بخشی از مقاله
بررسی اقتصادی گزینه های مختلف مقابله با کم آبی در مناطق پسته کاری شهرستان رفسنجان
چکیده:
عدم تعادل بین عرضه و تقاضای آب کشاورزی در منـاطق پـسته کـاری ایـران، بـویژه شهرسـتان رفـسنجان بـه وضوح قابل درک است. با وجود کمبود و محدودیت منابع آب، به علت ارزش اقتصادی بالا، مصرف ایـن نهـاده کشاورزی بسیار بالا می باشد. این عدم تعادل باعث تخریب منابع آب، افـت آبهـای زیرزمینـی و کـاهش کیفیـت این منابع شده است. برای حل این مشکل بایستی عرضه آب را افزایش داده و تقاضا را کم نمود و در نهایـت ایـن دو را به هم نزدیک کرد. در ایـن مطالعـه بـا اسـتفاده از روشـهای اقتـصاد مهندسـی و بودجـه بنـدی، گزینـه هـای مختلف در دو سمت عرضه و تقاضای آب مورد بررسـی اقتـصادی قـرار گرفـت. نتـایج نـشان داد کـه اسـتفاده از گزینه هایی چون انتقال آب کارون و آب شـیرین کـن در سـمت عرضـه و سیـستم هـای آبیـاری تحـت فـشار در سمت تقاضا به علت هزینه های بالا مورد استقبال کشاورزان قرار نگرفته و نمی گیرد. لذا جهت تغییر ایـن شـرایط و افزایش تقاضا بـرای سیـستم هـای نـوین عرضـه و تقاضـای آب در منطقـه رفـسنجان بایـستی: -1 بـا بکـارگیری سازمانها و قوانین مناسب، هزینه تمام شده بهره برداری از روشهای سنتی را افزایش داد. -2 با تحقیقات و اسـتفاده از تکنولوژی های مناسب، هزینه تولید و مصرف آب را در گزینـه هـای جدیـد کـاهش داد. -3 بـا ارائـه قـوانین، برنامه ها و سازمانهای مناسب، دوره تصمیم گیری و دوره احساس کمبـود آب را بـه هـم نزدیـک نمـوده و نتیجـه آن یعنی ارزش واقعی آب را به عنـوان معیـار مبادلـه آب در منطقـه قـرار داد. همچنـین در مطالعـه جـاری گزینـه جدیدی تحت عنوان "استفاده از ابزار توسعه موزون کشت پسته در توزیع یکنواخت فـشار بـر منـابع آب در کـل کشور" مطرح گردید.
کلمات کلیدی: عرضه وتقاضای آب، پسته، رفسنجان، آب شیرین کـن، سیـستم هـای آبیـاری، توسـعه مـوزون
کشت
مقدمه:
در مناطق خشک و نیمه خشک مانند اکثر نقاط ایـران، آب مهمتـرین عامـل محدودکننـده توسـعه اقتـصادی است. در این مناطق مهمترین مسئله در مدیریت آب، ایجاد تعادل بین عرضه و تقاضای آب می باشـد. از آنجـایی که مقدار عرضه اقتصادی آب همیشه محدود بوده و مقدار تقاضا نیز با افزایش جمعیت دائماً بالا مـی رود، برنامـه ریزی در جهت استفاده بهینه از منابع آب از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد. با کمیـاب تـر شـدن آب در ایـن مناطق، ضرورت استفاده از مکانیزمهای کارآتر از مکانیزمهای موجـود جهـت تخـصیص و بهـره بـرداری از منـابع آب بیشتر احساس می شود. مشکل کم آبی در استانهای کویری ایـران از جملـه کرمـان و یـزد محـسوس تـر مـی باشد. کمبود بارندگی، پراکندگی و نـامنظم بـودن آن باعـث شـده اسـت کـه تـاثیر زیـادی بـر روی مخـازن آب زیرزمینی نداشته باشد. از طرفی همجوار شدن با کویر لوت و دشت کویر، میـزان تبخیـر در ایـن منـاطق بـالا مـی باشد.
مسئله دیگری که عدم تعادل در مناطق پسته کاری ایران بویژه شهرستان رفسنجان را افـزایش داده اسـت ارزش اقتصادی بالای آب در این مناطق می باشد (جوانشاه و همکـاران، 1382 و .(1383 ارزش اقتـصادی بـالای آب در سمت تقاضا و عدم وجود یک برنامه جامع برای حفاظت از منابع آب زیرزمینـی در سـمت عرضـه باعـث تـشدید برداشت از سفره های آب زیرزمینی شده است. برداشت بی رویه در مناطق پـسته کـاری رفـسنجان باعـث کـاهش کیفی و کمی این منابع شده است. بطوریکه طبق آخرین آمار، میزان افت سالانه آب در این شهرسـتان 0/75 متـر بوده و بیلان منفی سالانه سفره 249 میلیون مترمکعب است. علاوه بر این کیفیـت آبهـای زیرزمینـی منطقـه نیـز بـه شدت کاهش یافته است. بطوریکـه حـداکثر شـوری در بعـضی از مـوارد تـا 20000 میکرومـوس بـر سـانتیمتر نیـز گزارش شده است (شرکت سهامی آب منطقه ای کرمان، .(1382 این مـسئله کـاهش عملکـرد محـصول پـسته را بدنبال دارد. بدین ترتیب با محدودتر شدن منابع آبی مناسب کشاورزی در منطقه (کـاهش عرضـه آب) و افـزایش سطح زیرکشت باغات پسته همراه با ارزش اقتصادی بالای واحد آب در منطقه (افزایش تقاضا)، عـدم تعـادل بـین عرضه و تقاضای آب به شدت در حال افزایش است.
برای بازگرداندن مجدد تعادل، بایستی بطور همزمان دو سمت عرضه و تقاضای آب را مـورد توجـه قـرار داد.
به عبارت دیگر، از طرفی بایستی تقاضا را کاهش داده و از طرف دیگر عرضه آب قابل اسـتفاده در کـشاورزی را افــزایش داد. در ایــن مطالعــه نخــست گزینــه هــای موجــود در دو ســمت عرضــه و تقاضــای آب کــشاورزی در شهرستان رفسنجان مورد بررسی قرار گرفت. سپس امکان استفاده و شرایط لازم بهـره بـرداری از روشـهای نـوین عرضه و تقاضای آب در این منطقه بررسی شد. برای این منظور پروژه های انتقـال آب از کـارون بـه رفـسنجان و استفاده از دستگاههای آب شیرین کن در سمت عرضه و کاربرد سیستم های آبیاری تحت فشار در سـمت تقاضـا مورد ارزیابی اقتصادی قرار گرفت. در پایان نیـز گزینـه جدیـدی تحـت عنـوان "اسـتفاده از ابـزار توسـعه مـوزون کشت پسته در توزیع یکنواخت فشار بر منابع آب در کل کشور" مطرح گردید.
مواد و روشها:
برای اندازه گیری ویژگیهای مختلف چاههای آبیاری شهرستان رفسنجان بخصوص داده های مربوط بـه هزینـه و منافع آب، تعداد 91 پرسشنامه از متصدیان چاهها، تهیه گردیـد. روش نمونـه گیـری بـه صـورت تـصادفی یـک مرحله ای بود. از آنجایی که هدف از نمونه گیری محاسبه هزینه و منافع بهره برداری از آبهای زیر زمینی بـود لـذا بهترین روش انتخاب نمونه که بتوانـد نماینـده جمعیـت باشـد، روش تـصادفی اسـت. بـرای ایـن منظـور، نخـست شهرستان رفسنجان به پنج منطقه انار، کشکوئیه، نوق، کبوترخان و حومه تقسیم شد. سپس بسته به تعـداد چاههـای هر منطقه تعدادی نمونه انتخاب گردید. پس از مشخص نمـودن چاههـای مـورد بررسـی، بـا مراجعـه بـه متـصدیان چاههای انتخاب شده، سئوالاتی در خصوص ویژگیهای چاهها پرسیده شد. این سئوالات در رابطـه بـا طـول عمـر چاه، سطح ایستایی آب در زمان احداث و زمان فعلی، تعداد نوبت جابجایی چاه، عمق فعلی و اولیـه چـاه، شـوری آب، میزان دبی قانونی و واقعی چاه، هزینه های سالانه تامین انرژی، تعمیرات، نگهداری، حـق النظـاره، جابجـایی چاه، کل باغات پسته تحت آبیاری چاه، دور آبیاری و قیمت خرید و فروش آب چاه بود.
در زمینه سیستم های آبیاری نوین، جامعه آماری مورد مطالعـه عبـارت بـود از تمـام پـسته کـارانی کـه جهـت آبیاری تمام یا قسمتی از باغات تحت تملک، از یکی از روشهای آبیاری تحت فشار (قطره ای، بابلر، زیرزمینـی و
(… استفاده می کنند. با توجه به محدودیت جمعیت مورد مطالعه، کـل افـرادی کـه از سیـستم هـای تحـت فـشار استفاده می نمودند مورد مصاحبه قرار گرفتند. هزینه های مربوط به اجرای سیستم های آبیاری تحت فشار، عـلاوه بر کشاورزان، از شرکت های مجری چنین طرحهایی نیز پرسیده شد. برای این منظور پرسـشنامه ای طراحـی شـده و از شرکت های مجری طرحهای آبیاری در استان کرمان که حاضر به همکاری شـدند، ریـز هزینـه هـای اجـرای طرحها سئوال شد. علاوه بر این جهت اندازه گیری تاثیر استفاده از سیستم هـای جدیـد آبیـاری بـر روی عملکـرد محصول پسته و میزان آب صرفه جویی شده، پرسشنامه ای جهت کارشناسـان مربوطـه تهیـه و توسـط متخصـصین آبیاری موسسه تحقیقات پسته تکمیل گردید.
در سمت عرضه تنها گزینه فعلی تامین آب مورد بهره برداری در مناطق پسته کاری شهرستان رفسنجان، آبهـای زیرزمینی می باشد. این در حالی است که طرح های انتقـال آب بـه منطقـه و اسـتفاده از دسـتگاههای آب شـیرین کن نیز به عنوان گزینه های نوین بصورت بالقوه مطرح شده اند. برای ارزیابی اقتصادی گزینه های مختلـف تـامین آب کشاورزی (گزینه های سمت عرضه آب) از روش اقتصاد مهندسی اسـتفاده شـد. بـرای ایـن منظـور، از روش تجزیـه و تحلیــل مـالی و معیارهــای ارزش حــال خـالص (NPV) و نــرخ بــازده داخلـی (IRR) اســتفاده گردیــد(اسکونژاد، .(1371
برای محاسـبه ارزش اقتـصادی آب، از نتـایج برنامـه ریـزی خطـی (عبـدالهی عـزت آبـادی، (1375، و بـه روز نمودن این اطلاعات استفاده گردید.
جهت ارزیابی اقتصادی سیستم های نوین آبیاری نیز از روش اقتصاد مهندسی استفاده شد. در ایـن راسـتا بـرای محاسبه تغییر سود ناخالص مورد انتظار واحد کشاورزی که در اثر تغییر مورد نظر در مزرعه حاصـل مـی شـود، از روش بودجه بندی جزئی استفاده گردید (سلطانی و همکاران، .(1371
برای بررسی تاثیر استفاده از سیـستم هـای جدیـد آبیـاری بـر روی میـزان تولیـد محـصول پـسته و مـصرف آب کشاورزی علاوه بر نظر کارشناسان فنی، از نتایج پرسشنامه های تهیه شده از کشاورزان نیز استفاده شده است.
نتایج:
-1 آب های زیر زمینی در شهرستان رفسنجان:
بـر اســاس آخـرین آمــار ارائـه شــده توسـط شــرکت سـهامی آب منطقــه ای کرمـان (1382)، تعــداد چاههــای بهره بـرداری در شهرسـتان رفـسنجان 1381 حلقـه بـوده کـه مقـدار سـالانه برداشـت آب از آنهـا 737/33 میلیـون مترمکعب می باشد. از این مقدار برداشت، 249 میلیون متر مکعب بیلان منفی بوده و باعث افـت سـالیانه 0/75 متـر شده است. علاوه بر این میزان هدایت الکتریکـی آبهـای زیرزمینـی شهرسـتان رفـسنجان حـداقل 470 و حـداکثر20600 میکروموس بر سانتیمتر است.
در جدول 1 هزینه های آبکشی و نرخ مبادله ای آب در شهرستان رفسنجان آمده است. بر اساس ردیف 11 ایـن جدول کل هزینه آب (نفقه) برابر با 410 ریال بر متر مکعب می باشد. این در حالی است که نرخ مبادلـه آب برابـر با 2200 ریال بر متر مکعب برآورد شده است ( ردیف .(12 به عبارت دیگر آبی کـه بـا هزینـه 410 ریـال بـر متـر مکعب از سفره های زیر زمینی استحصال می شود به قیمت 2200ریال بر متر مکعـب مـورد خریـد و فـروش قـرار می گیرد.
جدول :1 هزینه های آبکشی و مقایسه آن با نرخ مبادله ای آب در شهرستان رفسنجان
برای محاسبه ارزش واقعی آب در منطقه از روش ارزش باقیمانـده اسـتفاده شـد. در ایـن روش جهـت محاسـبه
ارزش واقعی هر متر مکعب آب از فرمول زیر استفاده شد:
میزان مصرف آب در هکتار)÷کل هزینه های متغیر در هکتار به جزء هزینه آب – درآمد در هکتار) = ارزش واقعی یک مترمکعب آب
= [(1055*25000) – (4175850) ] ÷9767 ارزش واقعی هر متر مکعب آب ریال بر مترمکعب = 2273
به عبارت دیگر، ارزش واقعی آب (بازده نهایی) برابر با 2273 ریال بر متر مکعـب اسـت. اگـر ایـن مقـدار بـا ارزش مبادلاتی آب در منطقه 2200) ریال بر متر مکعب) مقایسه شود مشخص می گردد که ارزش مبـادلاتی آب و ارزش واقعی آن بسیار به هم نزدیک هستند. علاوه بر این با اسـتفاده از نتـایج مـدل برنامـه ریـزی خطـی مطالعـه عبدالهی عزت آبادی (1375)، قیمت سایه ای (بازده نهایی) در مناطق مختلف شهرستان رفـسنجان بـه روز شـده و در جدول 2 آمده است.
چنانچه جدول 2 نشان می دهد، در دشـت هـای انـار – کـشکوئیه و نـوق، قیمـت سـایه ای آب تقریبـاً برابـر بـا ارزش واقعی آن (محاسبه شده از طریق فرمول ارزش باقیمانده) و قیمت مبادلـه ای آن برابـر اسـت. امـا در دشـت رفسنجان – کبوترخان، قیمت سایه ای آب از میانگین منطقه بسیار پایین تر است. بطوریکه حداقل قیمت سـایه ای در این دشت 649 ریال بر مترمکعب بوده و حداکثر 1490 ریال بر مترمکعب است.
جدول :2 قیمت سایه ای آب در شهرستان رفسنجان(واحد: ریال بر متر مکعب)
به منظور بررسی جامع تر مسئله آب در شهرستان رفسنجان، علاوه بـر هزینـه هـای خـصوصی بهـره بـرداری از آبهای زیرزمینی، هزینه های اجتماعی شامل هزینه های جنبی نیز مورد توجه قرار گرفت. برای این منظور از نتـایج مطالعات عبدالهی عزت آبادی (1375) و عبدالهی عزت آبادی و سلطانی (1378)، استفاده شد. برای این منظـور، نتایج مطالعات فوق به ارزش فعلی تبدیل شده و مورد استفاده قرار گرفت. بـدین ترتیـب کـل هزینـه هـای جنبـی آبکشی از آبهای زیرزمینی برابر با 1077 ریال بر مترمکعب می باشد. قسمتی از ایـن هزینـه هـا مربـوط بـه کـاهش درآمد سالهای آتی کشاورزان ناشی از کمبود و شوری آب می باشد. کمبود و شوری آب باعـث کـاهش کمـی و کیفی تولید پسته در آینده شده و در نتیجه درآمدهای آتی را کاهش می دهد. این مسئله بعنـوان یکـی از هزینـه های جنبی در نظر گرفته شد. دومین پیامد برداشت بی رویه و بیش از توان از سفره هـای آب زیرزمینـی، افـزایش هزینه های آبکشی از آبهای زیرزمینی می باشد. افزایش عمـق آبکـشی و شـوری آب باعـث افـزایش هزینـه هـای آبکشی در آینده خواهد شـد. عـلاوه بـر ایـن بـا کـاهش کمـی و کیفـی آب، قیمـت آب و زمـین کـشاورزی نیـز درآینده کاهش خواهد یافت که بدنبال آن ارزش سرمایه ای و ثروت کشاورزان نیز کاهش مـی یابـد. ایـن مـسئله نیز بعنوان یک هزینه جنبی آبکشی از سفره های آب مد نظر قرار گرفـت. از مجمـوع 1077 ریـال بـر متـر مکعـب کل هزینه های جنبی، 912 ریال مربوط بـه کـاهش درآمـدهای آینـده، 70 ریـال مربـوط بـه افـزایش هزینـه هـای آبکشی و 95 ریال مربوط به کاهش ارزش سرمایه کشاورزان می باشد. بدین ترتیب هر گزینه عرضـه یـا تقاضـای آبی که بتواند هزینه های جنبی را بطور کامل حذف نموده و یا قسمتی از آن را حذف کند، این کاهش هزینـه هـا را می توان بعنوان منافع غیرمستقیم آن گزینه به حساب آورد.
بطور کلی و با توجه به مطالب فوق، نکته ای که مورد قبول تمام صاحب نظران و همچنـین کـشاورزان منطقـه می باشد، افت آبهای زیرزمینی، کمبود آنها و کاهش کیفیت این آبها می باشد. ایـن مـسئله (تخریـب منـابع آب)
از طرفی ناشی از ارزش بسیار بالای آب در منطقه در مقایسه با هزینه های آبکشی بوده و از طرف دیگـر بـه علـت عدم وجود یک برنامه و طرح مناسب برای نظارت بر برداشت از سـفره هـای زیرزمینـی و کنتـرل بهـره بـرداری از این منابع می باشد. در حالیکه کل هزینه های آبکشی از آبهای زیرزمینی برابر با 410 ریـال بـر متـر مکعـب اسـت، ارزش مبادله ای آب بطور میانگین 2200 ریال بر متر مکعب بوده و ارزش واقعی آن در منطقه بطور میانگین برابـر با 2257 ریال بر مترمکعب می باشد. این مسئله از طرفی انگیزه فشار بر منابع آب زیرزمینی را بالا بـرده و از طـرف دیگر نیاز به جستجوی گزینه های دیگر تامین آب از جمله طرحهـای انتقـال آب و آب شـیرین کـن را بـه شـدت افزایش می دهد. در مقابل به علت مشترک بودن منابع آب زیرزمینـی، تنهـا در صـورتی مـی تـوان از تخریـب آن جلوگیری نمود که طرحی کامل و جامع و سازمانی کارآ و قوی جهت حفاظت از آنها وجود داشته باشد. در غیـر اینصورت حتی افزایش گزینه های تامین آب نیز نمی تواند مانع از تخریب آبهای زیرزمینی شـود. لـذا قبـل از هـر چیز ایجاد چنین سازمانهایی لازم می باشد.
-2 پروژه انتقال آب از کارون به شهرستان رفسنجان:
نزدیک به 10 سال از زمان طرح مسئله انتقال آب از سایر نقاط کشور بـه شهرسـتان رفـسنجان جهـت مـصارف کشاورزی می گذرد. پروژه ای که بطور جدی در این زمینه مطرح می باشد، انتقال آب از سرشـاخه هـای کـارون به شهرستان رفسنجان می باشد. در این راستا طرح انتقال آب از منطقه سولکان به دشت انار – رفسنجان بر اسـاس مجوز از وزارت نیرو رسمیت یافته و طراحی آن بر اساس 3 بخش سـد، تونـل و خـط انتقـال مـی باشـد. نـوع سـد خاکی با ارتفاع 83 متر، طول تونل 54 کیلومتر به قطر حفاری 4/5 متر و قطر مفید 3/8 متر و ارتفاع پمپاژ 220 متـر است. طول خط انتقال آب 383 کیلومتر بوده و نوع لوله ها فولادی و GRP خواهد بود. میـزان بـالقوه انتقـال آب حدود 9 مترمکعب در ثانیه است در حالیکـه بـر اسـاس آخـرین مجـوز وزارت نیـرو (81/6/4) حـداکثر آب قابـل انتقال 200 میلیون مترمکعب در سال می باشد (موسسه عمران رفسنجان، .(1382
بر اساس اطلاعات ارائه شده توسط موسسه عمران رفسنجان (1383)، کل هزینه سرمایه گـذاری بـرای اجـرای پروژه انتقال آب کارون به رفسنجان، معادل 5400 میلیارد ریال می باشد. دوره سرمایه گذاری 6 سـال بـوده کـه از اواخر تابستان 1383 شروع و پس از 6 سال اجرا و یک سال تنفس (یا آزمایشی) در اواخر تابـستان 1390 بـه پایـان می رسد. همچنین هزینه های تعمیرات و نگهـداری در دوران بهـره بـرداری سـالانه 60 میلیـارد ریـال بـرآورد مـی شود.
برای محاسبه هزینه تمام شده یک مترمکعب آب، هزینه های کلی سرمایه گذاری و جـاری پـروژه را در نظـر گرفته و قیمت تمام شده آب محاسبه می شـود. بـرای مـد نظـر قـرار دادن ارزش زمـانی پـول از نـرخ تنزیـل %20
استفاده شد. از آنجایی که میانگین نرخ کارمزد بلند مدت بانک های داخلـی در ایـران 17/5 درصـد بـوده و اکثـر
فعالیت های تولیدی دارای ریسک تولید بالا می باشد، لذا حداقل نرخ تنزیل قابل قبول کشاورزان %20 مـی باشـد.
بدین ترتیب نرخ تنزیل %20 مورد استفاده قرار گرفت. در جدول 3، گردش نقدی هزینه ثابـت (سـرمایه گـذاری)
و جاری کل پروژه آمده است. طول عمر پروژه از زمان شروع بهره برداری 50 سال در نظر گرفته شد.
چنانچه در جدول 3، مشخص است، طول عمر پروژه از زمان بهره برداری در سال 1390 بـه مـدت 50 سـال در نظر گرفته شد. هزینه های سرمایه گذاری 5400 میلیارد ریال به طور مساوی به 6 قسمت 900 میلیارد ریالی تقـسیم شده و از سال 1383 شـروع و تـا پایـان سـال 1388 ادامـه دارد. ارزش ایـن سـرمایه گـذاری در سـال شـروع بهـره برداری (1389) با نرخ تنزیل %20 برابر با 8937 میلیارد ریال مـی باشـد (ردیـف 2، جـدول.(3 هزینـه هـای جـاری پروژه سالانه 60 میلیارد ریال بوده و در سـال 1390 شـروع و تـا پایـان دوره (1439) ادامـه دارد. رونـد یکنواخـت سالانه هزینه ها سرمایه گذاری با نرخ تنزیل %20 برابر با 1787/4 میلیارد ریال بوده و از سال 1390 تـا پایـان برنامـه ادامه دارد. برای محاسبه هزینه های تامین آب برای هر متر مکعب، روند یکنواخـت سـالیانه هزینـه هـای جـاری و ثابت را بر مقدار آب انتقال یافته 200) میلیون متر مکعب) تقسیم کردیم. بدین ترتیب هزینـه هـای ثابـت و جـاری جهت انتقال یک متر مکعب به ترتیب برابر با 8937 و 300 ریال است. در نهایت از مجمـوع هزینـه هـای جـاری و ثابت، هزینه کل انتقال آب بدست آمد که برابر با 9237 ریال بر متر مکعب می باشد.
جدول : 3 گردش نقدی هزینه های ثابت و جاری پروژه انتقال آب کارون در سطح سرمایه گذار
