بخشی از مقاله
چکیده:
یکی از اهداف مهم گرافیک و مبلمان شهری ارتقاء فرهنگ بصری و تجسمی صحیح شهروندان است. جذابیت بصری محیط شهری میتواند باعث بر انگیختن میزان درک و احساس لذت بردن از محیط و در نتیجه جلب توجه مخاطب را در بر داشته باشد. شهر مقدش مشهد علاوه برجمعیت خود هر ساله پذیرای میلیونها زائر و گردشگر میباشد که عموماً با توجه به وجود بارگاه مطهر رضوی وارد این شهر میشوند.
با توجه به این مهم، جدی گرفتن موضوع گرافیک شهری ضرورت مییابد. بی شک نقوش اسلامی در گرافیک شهری این شهر نقش چشمگیری در ارتقاء و انتقال فرهنگ بصری و فکری شهروندان و زائران دارا میباشد. این مقاله بر آن است تا با روش توصیفی-تحلیلی و جمعآوری مطالب واطلاعات از طریق منابع کتابخانهای، تحلیل زیباشناسانهای از نقش بصری نقوش اسلامی در ارتقاء کیفیت بصری و گرافیک شهری محیطی شهر مشهد داشته باشد. براساس بررسیهای انجام شده، این نتیجه بدست خواهد آمد که با توجه به کیفیت بصری و مفاهیم اسلامی نهفته در نقوش، استفاده و بهرهگیری از این نقوش در زیباسازی محیط شهری و گرافیک و معماری شهری میتواند به انتقال اندیشه اسلامی و هویت بصری اسلامی منتج شود.
اهداف پژوهش:
· تحلیل قابلیتهای گرافیکی نقوش تزئینی اسلامی.
· بررسی کیفیتهای بصری نقوش اسلامی و تأثیر آن در گرافیک شهری مشهد مقدس.
سؤالات پژوهش:
· گرافیک شهری به چه صورت از نقوش تزئینی اسلامی بهره میبرد؟
· نقوش تزئینی اسلامی چه کیفیت بصری و مفهومی جهت استفاده در گرافیک شهری دارد؟
مقدمه
زندگی در دنیای امروز، بویژه درکلان شهرها، که از بسیاری اجتماعات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و... تشکیل شدهاند، نیازمندیهای خاصی دارد. دنیای مدرن، جمعیت به سرعت در حال رشد، حمل ونقل پرسرعت، گلوبالیسم - جهانی شدن - و رشد تکنولوژیک، نیازی فزاینده به هنر، خاصه گرافیگ محیطی، را بیشتر احساس میکند تا زندگی افراد را قدری تسهیل کند، اگرچه گرافیک خود با مسائلی روبروست، اما برای توسعه وضعیت گرافیک در حوزه محیطی زیر ساختهای متعددی قابل پیش بینی است که با توجه به کارکرد متنوعشان توجه چندانی به آنها نشده است.
بی شک ارزشهای فرهنگی و اعتقادی از اصلیترین عوامل تأثیرگذار بر شکلگیری و تعریف فضای شهری میباشد که برای نمونه از این ویژگی در شکل گیری فضای شهری ایرانی- اسلامی و در نتیجه در هویت بخشی به آنها ایفای نقش کرده و آنها را از فضای شهری سایر شهرها متمایز میکند. شهر مشهد یکی از کلان شهرها است که وجه فرهنگی، مذهبی و اسلامی مشخصه بارز آن است. اغراق نیست که اگر بتوان این شهر را جزء سمبلهای فضای شهری و اسلامی محسوب کرد.
در این میان آنچه باعث ارتقای گرافیک شهری شهر مشهد میشود، توجه وب ه کارگیری نمادهای اسلامی در گرافیک شهری این شهر است. هدف این پژوهش، تحلیل بصری نقوش تزئینی اسلامی و نقش آن در ارتقای گرافیک شهری شهر مشهد میباشد. نقوش اسلامی دارای کیفیت بصری و مفهومی خاصی میباشند که استفاده از آنها در گرافیگ شهری میتواند علاوه بر ارتقای کیفیت تجسمی، بصری و مفهومی در انتقال اصول و فرهنگ اسلامی به جامعه
و همچنین هویت بخشی به زندگی شهری امروزی کمک کند.
نقوش تزئینی اسلامی و کیفیت بصری ومعنوی آنها
نقشمایهها و نگارهها در هنر هر ملتی گنجینهای تصویری است از آنچه بشر در طی حیات خود آرز، تخیل، فکر، طلب و یا به آن عمل کرده است. این گنجینه چون میراثی ارزشمند و هویتبخش از نسلی به نسل دیگر رسیده و در این مسیر تحت تأثیر عواملی نظیر افکار، اعتقادات، نفود جریانهای هنری، خواست حاکمان و سفارش دهندگان و خلاقیت هنرمندان تغییر و تحویل یافته است
هنگامی که اسلام در جزیره العرب شکل گرفت، به تبع آن یک فرهنگ بر اساس تفکر و اعتقادات اسلامی پا به عرصه وجود نهاد که هنر این سرزمین را نیز تحتالشعاع قرارداد. با تولد اسلام اولین شکل تزئینی اسلامی با خوشنویسی و خط نگارهها و کتیبه در آثار اسلامی آغاز گردیده و در کنار نقوش دیگر که ریشه در گذشته داشتند نقش چشمگیری را در هنر اسلامی ایفا کردند.
"سنت اسلامی با معرفی شیوهای انتزاعی به عنوان یک اصل، هنرمند را از تقلید اشکال ظاهری طبیعی بر حذر میدارد تا بدین ترتیت او را متوجه روح حقیقی اشیا گرداند روحی که جز حقیقت و زیبایی نیست و وظیفه هنرمند عیان ساختن آن است.
در نقوش تزئینی اسلامی بواسطه معیارهای زیباشناسنامه جدید که بر پایه فلسفه اسلامی شکل گرفت، نگاره به تدریج شکل طبیعت گرای خود را از دست داده و در شکلی مجرد تداوم یافتند و به مرور زمان بر تنوع، ظرافت و پیچیدگی آنها افزوده شد. از اساسی ترین اصول این هنر جدید انتزاع و تجرد، نفی شمایلنگاری، تکرار موزون و پرسازی کامل سطوح بود. بر این اساس نگارههایی انتخاب شدند که تطابق بیشتری با شکل و مفاهیم یادشده داشتند و مناسبترین نگارهها شامل طرحهای گیاهی و هندسی بود. طرحهای گیاهی از آن جهت از دوران پیش از تاریخ بیانگر باروری و نعمت بوداند و طراحهای هندسی از آن روکه با تکثیر و گسترش درسطح، مفهوم کثرت در وحدت و وحدت درکثرت را به بهترین وجه نمایش میدادند
نقوش و اشکال هندسی به کار رفته در هنرهای اسلامی از علم هندسه جدایی ناپذیرند؛ جنبههایکمّ ی هندسه در رعایت اندازههای اشکال و نقوش، جنبههای کیفی آن در قوانین تناسبات اجزاء و حضور وحدت میان آنها از طریق ایجاد فضا جلوهگر میشود. وجه کیفی هندسه در آثار هنری اجزا و کلیت اثر را در تناظر با حقیقت باطنی آنها در عالم معنوی خیال قرار میدهد؛ این امر موجب میگردد تا اشکال هندسی در قالب صور رمزی تجلی یابند. از انواع رمزهای مختلف گیاهی، هندسی، جانوری، انسانی، رمزهای هندسی از اهمیت ویژهای در فرهنگهای گوناگون برخوردارند. از مهمترین رمزهای هندسی میتوان به نقطه، خط، دایره، مثلث، مربع، مکعب، کره و چندضلعیها اشاره نمود
هنرمندان مسلمانان علاوه بر ابداع نقشهای نمادین مطابق با فرهنگ اسلامی بسیاری از نقشهای نمادین ایران باستان مثل قرص خورشید - شمشه - سیمرغ، اژدها، طاووس و... را تعدیل و با هماهنگ ساختن آنها با جهانبینی اسلامی این نقشها را مجداً احیا نمودند. بعضی از نمادهای هنر ایران از قبل از اسلام هم بدون تغییر به دوره اسلامی انتقال پیداکرد.
"هنرمندان مسلمان تحت تعالیم دین مبین اسلام تواستند بسیاری از مفاهیم معنوی را در قالب نقشهای تزئینی مبتنی بر اصول زیباشناختی ارائه نمایند؛ اگرچه توجه هنرمندان به جنبههای تزئینی و ایجاد لطافت و رعایت مبادی زیباشناسی سبب شد بسیاری از کارشناسان فرنگی در زمینه هنراسلامی چنین ابزار نمایند که هدف اصلی هنرمندان از طراح اینگونه نقشها تنها بخاطر زیبا جلوه دادن آثار خود بوده و این نقوش فاقد هرگونه مفاهیم و معانی نمادین است. گرچه سمبلهای مذهبی حتی در دوران ابتدایی مظهر زیبایی، نفاست و لطف بودهاند اما هنرمندان ایرانی بسیار مشتاق بودهاند مفاهیم معنوی را به صورت رمز و نماد در قالب طراح و نقشهای زیبایی ارئه دهند
تناسب، ترکیب، رعایت نسبتها در ترئینات اسلامی بخوبی به چشم میخورد. در تزئینات اسلامی باید طرح و اندازه محل تناسب منطقی بر قرار شود. یعنی در هر اندازهای ما نمیتوانیم هر طرح و نقش را پیاده نماییم، بلکه باید مسائلی مانند ضخامت طرحها و نقشها، فاصله آنها از دید ناظر و همچنین میزان گیرایی را مد نظر قرار دهیم و اگر یک طرح بسیار ریز را در یک سطح وسیع و در ابعاد بزرگ پیاده نماییم باعث خستگی چشم و بی توجهی ناظر میشود
درون گرایی، نظم، آراستگی، تناسب، همچنین حضور پر رنگ هندسه از شاخصههای هنر اسلامی است و تمام تلاش هنرمندان مسلمان این است که به مخاطب خود بیاموزند که چگونه علم را در اثر هنری بنگرد علم هندسه که در نقوش اسلامی کاربرد فراوان دارد، نه تنها نظمی شگفتانگیز را به تجلی میگذارد، بلکه زیبایی دنیا را نیز آشکار میسازد
