بخشی از مقاله
مقدمه
بررسیها نشان میدهد که در تحقیقات انجام شده بیشترین تأکید بر اثرات مثبت ناشی از توسعه گردشگری شهری بوده است. در حالی که بررسیهای عمیقتر در این خصوص توسط نظریهپردازان مختلف نشان میدهد که اثرات ناشی از توسعه گردشگری طیفی از تأثیرات مثبت و منفی را در بر میگیرد.
بدین ترتیب ساختار مقاله حاضر بدین شرح است: در مرحله اول مهمترین مفاهیم مرتبط با موضوع مورد بررسی قرار میگیرد. در ادامه به تبیین رابطه میان توسعه پایدار شهری و توسعه گردشگری پرداخته میشود و از خالل آن توسعه پایدار گردشگری تعریف و عوامل مؤثر بر آن شناسایی میشود. در ادامه مبتنی بر مدل اولیه بیان شده، تأثیرات مثبت و منفی ناشی از توسعه گردشگری بر ابعاد سه گانه توسعه پایدار شهری مورد بررسی تفصیلی قرار میگیرد. در این مرحله نظریههای صاحب نظران و پژوهشهای انجام شده در این خصوص مورد تعمق قرار میگیرد. در گام بعد نمونهای از تجارب جهانی در خصوص تأثیرات توسعه گردشگری در شهر از دید ساکنین و با رویکردی کارشناسی بررسی میشود. گام نهایی تحلیل دادههای میدانی و بررسی ادراک ساکنان شهر سرعین به عنوان نمونه موردی تحقیق از ابعاد مختلف توسعه پایدار گردشگری است.
.1 روش و رویه تحقیق
پژوهش حاضر، تحقیقی تحلیلی-کاربری است. روش مورد استفاده در مرحله جمعآوری دادهها، مبتنی بر مرور منابع معتبر خارجی و داخلی است. در مرحله بررسی نمونه موردی، یک بررسی تطبیقی صورت گرفته است. بدین ترتیب که نمونهای از تجارب جهانی در زمینه بررسی تحلیل تأثیرات گردشگری بر ادارک ساکنان، مورد تعمق قرار گرفته است. الزم به ذکر است که انتخاب نمونه هاوانا در کشور کوبا به دلیل شرایط سیاسی حاکم و مشابهتهای رفتاری مردم آن با کشور ایران صورت پذیرفته است. در نمونه انتخابی در ایران نیز، شهر سرعین به دلیل اهمیت گردشگری آن در سطح ملی از نظر نسبت تعداد گردشگر به جمعیت ساکن و پتانسیلهای بین المللی مورد توجه قرار گرفته است. تحلیل ادراک ساکنان در این پژوهش مبتنی بر روش تحقیق کمی است. جمعآوری دادهها مبتنی بر فن پرسشگری و ابزار پرسشنامه بوده است. در این مرحله مبتنی بر مبانی نظری و مدل تبیین شده که رابطه میان گردشگری و توسعه پایدار را نشان میدهد و همچنین به استناد نتایج نمونه هاوانا، پرسشهای اساسی در قالب پرسشنامه تدوین و به صورت تصادفی در دو بخش شهر )محدودهای که مقاصد گردشگری در آن مستقر هستند و سایر حوزههای تحت نفوذ تأثیرات مقاصد گردشگری( تکمیل و توزیع شده است. در ادامه دادهها در نرم افزار SPSS تحلیل شده و نتایج تحلیل ادراک ساکنین از تأثیرات گردشگری شهری ارائه گردیده است.
.2 بررسی مفاهیم و مبانی نظری
-2-1 واژهشناسی گردشگری
گردشگری، معادل فارسی واژه توریسم1 در زبانهای انگلیسی، فرانسه و آلمان است. ریشه این واژه "توریسم" است که از دو بخش تشکیل شده است: "تور "2 به معنای سفر، گشت، مسافرت، سیاحت، و «ایسم»3، پسوندی که اشاره به مکتب یا اندیشه فلسفی، مذهبی، سیاسی، ادبی و غیره دارد. بنابراین، توریسم یعنی مکتبی که پایه فکری آن سیاحت و گردشگری
است .)Kazemi,2006(
در متون فارسی، معادلهای گوناگونی برای واژه توریسم آمده است؛ مانند گردشگری، جهانگردی، سیاحت، تفریح و حتی ایرانگردی. با در نظر گرفتن ابعاد مختلف به نظر میرسد که بهترین گزینه ممکن واژه «گردشگری» است
Movahed, 2007( ؛ .)Kazemi, 2006
گردشگری شهری
گردشگری در چارچوب الگوهای فضایی خاصی عمل میکند. یکی از این الگوهای فضایی، گردشگری شهری است. نواحی شهری به علت آنکه جاذبههای تاریخی و فرهنگی بسیاری دارند، در اغلب موارد مقاصد گردشگری مهمی محسوب میشوند. شهرها معموالً جاذبههای متنوع و بزرگی شامل موزهها، بناهای یادبود، مکانهای تاریخی را دارا هستند که خود، گردشگران بسیاری را جذب میکند .)Hall, 2001( عملکرد گردشگری در فضای شهری در راستای انگیزههای متفاوتی شکل میگیرد که برخی از مهمترین آنها به شرح ذیل است :)Hall, 1999, p.167(
- -دیدار دوستان و خویشاوندان
- -حضور در نمایشگاهها و کنفرانسها
- -بازدید از میراث فرهنگی
بررسی نقش و اثرات گردشگری شهری در توسعه پایدار شهر؛ با تأکید بر ادراک ساکنان
123
شماره صفحه مقاله: 121-132
- -سفرهای مذهبی )زیارت(
- -حضور در مراسم و محل
- -رفع مسایل درمانی- بهداشتی
- -خریدهای تفریحی
- -مسایل ورزشی
- -مسایل آموزشی
- -سفرهای روزانه و اداری
- -دالیل شخصی
بر مبنای این انگیزهها عملکرد در فضای شهری چند بعدی میشود. رویکرد به درون در پاسخگویی به نیازهای اقتصادی و رویکرد به بیرون در کنش متقابل فرهنگی یا در بعضی موارد تضادهای ناشی از آن است.
-2-2 توسعه پایدار شهر و ارتباط گردشگری با آن
به منظور نشان دادن نحوه ارتباط گردشگری شهری پایداری و توسعه پایدار شهری بر پایه یک مدل مفهومی، ابعاد و شاخصهای توسعه پایدار شهری بیان میشود. همانگونه که در شکل1 مشاهده میشود، این مدل از ترکیب سه بعد اصلی توسعه یعنی: جامعه )جامعه شاداب(، اقتصاد )اقتصاد شایسته( و اکولوژی )محیط زیست( تشکیل یافته است. از آنجاییکه هدف از ترکیب این سطوح با یکدیگر رسیدن به توسعه پایدار است، در ابتدای امر الزم است تعادل و پایداری در هر یک از این سه بعد اصلی مشخص شود .)WHO, 2001( حد مورد نیاز مقولههای پایداری، تعادل و کیفیت در هر یک از این ابعاد با توجه به هویت آن بعد به صورت ویژهای جلوه یافته است. یعنی همانگونه که در شکل مالحظه میشود، اوال «جامعه باید شاداب باشد» یعنی مفهوم مدنیت را در خود درک کرده باشد. به عبارت دیگر مردم از زندگی در آن اجتماع راضی باشند و در حالیکه مشارکت گستردهای در اداره امور دارند، مفهوم حقوق شهروندی و برابری در روح آن اجتماع تجلی یافته باشد. محیط قابل زیست نیز نشان از تعادل و کیفیت اکوسیستمهای محلی مانند هوا، آب، خاک و غیره داشته و نحوه ارتباط انسان و طبیعت را مشخص میسازد و بر پایداری منابع و ظرفیت محیط تأکید دارد. در نهایت اقتصاد )شایسته( نیز به معنی در جریان بودن حداقل درصدی از درآمدهای عام اقتصادی در جامعه است، که قابلیت برخورد بنیادی و اساسی با نیازهای اولیه و روزمره ساکنان را داشته باشد. براساس مدل مفهومی، توسعه شهری پایدار تنها در صورتی دست یافتنی است که همپوشانی دو به دوی این سطوح به صورت سازمان یافته و متعادل صورت پذیرفته و مفاهیم مشخص شده در شکل 1 را تداعی نماید .)Shahabian, 2004(
بدین ترتیب گردشگری شهری مانند هر پدیده دیگری در صورتی میتواند باعث توسعه شهر شود که در راستای اهداف و زمینه های توسعه شهری پایدار که بدان اشاره گردید، باشد.
شکل:1 مدل مفهومی ابعاد مختلف و شاخص های موثر در توسعه شهری پایدار
آرمانشهر 1390 زمستان و پاییز . شماره7
)Shahabian, 2004(
124
-2-3 بررسی اثرات گردشگری شهری در توسعه پایدار شهری
1390 زمستان و پاییز . شماره7 آرمانشهر
از آنجا که هدف این تحقیق بررسی تأثیرات گردشگری شهری در توسعه پایدار شهری است، در ادامه دیدگاههای اندیشمندان و تجارب جهانی در رابطه با تأثیرات گردشگری شهری، به تفکیک ابعاد سهگانه توسعه پایدار شهری )اقتصادی، اجتماعی و محیطی( و متناسب با شاخصهای توسعه شهری پایدار بررسی میشود.
-2-3-1 اثرات اقتصادی توسعه گردشگری شهری
نتایج مطالعات بیانگر این واقعیت است که به دلیل ضعف بنیه مالی در اکثر موارد برای سرمایهگذاری در ساخت هتلها، فروشگاههای بزرگ و سایر زیربناهای مورد نیاز گردشگری ساکنان غیربومی یا خارجی وارد صحنه شده و اقدام به سرمایه گذاری میکنند و حتی اجناس مورد نیاز گردشگران را از سایر مناطق به آنجا وارد میکنند )Tosum, 2001, p.239(، کینگ و همکارانش از بعد دیگر نیز به بررسی دیدگاه ساکنین پرداختند؛ آنها معتقدند کسانی که از فعالیتهای گردشگری منافع شخصی کسب میکنند آن را خیلی مثبت ارزیابی مینمایند، اما کسانی که منافع شخصی عایدشان نمیشود نگرشی منفی به آن دارند .)King et al., 1993, p. 445(
مک انیتریر نیز )Mc Intryre,1993( در بخشهای مختلف کتاب خود، جنبههایی از تأثیرات منفی اقتصادی گردشگری یاد کرده است که در یک جمعبندی میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
- -تمرکز بیش از حد فعالیتهای گردشگری در یک شهر ممکن است منجر به نابودی یا زوال سایر فعالیتهای اقتصادی شود و عدم تعادل را بهوجود آورد.
- -گردشگری ممکن است شاغلین بخشهای دیگر اقتصادی را بهصورت پاره وقت به خود جذب کند. بنابراین گاه در
برخی جوامع نقش کمی در کاهش بیکاری بهصورت کلی خواهد داشت.
در میان تأثیرات منفی گردشگری بر ابعاد اقتصادی، باید تأثیرات مثبت اقتصادی توسعه گردشگری را در نظر قرار داد. در زیر برخی از موارد آورده میشود:
- -سرمایهگذاری در گردشگری شهری موجب توسعه سایر بخشها نیز میشود. به عنوان نمونه بهبود خدمات محلی مانند شبکه ارتباطی و برق با گردشگری در ارتباط است.
- -افزایش صادرات پنهان
- -افزایش درآمد دولت از بابت مالیات
- -افزایش ارزش امالک برای مالکین اراضی و امالک واقع در مناطق محروم .)Harssel, 1994(
-2-3-2 اثرات اجتماعی توسعه گردشگری شهری
تأثیرات منفی اجتماعی گردشگری، در دهههای گذشته به ویژه از انتهای دهه 1960، بعد از شکلگیری پدیده گردشگری انبوه ایجاد شد. استدالل این جریانهای فکری این بود که پدیده گردشگری شکل جدیدی از امپریالیسم محسوب میشود که منجر به اضمحالل فرهنگی– اجتماعی و ارزشها و باورهای سنتی جوامع میزبان میشود و ارمغانی جز انواع بحرانهای اجتماعی و تبلیغ مصرفگرایی4 ندارد .)Gee ,1994( ولی رشد و توسعه سریع صنعت گردشگری، و به موازات آن شکل گیری سازمانهای مختلف بین المللی، ملی، غیردولتی و غیرانتفاعی از یک طرف و توسعه تحقیقات گردشگری در قالب پژوهشهای علمی و رشتههای جدید دانشگاهی از طرف دیگر، تمایالت ضد گردشگری را بسیار کمرنگ نمود
.)Hansen, 2002(
گی5 نیز درباره اثرات مثبت اجتماعی توسعه گردشگری چنین مینویسد :)Gee, 1994(
- تشدید عالقه به رونق حیات زبان محلی و کاربرد بیشتر این زبان.
- افزایش درآمد و بهبود کیفیت زندگی جامعه میزبان.
مک اینتریر6 نیز از اثرات گردشگری فرهنگی، افزایش احترام به جامعه محلی را بسیار مهم بر میشمارد Mc Intryre,( :)1993
«گردشگری فرهنگی احترام به جامعه محلی را بیشتر نموده و فرصتهای الزم برای درک و شناخت بیشتر و برقراری ارتباطات با مردم محلی را در زمینههای گوناگون بهبود میبخشد.»
لی7 با تأکید بر اثرات منفی اجتماعی توسعه گردشگری شهری به موارد زیر اشاره میکند :)Lea,1998(
«با توزیع نابرابر درآمدهای حاصل از گردشگری، کسانی که دارای توان سرمایهگذاری در این صنعت هستند، نسبت به سایر افراد شهر میزبان در موقعیت بهتری قرار میگیرند و میتوانند از فرصتهای پیش آمده بهتر یا بیشتر بهره برداری کنند )عدم برابری و عدالت(.»
بررسی نقش و اثرات گردشگری شهری در توسعه پایدار شهر؛ با تأکید بر ادراک ساکنان
125
شماره صفحه مقاله: 121-132
-2-3-3 اثرات محیطی توسعه گردشگری شهری
مجموعه اثراتی که توسعه گردشگری در محیط شهری از خود به جای میگذارد را کوال نتونیو8 و پوتر9 با تکمیل تحقیقات پیج )Page, 1995( بیان نمودهاند که در جدول 1 آورده شده است. این تأثیرات در شش دسته اصلی از کاربری زمین گرفته تا الگوهای اجتماعی و فرهنگی برشمرده شدهاند. الزم به ذکر است که این دستهبندیها در شهرهای جوامع توسعه یافته و در حال توسعه یکسان نیستند، بهعنوان نمونه، تأثیرات گردشگری بر روی زیرساختهای شهری در شهرهای درحال توسعه نسبت به کشورهای توسعهیافته که تراکم شهری معقولتری دارند، بیشتر است.
زمینه
کاربری زمین
اثر قابل رؤیت
زیرسازیها
شکل شهر
عوارض طبیعی
الگوی فرهنگی و اجتماعی
جدول:1 تأثیرات منفی گردشگری بر روی محیط شهری
تأثیرات
- -از بین رفتن اراضی که برای کشاورزی مورد استفاده بوده است.
- -تبدیل زمینهایی با عملکردهای زیست محیطی با ارزش )مانند مردابها با درختان دریایی مانگرو و تاالبها( به کاربری گردشگری
- -تالش برای تغییر کاربری اراضی درون شهری و به دنبال آن افزایش کمبود برخی خدمات در شهر
- -افزایش نواحی ساخته شده )افزایش ساخت و ساز(
- -طراحی نامناسب معماری ساختمانها به دلیل سرعت در ساخت
- -رشد بیش از حد فصلی جمعیت
- -افزایش استفاده از زیرساختهای شهری با تأسیسات و وسایل رفاهی و توسعههای ذیل و به دنبال آن ایجاد بحران در زمینههای زیر:
•جادهها
•راه آهن
•پارکینگ
•شبکه برق
•موجودی پسماندهای جامد
•موجودی پسماندهای آبی
•ذخیره آب.
- -تغییر کاربری زمین به فضاهای اقامتی، رشد توسعه هتلها و مهمانخانههای شبانه روزی )پانسیون(
- -تغییر در بافت شهری از طریق مدیریت ترافیک سواره و پیاده در مکانهای حضور گردشگران
- -تغییر در محیط ساخته شده منجر به مغایرت در کیفیت زمینهای شهری مورد استفاده در نواحی گردشگری و مسکونی میشود.
- -آلودگی آبهای سطحی و زیرزمینی
- -آلودگی هوا
- -تغییر کیفی فضاهای سبز در صورت توسعه امکانات گردشگری در آنها
- -افزایش جرم، فحشا و استفاده از مواد مخدر
- -مزاحمتهای ایجاد شده توسط گردشگر برای ساکنین شهری
- -کاهش فضای قابل استفاده در خانوار در صورت خالی کردن اتاقها برای فراهم سازی محل اقامت گردشگران
- -جابهجایی در فعالیتهای محلی
)Colantonio& Potter, 2006(
هارسل درباره اثرات مثبت محیطی گردشگری در شهر موارد زیر را بیان میکند
