بخشی از مقاله
تاثیر اقلیم در شکل گیري معماري بومی مناطق کوهستانی شمال غرب ایران
نمونه موردي شهر اردبیل
چکیده
اقلیم یک عامل مهم و تاثیر گذار بر تمام فعالیت هاي انسان است. اهمیت تاثیر اقلیم بر معماري به ویژه در کشور ما که تنوع اقلیمی در آن کاملاً مشهود است، محققین و پژوهشگران را بر آن داشته که به بررسی دقیق معماري هر یک از اقلیم هاي موجود در کشور بپردازند. هر کجا تنوع طبیعی و انسانی تحت تاثیر قرار می گیرد نوعی الگوي زندگی منحصر به فرد و پدید آورنده معماري بومی شکل می گیرد. هدف از پژوهش حاضر بررسی تاثیر اقلیم در شکل گیري معماري بومی مناطق کوهستانی شمال غرب ایران، شهر اردبیل می باشد، تا ضمن شناخت اقلیم و معماري بومی، تأثیرگذاري اقلیم بر شکل گیري معماري بومی شهر اردبیل با توجه به بافت منطقه، فرم ساختمان، نحوه قرارگیري، نوع سقف و جنس مصالح را شناسایی نماید. جامعه آماري مناطق کوهستانی شمال غرب ایران می باشد. نمونه آماري بر جامعه آماري منطبق بوده و شامل شهر اردبیل می باشد. روش پژوهش حاضر به صورت تحلیلی ـ توصیفی و ابزار پژوهش مطالعات کتابخانه اي، اطلاعات و اسناد جمع آوري شده می باشد. با توجه به رابطه ناگسستنی بین اقلیم و معماري ایران تحلیل و بررسی تاثیر اقلیم در شکل گیري معماري بومی شهر اردبیل ضرورت دارد. نتایج پژوهش حاضر بدین گونه است که اقلیم نقش بسزایی در معماري بومی شهر اردبیل دارد این تاثیر گذاري به حدي است که در تمام مراحل معماري بومی شهر اردبیل: شامل نحوه جهت گیري بنا، فرم بنا، نوع مصالح استفاده شده در بنا قابل مشاهده است.
کلید واژه: اقلیم، معماري بومی، شمال غرب ایران، اردبیل.
١
-1 مقدمه
آب و هوا، یکی از عوامل مهم و اثر گذار بر زندگی انسان است و عبارت است از هواي غالب یک منطقه در دراز مدت (علیجانی و کاویانی.(5 :1382 معماري، یکی از بزرگترین دستاوردهاي بشر در میان اقوام مختلف در اقلیم هاي متفاوت و داراي فرم، رنگ و کاربردهاي گوناگون است (کسمایی، .(12 :1384 خلق شرایط محیطی راحت و مطلوب زندگی و تامین امنیت ساکنان بنا از گزند شرایط نامساعد محیطی و جوي از اصول لاینفک معماري و ساختمان به شمار می رود (مرادي، .(55 :1384 مقایسه تنوع اقلیمی مناطق مختلف ایران با شکل معماري شهرسازي موجود در آنها، حاکی از آن است که ارتباط و تعاملی دو سویه بین شرایط اقلیمی و نوع معماري مساکن ساخته شده در مناطق مختلف، در طول تاریخ وجود داشته و شرایط اقلیمی یکی از عوامل اصلی تاثیر گذار در شکل گیري گونه هاي مختلف مساکن بوده است. شرایط اقلیمی هر منطقه از دیر باز تأثیر بسزایی در نوع معیشت، فعالیت و سکونت مردمان ساکن در آن منطقه داشته است. یکی از این تاثیرات، تأثیر در شکل و نوع مساکن ساخته شده توسط بشر می باشد و پیدایش گونه هاي متنوع مساکن، به دلیل تفاوت شرایط اقلیمی مناطق مختلف بوده است. متأسفانه از چندین دهه قبل علاقه مردم به ایجاد خانه هایی با بافت سنتی منطبق با شرایط اقلیمی و سنتی سیر نزولی طی کرده، تا جائی که امروزه ساختن این نوع خانه هاعملاً متوقف شده است (شمس، خدا کرمی، .(12 :1380
-2 بیان مسأله
اردبیل یکی از کلان شهرهاي ایران و مرکز استان اردبیل در شمال غربی کشور است. شهر اردبیل در میان دشتی با همین نام در ارتفاع 1372متري از سطح دریا و در میان کوه هاي تالش و سبلان واقع در رشته کوه البرز در شمال غرب فلات ایران جاي گرفته و داراي زمستان هاي سرد و تابستان هاي معتدل است.
شهرستان اردبیل داراي چهار اقلیم مدیترانه اي گرم، مدیترانه اي معتدل، کوهستانی سرد و معتدل است. این شهرستان به عنوان یکی از مناطق سردسیر ایران و بین پنج تا هشت ماه از سال سرد است. بارندگی نیز در تمام فصول وجود دارد، ولی شدت آن در بهار و پاییز بیشتر است. براساس گزارش ایستگاه هواشناسی اردبیل، بارندگی این شهر در سال 1372 برابر 7/327 میلی متر گزارش شده است. این شهرستان داراي زمستان هاي بسیار سرد و تابستان هاي معتدل است. متوسط درجه حرارت آن در حدود هفت درجه سانتی گراد است. وجود کوهستان هاي سبلان، طالش و بزغوش، تأثیر بخارهاي دریاي خزر و بادهاي سرد شمالی و وجود جنگل هاي شمال و شرق آن در میزان بارندگی و نوسان دماي شهرستان اردبیل بسیار مؤثر است.(شاطریان، .(167 :1387
-3 اهمیت وضرورت موضوع
با توجه به رابطه ناگسستنی بین اقلیم و معماري ایران تحلیل و بررسی تاثیر اقلیم در شکل گیري معماري بومی شهر اردبیل ضرورت دارد.
-4 اهداف پژوهش
هدف از پژوهش حاضر بررسی تاثیر اقلیم در شکل گیري معماري بومی مناطق کوهستانی شمال غرب ایران، شهر اردبیل می باشد، تا ضمن شناخت اقلیم و معماري بومی، تأثیرگذاري اقلیم بر شکل گیري معماري بومی شهر اردبیل با توجه به بافت منطقه، فرم ساختمان، نحوه قرارگیري، نوع سقف و جنس مصالح را شناسایی نماید
-5 تحلیل و تعریف اقلیم
اقلیم از کلمه یونانی clim اخذ شده و در حالت کلی به شرایط جوي کره زمین اطلاق می شود(مرادي، .(11 :1386 به بیان دیگر، اقلیم، ناحیه اي از زمین با شرایط یکسان هواشناسی است (ناظم السادات، .(3 :1388 از دیر باز دو دسته از عوامل، یکی موقعیت جغرافیایی به لحاظ طول، عرض، ارتفاع و دوم عناصر اقلیمی چون دما، تابش، رطوبت، جریات هوا و نزولات جوي شناساننده هاي اقلیمی بوده اند. در منطقه هاي با ویژگی جغرافیایی مشخص، به کمک عوامل محیطی معلوم، می توان عوامل فیزیکی را دسته بندي و هر دسته را در شرایط خود نوعی از آب و هوا نامید. به این ترتیب، زمان، معیار اصلی تعیین آب و هواست. ورود زمان به مقوله ي آب و هوا نشان دهنده ي طیف وسیعی از شرایط اقلیمی هر منطقه اي است (حیدري، .(50 :1388 یکی از موثرترین عوامل بر حیات یک منطقه، نوع اقلیم آن منطقه است، لذا شناخت نوع اقلیم و عناصر غالب موثر بر آن، تعیین کننده اقلیم آن منطقه است (مسعودیان و همکاران،.(38 :1390 اقلیم و معماري یکی از موضوعات جالب در مطالعات مربوط به نقش عوامل آب و هوایی بر مسکن و فضاي انسان است. در زمانهاي گذشته بر اثر تجربه اثرات باد، آفتاب و باران را بر مساکن و بناها می دانسته اند و روشهاي جالبی نیز براي کاهش اثرات نامطلوب این عوامل ارائه نموده اند. در معماري معاصر تغییراتی که با توجه به معیارهاي زیست اقلیمی و پایداري پدید می آید، هر روز اهمیت بیشتري می یابد. در واقع بوم شناسی ساختمان بر قابلیت ساختمان براي تلفیق عوامل محیطی و جوي و تبدیل آنها به صورت کیفیت هاي فضایی و آسایش فرم تأکید دارد (مداحیان، .(2 :1391
-6 تقسیمات اقلیمی در ایران
در بسیاري از مناطق جهان، اقلیم به وسیله ي عرض جغرافیایی و ارتفاع از سطح دریا مشخص می شود (مرادي،.(31 :1386 ایران با قرار گرفتن بین 25 و 41 درجه عرض جغرافیایی شمالی، در منطقه گرم قرار دارد (همان، (31 و از نظر ارتفاع نیز، فلات مرتفعی است که مجموع سطوحی از آن که ارتفاع شان از سطح دریا کمتر از 475 متر است، درصد بسیار کمی از سطح کل کشور را تشکیل می دهند. با وجود اینکه ایران داراي دو حوزه ي بزرگ آب (دریاي خزر و خلیج فارس) است، به دلیل وجود رشته کوههاي البرز و زاگرس و نحوه ي قرارگیري آنها، اثرات این دو حوزه محدود به نواحی بسیار نزدیک به آنهاست. این حوزه ها، به ندرت اثري در تعدیل درجه حرارت هواي قسمتهاي داخلی دارند (اختر کاوان، .(77-76 :1390
-7 بررسی اقلیم سرد و کوهستانی ایران
سلسله جبال البرز و زاگرس نواحی مرکزي ایران را از دریاي خزر در شمال و جلگه بین النهرین در غرب جدا می کنند. کوهستانهاي غربی که دامنه هاي غربی رشته کوههاي فلات مرکزي ایران و سراسر کوههاي زاگرس را در بر می گیرد از مناطق سردسیر کشور به شمار می آیند. و داراي جنگلهاي تنک بلوط، نارون و افرا می باشد (قبادیان، .(98 :1377 میانگین دماي هوا در گرمترین ماه سال در این اقلیم بیش از 10 درجه سانتیگراد و میانگین انحراف به هنجار شده ي دما در این ناحیه (-3/4) درجه سانتیگراد است. شدیدترین و فراگیرترین سرماي این ناحیه در دیماه رخ میدهد. در مرداد ماه سرما به حداقل شدت خود میرسد. در این ناحیه نیز سامانه هایی که منجر به سرما می شوند شامل سامانه پرفشار سیبري، پرفشار اروپایی و یا سامانهاي ادغامی است. به نظر میرسد که دو عامل در شدت و برودت سرما در این ناحیه تأثیر داشته باشند. نخست فاصله گرفتن از تأثیر رطوبت جوي دریاي خزر و دیگري عرض جغرافیایی بر شدت سرما در این ناحیه تأثیر دارد (مسعودیان،.(48 :1389 شدت تابش آفتاب این اقلیم در زمستان کم و در تابستان زیاد است. تابستانها هوا معتدل و زمستانها طولانی، سرد و سخت بوده، چندین ماه از سال پوشیده از یخ است. در سراسر این منطقه، زمستانها به شدت سرد است؛ سرما از اوایل آذرماه شروع می شود و تا آخر فروردین ماه کم و بیش ادامه می یابد. میزان بارندگی در تابستان کم و در زمستان زیاد است و بیشتر به صورت برف می بارد. به طور کلی در این منطقه فصل بهار کوتاه است و زمستان و تابستان را از هم جدا می کند(کسمایی، .(83 :1382
-8 تعریف معماري
معماري ترکیبی است از »خواستن« و »توانستن« (تقوایی، .(76 :1389 حاصل تفکر و روح بشر بوده (اکرامی، .(35 :1389 و نیز پدیدهاي است متکی بر اندیشه و آمیزهاي است از عواطف، احساسات و دانش فنی (کالینز، .(1 :1375 در تعریف دیگري از این واژه آمده است که؛ معماري موسیقی تجسد یافته، آیینه تاریخ، دفتر ثبت آثار بشري و بیان کننده ایده ها و ارزشها است (فلامکی،
۴
.(5 :1374 که عرصه بروز روحیات، حالات، ، آرمانها و اعتقادات انسانها (امامی، .(142 :1375 عرصه تلاقی فرهنگ، هنر و فن است (ابوالقاسمی، .(378 :1379 و در ژرفترین معناي خود، تقسیم و ایجاد نظم و هماهنگی در فضا و در زمان و تحمیل اراده انسانی به آنهاست (فکوهی، .(465 :1385 بنه ولو در مورد معماري می گوید: هنگامی که راجع به معماري استدلال میکنیم باید متوجه باشیم که این موضوع تنها شامل مجموعهاي از فرمهاي نوین نیست، بلکه نحوه ي جدیدي از تفکر است (یعنی داراي جهان بینی است) که نتایج آن هنوزکاملاً محاسبه نشده است و این امکان هست که عادات معنوي و روحی و اصطلاحات ما هنوز هم همگام با چیزي که از آن صحبت می کنیم پیشرفت نکرده باشد (بنه ولو، .(17 :1390 بر پایه آنچه از تعاریف معماري بیان شد میتوان چنین تعریفی را به عنوان جمع بندي تعریف معماري بیان کرد: معماري صورتی از رویاها، باورهاي فردي و ارزشهاي اجتماعی را، با شکل مقید به فن آوري ساخت و متکی به زمان و مکان را، با زبان و بیان خاص معمار، براي زندگی انسان، نظام فضایی می بخشد
(تقوایی، .(84 :1389
-9 شناخت معماري بومی
در نگاهی جامع، دانش بومی، بخشی از ثروت و سرمایه ملی است که باورها، ارزشها و دانسته هاي هر قوم را در بر می گیرد. افراد اجتماع به کمک این دانش و در طی قرون نیازهاي خود را جستجو و تأمین می نموده اند (سرتیپی پور، .(3 :1391 امروزه برداشت نادرست از معماري بومی، منجر به از بین رفتن ارزشهاي آن و یا تقلید صرف از عناصر کالبدي معماري سنتی شده است، و از طرفی عدم توجه به مفاهیم معماري بومی و عدم شناخت آن، زمینه ساز تفکر نادرست معماري بومی با اقلیم شده است (پورمحمد، .(322 :1391 از این همین رو با بررسی، معماري این منطقه از کشور نوعی از معماري بومی دیده می شود. اولین نامی که براي این پدیده معماري نهاده شد بود معماري خود جوش بود. در اینجا منظور از خودجوش، معناي تصادفی بودن آن نیست، بلکه طبیعی بودن آن است (آلپاگونوولو، .(25 :1384 این شیوه معماري به طور سنتی به فرمهاي اطلاق میشود که بر اساس نیازهاي ساکنین یک منطقه و محدودیتهاي محل و اقلیم شکل گرفته باشد (اوکتاي، .(22 :1386 به عبارتی علاوه بر طبیعت و بوم،مولفه دیگري به نام فرهنگ نیز در طول تاریخ تأثیرات بسیاري بر ساختار معماري گذاشته است. در واقع این در نفس معماري بومی است که دوگونه پیوند اساسی را محترم بدارد؛ پیوند با محیط فرهنگی یا با سلسله ارزشهاي فرهنگی، با سلسله رفتارهاي فرهنگی و قوانینی که در آن جاري است، از یکسو و از سوي دیگر پیوند با محیط طبیعی، یا با مجموعه داده هایی که سرزمین بنا به داده هایی که هم ابزار فکري اند و هم ابزار کاربردي، هم رنگ، اندازه و تناسبات را در بر میگیرد و هم مصالح، اجزاء و عناصر ساختمانی (آلپاگونوولو، .(19 :1384 این معماري، مالامال از زیبایی هاي فروتن و ناشناس است. با زدودن حشو و زوائد و چشم پوشی از آنچه بی فایده و آکادمیک است، چگونگی فائق آمدن بر زمان را می آموزد. و بر ارزش مطلق فضایی، که از ابتدایی ترین اشکال هندسی پدید می آید، بر ترکیب بندي آزاد و اغلب بدون تقارن نیروي متجلی دیوار ضخیم، رعایت چشم انداز و منظره هاي، پیرامون تأکید دارد (همان). و توسط بنایان و بر اساس مدلهاي توسعه یافته داراي معانی مشخص ساخته میشود. در اغلب مدلها که بر مبناي بوم و منطقه و براي نواحی خاص شکل گرفته اند، به مرور زمان تغییرات حاصل میشود؛ ولی ماهیت اصلی معماري به صورت دست نخورده باقی می ماند و هدفش تأمین رفاه و آسایش است. در شکل گیریش، برخی روابط اجتماعی و اقتصادي با محیط طبیعی و نمادهاي فرهنگی، ماهرانه انعکاس می یابند. این معماري جوابگوي نیازهاي یک جامعه در ارتباط با عوامل طبیعی و با خواسته هاي معنوي انسانها می باشد (فلامکی، .(175 :1384 معماري بومی به روشی که تولید می شود متمایز و مشخص میگرددذاتاً. معماري بومی یک شیوه ساختمان سازي بومی با استفاده از مواد و مصالح محلی و روشهاي سنتی ساخت و ساز و تزئین میباشد، که معمولاً به معماري بدون معمار معروف است(امینی، .(2 :1391 این نوع معماري می تواند معماري ساختمانهاي ساده ي روستایی و شهري تا ساختمان هاي بزرگ و حتی بناهاي یادمانی را در بر گیرد (بانی مسعود، .(98 :1387 همچنین جوابگویی به نیازهاي یک جامعه، در ارتباط با عوامل طبیعی و خواسته هاي معنوي انسانها را عهده دار
