بخشی از مقاله
چکیده
منطقه آزاد یکی از انگیزه های بسیار قوی در توسعه بخش روستایی و نهایتا توسعه صادرات در توسعه کشورهای توسعه یافته به شمار می رود. رشد اقتصادی در مناطق روستایی فرآیندی است پایدار که در اثر آن ظرفیت تولیدی اقتصاد روستایی طی زمان افزایش می یابد و سبب افزایش سطح درآمد ملی می شود و توسعه اقتصادی را می توان، فرآیند بهبود بخشیدن به کیفیت زندگی روستاییان دانست؛ ایجاد مناطق آزاد در مجاورت مناطق روستایی در کشور نیز با هدف تحتتأثیر قرار دادن مناطق روستایی جهت گیری گردد. منطقه آزاد اروند نیز از این قاعده مستثنی نبوده و مسلماً اثراتی را بر مناطق پیرامونی به خصوص روستاهای اطراف خواهد داشت که در این پژوهش به بررسی تأثیر فعالیت های منطقه آزاد اروند در توسعه اقتصادی روستاهای بخش مرکزی شهرستان آبادان پرداخته شده است. روش تحقیق مورد استفاده در پژوهش حاضر به صورت کتابخانه ای، میدانی و از نوع توصیفی- تحلیلی است. پس از جمع آوری و پردازش داده ها با تجزیه و تحلیل آماری با نرم افزار Spss و استفاده از آزمون های آماری آزمون فرض میانگین، ضریب همبستگی اسپیرمن و رگرسیون چند متغیره این نتایج حاصل شد؛ که فعالیت های منطقه آزاد اروند و تأثیر آن در توسعه اقتصادی روستاهای بخش مرکزی شهرستان آبادان از رابطه معنی داری برخوردار بوده و این نشان دهنده تأثیرگذاری مثبت منطقه آزاد اروند بر توسعه اقتصادی روستاهای پیرامون خود می باشد.
واژه های کلیدی:منطقه آزاد، اروند، توسعه اقتصادی، روستاهای بخش مرکزی شهرستان آبادان.
-1-1مقدمه
منطقه آزاد ناحیه ای از قلمرو کشور است که خارج از محدوده قانونی، اداری و فیزیکی تأسیسات گمرکی قرار دارد. ورود و خروج سرمایه و سود به آن و جابه جایی نیروی کار متخصص در منطقه به سهولت صورت می گیرد، کالاها و موادی که منع قانونی نداشته باشد را می توان بدون هر گونه مانع گمرکی، ترانزیت و یا در انبارهای آن نگهداری یا در کارخانه مستقر در آن تغییر شکل داده و به کالاهای دیگر تبدیل نمود. این تولیدات بیشتر جهت گیری صادراتی دارد و در صورتی که به کشور میزبان وارد شوند مشمول مقررات و قوانین گمرکی آن خواهد شد از انواع مناطق آزاد می توان به منطقه آزاد تجاری، منطقه پردازش صادرات، منطقه ویژه اقتصادی، منطقه آزاد توریستی، منطقه آزاد شرکت ها اشاره نمود - - Curter , 2004
امروزه مناطق آزاد به عنوان پدیده ای فراگیر و ابزاری برای تحقق استراتژیهای توسعه برون نگر با تأکید بر سیاست توسعه صادرات مورد توجه قرار گرفته اند. به طوری که اکثر کشورهای در حال توسعه، به احداث یک یا چند منطقه آزاد مبادرت کرده اند. مناطق آزاد مبتنی بر این اعتقاد شکل گرفته اند که سرمایه موتور رشد و توسعه اقتصادی یک کشور است. آنچه از دیدگاه راهبردی حائز اهمیت است، میزان تاثیرگذاری مناطق آزاد به منزله ابزاری برای توسعه بلندمدت این کشورها است. این مطلب به گستردگی و عمق پیوند بین صنایع احداث شده در مناطق آزاد با صنایع سرزمین اصلی و همچنین به اثر بخشی آن ها در انتقال تکنولوژی و ارتقاء مهارت ها در سطح ملی وابسته است - مانیان، - 1367
توسعه اقتصادی نیازمند سرمایه گذاری در بخش ها و فعالیت های مختلف اقتصادی است، بدون سرمایه گذاری در طرح های زیربنایی و روبنایی نمی توان انتظار گسترش، اشتغال، تولید و رفاه اقتصادی را داشت، یکی از راه های مفید و مناسب بدین منظور ایجاد مناطق آزاد است. شکل گیری مناطق آزاد در دنیا با اهداف متفاوتی همراه بوده است، اما به عنوان یک نقطه مشترک در تمامی موارد هدف اصلی ایجاد یک منطقه آزاد به طور معمول فراهم آوردن زمینه های افزایش صادرات کالاها و خدمات از طریق راه یابی و پیوندیابی با بازارهای جهانی، جذب سرمایه گذاری داخلی وخارجی و انتقال تکنولوژی،افزایش درآمدهای عمومی، افزایش توریسم، ارتقای جایگاه اقتصادی کشور و بهره مندی از اقتصاد رقابتی بوده است. مهمترین ابزار رسیدن به این هدف جذب سرمایه های خارجی و تکنولوژی از طریق حذف محدودیت ها و ایجاد مزیت در این مناطق بوده است - - Kevin, 2001
تحلیل و بررسی توسعه یافتگی در مناطق روستایی از جنبه های مختلفی دارای اهمیت است. نظام روستایی به مثابه بخشی از نظام سکونتگاهی جایگاه مشخصی در حوزه برنامه ریزی سرزمین دارد و اگر به دلایلی در روند توسعه فضاهای روستایی وقفه ای ایجاد شود، به گونه ای که نظام روستایی قادر به ایفای نقش سازنده خویش در نظام ملی و سرزمینی نباشد، در آن صورت آثار و پیامدهای مسائل روستایی در حوزه های شهری و در نهایت در کلیت سرزمین گسترش می یابد - رضوانی، . - 1390 از سوی دیگر تعادل نظام سکونتگاهی - شهری و روستایی - از جنبه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیطی شاخصی مهم در پایداری به شمار می رود و از این منظر شکاف میان شهر و روستا می تواند تهدید کننده پایه و اساس توسعه پایدار باشد.
مناطق آزاد و ویژه اقتصادی بر اساس یک سری مولفه هایی متفاوت با نقاط دیگر تغییر کاربری داده اند برای همین توسعه و ایجاد زیرساخت های توسعه ای در این مناطق، نیازمند استفاده بهینه و حفاظتی از مزیت ها و پتانسیل های منطقه را می طلبد، برای همین امر در توسعه روستایی در این مناطق نیم نگاهی به بافتها و مناظر زیبا در کنار منابع معدنی طبیعی و آثار ارزشمند تاریخی، فرهنگی و هنری، شیوه های زیست و ارتزاق مردم و سبک های سنتی معماری به کار رفته در برخی بقعه ها و بناهای در حال تخریب و گاها از بین رفته در روستاها، می تواند مسیر نگاه به توسعه در روستاهای این مناطق را در جهت اهداف و رسالت تشکیل این مناطق، هدایت کند. قبل از ارائه راهکارهایی برای توسعه جوامع روستایی، بهتر است بحران ها و چالش هایی که فرهنگ و رفتارهای ارزشی در این جوامع تقریباً سنتی را متأثر می کند را مورد بررسی قرار داد و با مدیریت این بحران ها و چالش ها، قادر خواهیم بود جوامع روستایی را به سمت توسعه مدیریت و هدایت کنیم - - Qingjuana, Li Beia, Li Kuia., 2011
توسعه روستاها در مناطق آزاد با منظر زیبا و آثار و بقایای تاریخی و فرهنگی و هنری که میراث گذشتگان که در شرف از بین رفتن و تخریب هستند با حفظ کالبدی، از طرفی منافع دولت در ایجاد زیرساختهای توسعه با هزینه های کم و ایجاد اشتغال پایدار، زمینه را برای مهاجرت معکوس و حضور سرمایه گذاران را تأمین می کند، از طرف دیگر زمینه را برای حضور گردشگران از داخل و خارج از کشور را مهیا می نماید. ایجاد شبکه های حمل و نقلی استاندارد در جاده های دسترسی به روستاها و تأمین و تجهیز مراکز درمانی در روستاها در جهت محرومیت زدایی، ایجاد بازارچه های فروش محصولات تولید کشاورزان برای جلوگیری از حضور دلالان و ایجاد زیرساختهایی در جهت استفاده از شیوه های نوین کشاورزی با مصرف بهینه از آب برای رونق تولید محصولات کشاورزی و ممانعت از بهره برداری های تخریب گرایانه طبیعت بکر و زیبای روستاها برای مصارف معدنی در جهت حفظ منظر زیبا برای ایجاد کمپ های گردشگری در عین حالی که از شرایط زیست محیطی و اکونومیستی نیز حفاظت می شود و ایجاد زیر ساخت و حمایت در جهت کشت صنعتی برخی محصولات برای صادرات و تبدیل مراکز نگهداری و پرورش دام و طیور از سنتی به صنعتی برای تأمین بازار داخلی و ایجاد اشتغال مولد و پایدار و امکان دستیابی به ارزش افزوده برای زمین های روستایی که از عوامل مهم و بازدارنده در مهاجرت به شهرها و انگیزه ای ترغیب و تشویق برای مهاجرت معکوس از شهر به روستا و بهسازی بافت های روستایی در عین رعایت اصول مهندسی نوین و مقاوم سازی در برابر حوادث طبیعی در اسکلت این بافت ها و استفاده از مصالح و سبک معماری سنتی در نمای بیرونی این بافتهای مسکونی و کوچه و خیابان های روستایی موجب ایجاد جاذبه های بکر توریستی، همه از جمله مواردی هستند که در اجرای طرح های توسعه روستایی در یک وسعت جغرافیایی کوچک به نام منطقه آزاد یا ویژه اقتصادی با نگاه توسعه ای فراملی می توانند با همکاری سازمانهای اداره کننده این مناطق و متولیان امر توسعه روستایی در کوتاه ترین زمان منتاج به نتیجه گردد. بنابراین اهمیت توجه به بستر سازی برای زیرساختهای اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و از همه مهمتر عمرانی در روستاهای این مناطق از واجبات است که قابلیت پیاده سازی و کسب تجربه برای الگو برداری و تعیین مسیر توسعه در جهت اجرای عملیاتی در سطح وسیع تر یعنی کل کشور با تمرین و تجربه پیاده سازی در روستاهای مناطق آزاد و ویژه اقتصادی هم برای دولت به عنوان متولی امر توسعه و ایجاد زیرساختهای سرمایه گذاری و ایجاد اشتغال پایدار و هم برای صاحبان سرمایه به عنوان مامنی با توجیه اقتصادی بالا برای سرمایه گذاری را دربر خواهد داشت و برای نیل به این مقصود در ایران 1404 برنامه ریزی و توجه به توسعه کالبدی روستا در سیاستگذاری ها که در چشم اندازی بیست ساله و رسیدن به اوج پیشرفت نیازمند توجه و اهتمام به توسعه روستاها در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی، می باشد - مصطفی زادگان ، - 1393
-2-1پیشینه تحقیق
از جمله مطالعات انجام شده در این زمینه می توان به مطالعات زیر اشاره نمود: هامادا - 1974 - 1، نخستین چارچوب نظری را برای تجزیه و تحلیل مفهوم اقتصادی منطقه آزاد گمرکی ارائه نمود. منطقه ای که مأموریتش معافیت گمرکی به منظور جذب سرمایه گذاران خارجی است. وی مدل هکشر-اوهلین2 را در تجارت خارجی در نظر گرفته است. در این مدل با فرض مستقر نبودن صنایع داخلی در این مناطق موفقیت مناطق آزاد منوط به سرمایه گذاری خارجی است. هامادا نتیجه گرفت که شرکت ها در منطقه ای سرمایه گذاری می کنند که مایل به پذیرش بازده سرمایه کمتر از اقتصاد داخلی باشند. وی نشان داد که حرکت سرمایه های خارجی به منطقه پردازش صادرات رفاه اقتصادی کشور میزبان را کاهش می دهد، هدف مدل وی تعیین اشتغال و آثار رفاهی ایجاد مناطق آزاد بود . - Hamada, b, 1974 - ایمیلیا سنتوس پالینو - 2000 - 3، در مقاله ای تأثیر آزادسازی تجاری بر رشد صادرات را برای نمونه هایی از کشورهای درحال توسعه بررسی نمود - U Santos, 2000 - آرادونا آگارول - 2005 - 4، در مقاله ای عملکرد مناطق پردازش صادرات شمال آسیا را در سه کشور هند، سریلانکا و بنگلادش مقایسه نمود. در این تحقیق عواملی چون: مکانیابی مناطق، کیفیت زیرساختها، کیفیت حکومت، سیاست امتیازات و ویژگی های خاص منطقه، تأثیر مستقیمی بر موفقیت این گونه مناطق در سه کشور دارد. تجزیه و تحلیل عوامل مذکور درقالب مدل های اقتصادسنجی با استفاده از آماره های توصیفی ترکیبی سه کشور، در دو سطح کشور و منطقه صورت گرفت - - , Aggarwal, 2005 روبرت سینکولار1 - 2010 - ، در مقاله ای اثر ایجاد منطقه پردازش صادرات را در بررسی نمود. هدف او در این مقاله کاهش اثرات »هریس تودارو« ساختار عدم اشتغال مدل زیان بار ایجاد مناطق پردازش صادرات در کشور میزبان می باشد - - D, Sinclair, 2010 لی پائوپه و همکارانش - 2011 - 2، به بررسی اثرات اقتصادی-اجتماعی تجارت مناطق آزاد و تأثیر آن در افزایش استانداردهای سطح زندگی مردم، در سه ایالت کشور لائوس می پردازند.
این تحقیق در چند قسمت تهیه شده که در قسمت اول به چهارچوب های سیاسی تجارت و اقتصاد، در قسمت دوم به کالای تولید شده در منطقه مورد مطالعه و چگونگی صادر شدن آن و سپس به آنالیز اثرات تجارت بر روی استانداردهای سطح زندگی مردم این نواحی می پردازد. نتایج تحقیق نشان می دهد، تجارت مناطق آزاد در افزایش تنوع و کیفیت کالا، ایجاد اشتغال به طور کلی افزایش استاندارهای زندگی این ایالت های سه گانه موثر بوده است - - Leebouapao,2011زیاری و همکاران - 1389 -
نقش منطقه آزاد چابهار در توسعه منطقهای استان سیستان و بلوچستان را بررسی نمودند. در این مقاله به بررسی منطقه آزاد چابهار پرداخته، این بندر به علت موقعیت استراتژیک و دستیابی به آبهای آزاد بین المللی جایگاه ویژه ای در مبادلات ایران با سایر کشورهای منطقه دارد. از جمله اهداف ناشی از تأسیس منطقه آزاد چابهار را می توان در جذب سرمایه های داخلی و خارجی، کسب درآمدهای خالص ارزی از طریق توسعه صادرات غیر نفتی و تجارت ترانزیت، ایجاد فرصت های اشتغال و درآمد برای منطقه و در نهایت توسعه استان سیستان و بلوچستان دانست - زیاری و همکاران، - 1389 فیض پور و همکاران - 1390 - ، نقش مناطق آزاد در توسعه اقتصادی، چالش ها و فرصت ها با تأکید بر نقش منطقه آزاد قشم را مطالعه کرده اند. مطالعه حاضر به منظور پاسخگویی به سوالات مذکور به بررسی روند تاریخی تاسیس مناطق آزاد و ارزیابی عملکرد مناطق آزاد در کشورهای در حال توسعه و ایران اقدام نموده و سپس به تشریح نقش، آینده آن در پرتو اقتصاد دانایی محور و جهانی شدن اقتصاد پرداخته و سرانجام پیشنهاداتی کاربردی برای بهبود عملکرد این مناطق ارائه نموده است - فیض پور و همکاران، - 1390 جمال پور و همکاران، 1391، تحلیل اثرات اقتصادی مناطق آزاد بر توسعه روستاهای پیرامون - مورد مطالعه: منطقه آزاد تجاری- صنعتی بندر انزلی - را بررسی نموده اند.
در این تحقیق جمع آوری اطلاعات از طریق کتابخانه ای و میدانی می باشد. پس از جمع آوری، داده از طریق نرم افزار spss مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرند. فرضیه های تحقیق از طریق آزمون های ویلکاکسون، فریدمن، آزمون مقایسه میانگین T مورد بررسی قرار گرفت. نتایج بدست آمده نشان میدهد که منطقه آزاد تجاری- صنعتی بندرانزلی از جنبه های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی بر روستاهای پیرامون است و این تاثیرات بیشتر از جنبه کالبدی می باشد، زیرا منطقه آزاد تجاری- صنعتی بندرانزلی درحال حاضر در حال تکمیل امکانات زیربنایی و طرحهای عمرانی می باشد واین نوع فعالیت آن بر جنبه کالبدی روستاهای پیرامون، تاثیرگذارتر بوده است - جمال پور و همکاران، - 1391
فرحدطهرانی و همکاران، 1391، نقش فعالیت های تجاری- صنعتی منطقه آزاد قشم در توسعه منطقه ای را بررسی کرده اند. در این تحقیق، نقش فعالیت های تجاری- صنعتی منطقه آزاد قشم در توسعه منطقه ای مورد مطالعه قرار گرفته است. روش این تحقیق تحلیلی- توصیفی است که با بهره برداری از آمارهای مربوط به فعالیت های تجاری- صنعتی در مناطق آزاد همچون، میزان واردات، صادرات، عوارض اخذ شده از سوی سازمان منطقه آزاد از گردشگران منطقه و... نیز مورد تحلیل قرار می گیرد و در نهایت با آزمون فرضیات، مشخص شد که اقدامات و عملکرد منطقه آزاد قشم در توسعه منطقه، علیرغم وجود محدودیت های اعتباری و مالی مثبت به نظر می رسد. با انجام این تحقیق، بخشی از چالشها و تنگناهای فعلی منطقه آزاد قشم مشخص، و پیشنهاداتی در خصوص رفع مشکلات ارائه شده است - فرحدطهرانی و همکاران، - 1391 فرشیدی و همکاران - 1393 - ، نقش مناطق آزاد در امر توسعه اقتصادی - منطقه آزاد تجاری- صنعتی ارس، شهر جلفا - را بررسی کرده اند. در این پژوهش به بررسی نقش مناطق آزاد تجاری در امر توسعه اقتصادی - مطالعه موردی منطقه آزاد تجاری- صنعتی ارس، شهرستان جلفا - پرداخته شده است. از این رو جامعه مورد بررسی شامل کارکنان منطقه آزاد ارس، کارمندان گمرک و تجار می باشند. اطلاعات مورد نظر با استفاده از نرم افزار spss و با روش تحلیل آزمون واریانس یک طرفه گردآوری و مورد تحلیل قرار گرفته اند. نتایج حاصل نشان دهنده افزایش رشد اقتصادی در اکثر امور شهرستان و منطقه می باشد. اما همچنان این منطقه نیز همانند تمام مناطق آزاد دیگر نیازمند توجه جدی مسئولین مربوطه می باشند - فرشیدی و همکاران، - 1393
-3-1روش تحقیق
پژوهش حاضر از نوع کاربردی و روش تحقیق در آن نیز توصیفی- تحلیلی و پیمایشی می باشد. بر این اساس، پس از بررسی مفاهیم و مبانی مرتبط با موضوع پژوهش، جهت گردآوری اطلاعات از روش مطالعه میدانی - مشاهده مستقیم و مصاحبه - استفاده شده است. ابزار گردآوری داده های این تحقیق پرسشنامه بود که با توجه به راهنمایی استاد راهنما در مراحل مختلف تهیه و تنظیم پرسشنامه مورد ارزیابی قرار گرفته و موارد مورد نظر اصلاح گردید. لذا پرسشنامه دارای روایی می باشد. برای تعیین پایایی پرسشنامه، از ضریب آلفای کرونباخ استفاده گردید. پس از ورود داده ها به نرم افزار Spss؛ ضریب محاسبه شده برای پرسشنامه برابر 0/83 به دست آمد که این مقدار رضایت بخش می باشد.
