بخشی از مقاله
بررسی سیستم پشتیبانی تصمیم در مدیریت بحران آلودگی نفتی مناطق ساحلی ( مطالعه موردی: سواحل شهرستان بندرعباس)
چکیده
سواحل ساحلی خلیج فارس به دلیل وجود بیش از 60 درصد ذخایر نفت جهان و تردد متعدد کشتی های نفت کش، احداث سکوهای نفتی و مجتمعها و پالایشگاهها در اطراف خلیجفارس، سواحل این خلیج در معرض اثرات منفی ناشی از آلودگی نفتی قرار دارد. بنابراین تعیین حساسیت مناطق ساحلی به آلودگی نفتی بسیار ضروری است. سیستم پشتیبانی تصمیم گیری (DSS) قادر است سیستم شبیه سازی ناگهانی آلودگی نفتی (پیش بینی شده توسط جریان و باد) و داده های محیطی تولید شده توسط GIS را با یکدیگر ادغام کند و با استفاده از تکنیک ارزیابی چند معیاره، اقدامات واکنش به آلودگی نفتی و شیمیایی و تاثیر آن بر روی معیارهای بیولوژیکی و اقتصادی را الویت بندی کند. هدف از این مطالعه تعیین یک سامانه پشتیبان تصمیم گیری برای تعیین حساسیت مناطق ساحلی در هنگام آلودگی نفتی می باشد. سه معیار اصلی که در این مطالعه مورد بررسی قرار گرفت شامل معیار فیزیک ساحل، معیار بیولوژیکی و معیارهای اجتماعی- اقتصادی می باشند، که این معیارها با استفاده از روشهای مختلف وزن دهی در یک سیستم پشتیبان تصمیم با استفاده از GIS قرار داده شد که در مواقع آلودگی نفتی مورد استفاده قرار گیرد. طی یک سناریوی از پیش تعیین شده بیشتر مناطق ساحلی شهرستان بندرعباس در حساسیت متوسط قرار گرفت و بندر شهید رجایی و مناطق شرقی آن دارای حساسیت خیلی زیاد می باشند. به طبع اجرای سناریوهای مختلف و تهیه این سیستم پشتیبان تصمیم سهم مهمی در مقابله بهتر با آلودگی نفتی و کاهش خسارات را در پی دارد.
مقدمه
تصمیم گیری در انتخاب مکانهای در معرض خطر به آلودگی نفتی با در نظر گرفتن عوامل زیادی که در این انتخاب باید در نظر گرفته شوند. داده های مورد نیاز برای تصمیم گیری از نظر کیفیت و میزان دقت متفاوت می باشند و همچنین میزان اهمیت و وزن هر کدام از آنها با یکدیگر متفاوت می باشد. اصول روشهای تصمیم گیری در این است که اطلاعات موجود از سیستم (یا منطقه مورد بررسی) را به شکل مجموعه عوامل تاثیرگذار در میزان کارایی سیستم تبدیل می کند و با مشخص کردن نقش هر کدام از این عوامل کارایی سیستم را ارتقاء می بخشند. در فرآیند تصمیم گیری اولین قدم شناسایی کامل سیستم یا محیط مورد بررسی به منظور شناخت مشکل یا مشکلات موجود در آن سیستم و همچنین پی بردن به فرصتهای احتمالی جهت عملکرد بهتر سیستم می باشد Sharifi, M.A, .(2003)سامانه های پشتیبان تصمیم گیری، مدل هایی هستند که ورودی آن ها انواع مختلفی از اطلاعات و خروجی آن ها راه حل های متعدد برای حل مسأله موجود می باشد. بنابراین DSS سیستمی تعاملی می باشد چرا که به فرد تصمیم گیرنده این امکان را می دهد که به طور پیوسته راهکارهای متعدد را ایجاد کرده و آن ها را با هم مقایسه نماید .(Klosterman, R.E., 1997) تحلیل های تصمیم گیری چند معیاره مکانی عبارت از تلفیق داده های مکانی و غیرمکانی در فرآیند تصمیم گیری می باشد. طی آن داده های مکانی و اولویتهای فکری تصمیم گیرندگان تجزیه و تحلیل می گردند .(Malczewski, J., 1999) ماهیت اکوسیستم ساحلی و حساسیت زیستگاه و منابع زنده آن تحقق اصول توسعه پایدار در این زیست بوم فراگیر جهانی را با همگرایی کشورهای جهان توام نموده است و توجه به شکنندگی بوم شناختی این محیط، اتخاذ رویکردهای زیست محیطی در برنامه ریزی و بهره وری از آن را اجتناب ناپذیر ساخته است (اداره کل محیط زیست استان سیستان و بلوچستان، .(1389 تحلیل های تصمیم گیری چند معیاره مکانی داده های مکانی و غیرمکانی را تلفیق و وارد فرآیند تصمیم گیری می نمایند .در این فرآیند رابطهای بین نقشه های ورودی و خروجی تعریف می شود و طی آن داده های مکانی و اولویت های فکری تصمیم گیرندگان به کار گرفته می شوند و بر اساس قوانین تصمیم گیری تجزیه و تحلیل می گردند .(Sharifi, M.A, 2003) از آنجایی که مکانیابی دارای ماهیت مکانی است، سامانه های اطلاعات مکانی به عنوان ابزار توانمند مدیریت و تحلیل داده های مکانی، محیط مناسبی برای نیل به اهداف فوق محسوب می شوند. از طرفی امروزه روشهای تصمیم گیری متنوعی وجود دارند که در تشخیص صحیح و فراگیر کمک فراوانی به طراحان و تصمیم گیرندگان می نماید. اگر این روشها در تحلیلهای مکانی GIS به کار گرفته شوند، می توان به طور جامعتر و فراگیرتر از دانش افراد خبره در تحلیلها استفاده نمود. استفاده از مدلهای تصمیم گیری و دانش کارشناسی به افزایش توانایی GIS در کمک به اتخاذ تصمیمات مکانی خواهد انجامید (مهدی پور، ف.،.(1386 از این رو، در نقاط مختلف دنیا، با بهره گیری از روشهای گوناگونی، شناسایی مناطق حساس ساحلی که در معرض آلودگی نفتی قرار دارند با هدف حفاظت موثر از آنها صورت می گیرد، به عنوان مثال به منظور برنامه ریزی مدیریت ساحلی و جلوگیری از زیان های وارده به منابع طبیعی و توسعه پایدار، حساسیت زیست محیطی ناهمواری های ساحلی استان هرمزگان توسط بذل راد و دانه کار مورد ارزیابی قرار گرفت. در این تحقیق به ارتباط بین ناهمواری های ساحلی، جنس سواحل و موجودت زنده پرداخته شده است. نتایج به دست آمده از این تحقیق حاکی از آن است که در سواحل هرمزگان از غرب به شرق حساسیت زیست محیطی ناهمواری های ساحلی کمتر می شود (بذل کار و دانه کار، .(1388 در مورد دیگری که برای ارائه روش تعیین حساسیت مناطق ساحلی به آلودگی نفتی در سواحل استان مازندران انجام شده است، روش AHP وAHP فازی جهت این منظور استفاده شده است. در این تحقیق 18 معیار در 3 دسته کلی مربوط به پارمترهای فیزیک سواحل، منابع بیولوژیکی و منابع انسانی (اقتصادی- اجتماعی) مورد مطالعه گرفته است و داده های مرتبط از طرح مدیریت یکپارچه ساحلی کشور تهیه شده است (وفایی، .(1389 در تحقیقی که در سال 2006 توسط Lin و همکاران در آلمان صورت گرفت، قسمتی از سواحل شمال غربی کشور اسپانیا که در آنجا آلودگی نفتی اتفاق افتاده بود مورد ارزیابی قرار گرفت. در این تحقیق جهت شناسایی مناطق حساس دریایی و ساحلی نسبت به آلودگی نفتی، سیستم پشتیبانی تصمیم گیری 1(DSS)،
شامل تلفیق مدل و روش های ارزیابی که در ارزیابی های مختلف بخصوص اثر بر زیستگاه ها و اقتصاد محلی تاثیرگذارند پیشنهاد شده است Lin) و همکاران، .(2006
مواد و روش ها
منطقه مورد مطالعه: در این تحقیق حساسیت مناطق ساحلی شهرستان بندرعباس (شمال خلیج فارس) به آلودگی نفتی، مورد بررسی قرار گرفته است، طول خط ساحلی شهرستان بندرعباس حدود 297/3 کیلومتر می باشد.
در این تحقیق از روشهای تصمیم گیری چند معیاره برای حل مسائل مکان یابی در قالب یک مدل تصمیم گیری بهره گیری شده است. مرحله(( 1 برای هریک از شاخصها و زیر شاخصهای مورد نظر کلاسهای ارزشی تعیین شده و اهمیت های نسبی آنها تعیین می گردد. مرحله :(2) با استفاده از نقشه های پایه منطقه، یک نقشه شایستگی از شاخصهای اصلی در محیط GIS تهیه می شود.
مرحله :(3) نقشه های شایستگی برای هر زیرمعیار ایجاد می گردند. اهمیت شاخصهای اصلی گوناگون با استفاده از AHP تعیین می گردند.
مرحله :(4) نقشه های مختلف برای زیر معیارها به صورت یک نقشه شایستگی از معیارهای اصلی بر روی یکدیگر قرار می گیرند. ارزش زیرمعیارهای مختلف نیز با استفاده AHP تعیین می گردد. سپس نقشه وزن دهی شده و ترکیبی حاصل، با استفاده از مدل SMCE-GIS در محیط GIS تهیه می شود.
مرحله :(5) در نهایت، شایستگی کلی مناطق مختلف با استفاده از ترکیب وزنی شایستگی های نسبی تخمین زده می شود. بر اساس نظر تصمیم گیرندگان، کارشناسان و ذی نفعان، ارزش نسبی برای چهار معیار اصلی به دست می آید.
نتایج و بحث
تعیین ارزش معیارها، زیرمعیارها و شاخصهای موثر: سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) این امکان را به ما می دهد که ارزش هر لایه و هر واحد در تلفیق دخالت داده شود و تلفیق لایه های اطلاعاتی در قالب الگوهای مختلف صورت می گیرد. این الگوها بر حسب نظریه تلفیق، تعداد لایه های اطلاعاتی و ارزش هر لایه در تلفیق متفاوت خواهد بود. جداول 2 و 3 نحوه وزن دهی و محاسبه اهمیت نسبی برای زیرمعیارها و جدول 4 نحوه وزن دهی و محاسبه اهمیت نسبی برای معیارهای اصلی را نشان می دهد.
