به کشور میباشد این طوفان در منطقه اهواز دارای شدت بیشتری میباشد.در سالهای اخیر یکی از شدیدترین طوفانهای گرد و غبار که در منطقه غربی کشور اتفاق افتاده است و بسیاری مشکلات را در این منطقه بوجود آورده، در بهمن ماه سال 1393 بوده که این طوفان چندین روز اهواز را فرا گرفته است. مشاهدهی عکسهای هوایی که در دو هفته، توسط ماهوارههای ترا2 و آکوا3، متعلق به سازمان هوا فضای آمریکا (ناسا) از بحران اخیر ریزگردهای خوزستان، نشانههایی از گستردگی این پدیده و منشأ آن به دست میدهد. درشکل (3) تصویر ماهوارهای تهیه شده توسط سازمان هوا فضای آمریکا ارائه گردیده است و وضعیت روزانه ورود گرد و غبار به این منطقه را به تصویر میکشد. در اینجا وضعیت گرد و غبار حاکم بر شهر اهواز در روزهای 11، 13، 16 و 20 بهمن 1393 نمایش داده شده است. باید توجه داشت که موقعیت شهر اهواز بر روی تصاویر با رنگ قرمز نمایش داده شده است.
