بخشی از مقاله
مديريت پسماند در مناطق ساحلي-مطالعه موردي سواحل جنوبي درياي خزر(استان مازندران)
چکيده
استان مازندران يکي از مهمترين مناطق ايران با توجه به جنبه هاي توريسم بومي و بين المللي مي باشد.از مزاياي تفريحي و محصولات تجاري بطور خاص ماهيان خاوياري که به آلودگي زيست محيطي بسيار حساس هستند علاوه بر اين وجود جنگل و مراتع با ارزش يک واقعيت است که اين ناحيه تنها منطقه اي در کشور است که محصولات مهم کشاورزي مثل برنج و زيتون مي تواند در مقادير زياد رشد کند که در توجيه حمايت از منطقه در برابر آلودگي است . عدم مديريت مواد زائد جامد بطور سيستماتيک اين منطقه را در شرف جبران ناپذير آسيب هاي زيست محيطي قرارداده است .تعداد زياد و پراکندگي محل هاي دفن زباله و همچنين کم رنگ بودن نقش عناصر کاربردي کاهش از مبداء و پردازش به بدترشدن اوضاع زيست محيطي منجر شده است .مقاله حاضر به بررسي وضعيت موجود مديريت پسماند از لحاظ نوع ،نحوه امحا و دفع آنها مبتني بر دو روش نظري و ميداني پرداخته شده است . سرانه توليد پسماند در شهر هاي ساحلي استان ٢ کيلوگرم در روز مي باشد که در مقايسه با ميانگين کشوري(٧٥٠ گرم در روز) تفاوت آشکاري دارد که علت اين امر توريستي بودن شهرهاي ساحلي مي باشد..به دليل بالا بودن سطح آب زيرزميني و نيز کمبود فضا و زمين مناسب در اين استان به دليل حاصلخيز بودن زمين ها براي کشاورزي مشکلات زيادي جهت يافتن مکان مناسب براي دفن بهداشتي زباله وجود دارد و به همين دليل راهکار اصولي جهت دفع زباله ها احداث نيروگاه زباله سوز مي باشد.
واژههاي کليدي: مديريت پسماند، مواد زائد جامد،دفن ،درياي خزر
١- مقدمه
استان مازندران يکي از مهمترين مناطق ايران با توجه به جنبه هاي توريسم بومي و بين المللـي مـي باشـد.درياي خـزر از ويژگـي برجسته اين منطقه است .مزاياي تفريحي و محصولات تجاري بطور خاص ماهيان خاوياري که بـه آلـودگي زيسـت محيطـي بسـيار حساس هستند علاوه بر اين وجود جنگل و مراتع با ارزش يک واقعيت است که ايـن ناحيـه تنهـا منطقـه اي در کشـور اسـت کـه محصولات مهم کشاورزي مثل برنج ، چاي و زيتون مي تواند در مقادير زياد رشـد کنـد کـه در توجيـه حمايـت از منطقـه در برابـر آلودگي است [٨].
مديريت پسماند در جهان به سويي مي رود که به چالشي بزرگ در نواحي شهري بدل شود. اين چالش ، به ويژه در شهرهاي بـزرگ و کوچک جهان در حال توسعه که به سرعت دارند رشد مي کنند، بزرگ تر است . نواحي شهري در سال ١٩٩٨روزانـه نزديـک بـه ٠.٧٦مليون تن پسماند جامد شهري ( MSW ) توليد ميکرد. انتظار ميرود که اين مقدار تا سال ٢٠٢٥ به ١.٨ مليون تن برسـد.
در سال ١٩٩٨، چين به تنهايي ٠.١٤ ميليارد تن پسماند شهري توليد کرد. به منظور همگامي با نيازهاي توسعه اقتصادي سريع و رشد پيوسته جمعيت و نيز به دليل نقش حياتي مديريت پسماند در پاسباني محيط زيست و سلامت همگـاني، يکـي از اولويتهـاي شهرها در کشورهاي در حال توسعه مي بايست مديريت موثر و کارآمد پسماند باشد[٩].
محيط زيست مجموعه وسيعي را شامل ميشود که دربردارنده ارتباطات گستردهاي در کل مجموعه است ، بطوريکه بايد گفت که تغيير در هر قسمتي از اين مجموعه بر کل اجزاء تاثيرگذار خواهد بود. هرچه تغييرات ايجاد شده بزرگتر و وسيع تر باشد، تاثيراتي که بوجود خواهد آمد عميق تر و قويتر خواهد بود.آغاز فعاليت هاي انسان براي توسعه صنعت و تکنولوژي به همراه استفاده بيرويه از منابع طبيعي، سبب بروز تاثيرات منفي در ابعاد جهاني، منطقه اي، ملي وحتي محلي شده است [١].
طي سالهاي اخير انسان به خوبي دريافته است که از دست دادن محيط زيست مترادف با از بين رفتن حيات بشري روي کره زمين است . آلودگي محيط زيست بزرگترين مشکل مرتبط با روند سريع صنعتيشدن و شهرنشيني است و ناشي از استانداردهاي بالاي زندگي انسانهاست . روند صنعتي شدن سبب مسائل جدي در رابطه با آلودگيهاي زيست محيطي ميشود. در اين راستا يکي از مواردي که به شدت محيط زيست را تهديد ميکند، پسماند جامد ناشي از فعاليت هاي مختلف جوامع انساني است که در صورت عدم مديريت اصولي، اثرات سوئي بر عناصر اصلي محيط زيست ، يعني هوا، خاک و بويژه آب خواهد داشت [٢].
از قرون گذشته روش زندگي کشورهاي پيشرفته و حتي در حال توسعه تغيير يافته که اين تغيير همراه با توليد ضايعات بسيار زياد، بهره برداري غير اصولي از منابع طبيعي ، تغيير محيط زيست همراه با از دست دادن زيستگاه ها و آلوده کردن آب و هوا و خاک بوده است .سواحل به دليل زيبايي و همجواري با درياها همواره مورد توجه گردشگران بوده است . از مهمترين معضلات و مشکلات در سواحل دفع مواد زائد جامد و عدم وجود مديريت مناسب پسماندها مي باشد. به خصوص شهرهاي ساحلي با مشکل جدي دفع پسماندهاي خود مواجه اند، ساخت و سازهاي غير اصولي هم مي تواند موجب تجمع زباله در حاشيه سواحل شود. روزانه مقدار زيادي زباله در سواحل درياها و درياچه ها انباشت مي شود که سبب ايجاد آسيب هاي جدي به محيط زيست منطقه و مشکلاتي براي گردشگران و مسافران مي شود.
البته گردشگري بعنوان عاملي تاثيرگذار باعث آلودگي سواحل شده است . زباله هايي مانند کيسه هاي پلاستيک در سواحل بويژه در فصول مناسب گردشگري مي تواند سبب به خطر افتادن گونه هاي در حال انقراض شود. جهت باد در اين مناطق نيز مي تواند سبب انتقال آلودگي ها و زباله ها از محلهاي دفع به نواحي ساحلي شود در طي جريان جذر و مد بسياري از زباله ها مي توانند به دريا راه يابند، همچنين برخي زباله هاي غير قابل تجزيه دفع شده در درياها از طريق اين جريان مي توانند به سواحل منتقل شوند.
يکي از موضوعات مهم در زمينه مديريت پسماند توجه به نوع و ترکيب فيزيکي زباله مي باشد.برخي از اين زباله ها غير قابل تجزيه زيستي مي باشند که مي توان از پلاستيک ، لاستيک ، تاير و تيوپ ، شيشه ، بطري هاي نوشابه و آب معدني نام برد که امکان پاکسازي طبيعي آنها وجود ندارد. پسماندهاي دفع شده در سواحل عموما شامل پسماند هاي صنعتي و خانگي مي باشد. وجود صنايع در مجاورت سواحل موجب ورود آلودگي ها و زائدات حاصله به درياها مي شود.مناطق ساحلي بشدت در معرض احداث پروژه هاي قابل توسعه نظير احداث نيروگاه مي باشند که بعضا پسماندهاي توليد شده مي تواند بشدت محيط زيست منطقه را تحت تاثير قرار دهد[١٠].
٢- مرور ادبيات :دفع مواد زائد جامد در استانبول و در امتداد ساحل درياي سياه ترکيه
ساحل درياي سياه ترکيه با ١٦٩٥ کيلومتر طول، از مرز بلغارستان در غرب به مرز گرجستان در شرق گسترش پيدا کرده است . سواحل درياي سياه ٢٠٪ از کل خط ساحلي ترکيه را تشکيل مي دهند.
افزايش ميزان موادزائد جامد ناشي از شهرنشيني وساير منابع ديگر و متعاقب آن دفع موادزائد جامـد يکـي از مشـکلات زيسـت محيطي عمده در ترکيه است . استانبول شهري با جمعيت حدود ١٤ ميليون نفر است ، وحدود ٩٠٠٠ تن زباله درهـرروز توليـد مـي کند. به طور متوسط سرانه توليد براي کل شهر ٠.٦٣ کيلوگرم در روز برآورد مي گردد. ترکيبات زباله در اسـتانبول از سـال ١٩٨١ تا ١٩٩٦ با کاهش زياد در دانسيته موادزائد جامد, تغيير قابل توجهي کرده است که مربوط به مقدار کاهش يافته از خاکستر جمـع آوري شده در فصل زمستان است . در سال هاي اخير، در استانبول يک سيستم مديريت مواد زائد جامد بـا ايسـتگاه انتقـال، محـل هاي دفن زباله بهداشتي، و بازيابي متان، اجرا شده است که منجر به پيشرفت هاي زيادي شده است . به طور متوسط سـرانه توليـد براي کل شهر ٠.٦٣ کيلوگرم در روز برآورد مي گردد.
تا سال ١٩٥٣، پسماندهاي توليد شده در استانبول به دريا ريخته مي شد.. پس از آن، دفع زباله در محلهاي دفع روباز به يک روش معمول تبديل شد؛ تا زماني که ضوابط کنترل مواد زائد جامد در سال ١٩٩١ منتشر شد. در استانبول پنج محل دفع روباز به نامهاي Umraniye,Aydinil,Yakaci،Kemerburgaz, Halkali . وجود دارد.
زمين لغزشي که در تاريخ ٢٨ آوريل ١٩٩٣ در محل دفع روباز Umraniye-Hekim-basi رخ داد منجر به مرگ ٤٠ نفر شد. اين حادثه مديريت نادرست پسماندهاي جامد را برجسته نمود و منجر به مجموعه اي از عمليات در جهت بهبود مديريت پسماندهاي جامد گرديد. از آن زمان به بعد، تعدادي از سايت ها ي دفع در استانبول بسته ، بازسازي، و از خاک پوشيده شدند، و دريچه هاي گاز براي آنها نصب شد. محل دفن پسماندهاي جامدKemerburgaz پس از بازسازي در سال ١٩٩٨ به عنوان محل دفن پسماند افتتاح شد.
محل دفن Kemerburgaz داراي يک نيروگاه گازي مي باشد که در مرحله برنامه ريزي براي يک دوره طولاني مدت مي باشد. در اواسط دهه ١٩٩٠، شهرداري استانبول آغاز به جمع آوري داده ها و آماده سازي مناقصه هاي بين المللي براي اين پروژه نمود. محل دفن براي حدود ١٦ سال مورد بهره برداري قرار گرفته بود و حجم تقريبي ٨ ميليون تن را دارا مي باشد. در سال
١٩٩٨، قرارداد بازسازي سايت محل دفن امضا شد. نيروگاه برق در سال ٢٠٠١ با استفاده از چهار موتور ژنراتور با گزينه قابليت ارتقا به شش (موتور ژنراتور)، هر يک با خروجي الکتريکي تقريبا MW١ راه اندازي شد. اين تاسيسات براي مدت ١٥ سال با نرخ تخميني جريان گاز محل دفن برابر با٣٠٦٠ مترمکعب بر ساعت مورد بهره برداري قرار خواهد گرفت . اين برق به طور مستقيم به شرکت تامين ترکيه برق از طريق يک ترانسفورماتور با ولتاژي از ٤٠٠ولت تا ٣٤.٥ کيلو ولت به فروش مي رسد. انتظار مي رود که سرمايه گذاري اوليه ظرف مدت ٢ سال جبران شود.
در ترکيه ، اسناد قانوني مربوط به مديريت مواد زائد جامد منتشر شده و دائما به روز مي شوند، اما مشکل اصلي در کاربرد مناسب آنها است . " مقررات کنترل مواد زائد جامد "، که در روزنامه رسمي ترکيه در تاريخ ١٤ماه مارس سال ١٩٩١ منتشر شده ، در برگيرنده طيف گسترده اي از نگراني ها درمورد مديريت مواد زائد جامد بوده است . اين قوانين معيارهايي براي جمع آوري، حمل ونقل و دفع نهايي مواد زائد جامد از جمله گزينه هايي براي دفن زباله و يا سوزاندن و همچنين معيارهاي طراحي وضوابط بهره برداري براي محل هاي دفن بهداشتي زباله و زباله سوز درنظرگرفته اند. همچنين اين ضوابط در به حداقل رساندن ضايعات پلاستيک و تشويق براي بازيافت آنها تمرکز ويژه اي کرده اند. علاوه بر اين ، در ترکيه قوانيني براي پسماندهاي پزشکي در سال
١٩٩٣، و نيز قوانيني براي پسماند هاي خطرناک در سال ١٩٩٥ توسعه پيدا کرده اند.
بطور کلي ضوابط کنترل پسماند در مراحل جمع آوري و حمل و نقل به درستي اعمال مي شـوند، امـا مشـکل اصـلي منـابع مـالي ناکافي براي توسعه محل هاي دفن بهداشتي و نوسازي محلهاي دفن روباز مـي باشـد. از سـوي ديگـر، در برخـي از منـاطق کـلان شهرها، مقررات کنترل مواد زائد جامد پزشکي به دليل همکاري مؤسسات بهداشتي و شهرداري ها به درستي و به طور موثر اعمـال مي شود[١٤] .
.٣-تعاريف و مفاهيم بنيادي
پسماند: به مواد جامد، مايع و گاز (غير از فاضلاب) گفته مي شود که به طور مستقيم يا غير مستقيم حاصل از فعاليت انسان بوده و از نظر توليد کننده زائد تلقي مي شود.
پسماندها به پنج گروه تقسيم مي شوند:
١- پسماندهاي عادي
به کليه پسماندهايي گفته مي شود که به صورت معمول از فعاليتهاي روزمره انسانها در شهرها، روستاها و خارج از آنها توليد مي شود از قبيل زباله هاي خانگي و نخاله هاي ساختماني.
٢- پسماندهاي پزشکي (بيمارستاني)
به کليه پسماندهاي عفوني و زيان آور ناشي از بيمارستانها، مراکز بهداشتي، درماني،آزمايشگاههاي تشخيص طبي و ساير مراکز مشابه گفته مي شود. ساير پسماندهاي خطرناک بيمارستاني از شمول اين تعريف خارج است .
٣- پسماندهاي ويژه
به کليه پسماندهايي گفته مي شود که به دليل بالا بودن حداقل يکي از خواص خطرناک از قبيل سمي بودن، بيماري زايي، قابليت انفجار يا اشتغال، خورندگي و مشابه آن به مراقبت ويژه نياز داشته باشد و آن دسته از پسماندهاي پزشکي و نيز بخشي از پسماندهاي عادي، صنعتي، کشاورزي که نياز به مديريت خاص دارند جزء پسماندهاي ويژه محسوب مي شوند.
٤-پسماندهاي کشاورزي
به پسماندهاي ناشي از فعاليتهاي توليدي در بخش کشاورزي گفته مي شود از قبيل فضولات، لاشه حيوانات (دام،طيور و آبزيان) محصولات کشاورزي فاسد يا غير قابل مصرف.
٥-پسماندهاي صنعتي
به کليه پسماندهاي ناشي از فعاليتهاي صنعتي و معدني و پسماندهاي پالايشگاهي صنايع گاز، نفت و پتروشيمي و نيروگاهي و امثال آن گفته مي شود از قبيل براده ها، سرريزها و لجن هاي صنعتي [٣].
در مراجع معتبر، مراحل مديريت مواد زائد جامد به هشت قسمت طبقه بندي شده است . دليل اصلي اين طبقه بندي ، مشخص کردن و تفکيک وظايف هر يک از مراحل مي باشد. اين مراحل و نحوه تعامل عناصر موظف در شکل ١ ترسيم شده است .متأسفانه در کشور ما، قسمت اعظم منابع مالي و انساني به سه مرحله جمع آوري و حمل و نقل و دفع اختصاص داده شده و بهاي کمتري به
سه مرحله ديگر داده شده است [٤].
شکل (١ ) عناصر موظف سيستم هاي مديريت پسماند شهري
٤.روش بررسي
براي انجام اين تحقيق ابتدا کليه اطلاعات مورد نياز از طريق مراجعه به مرکز اطلاع رساني مرتبط از جمله اداره کل حفاظت محيط زيست استان مازندران، استانداري مازندران، شهرداري هاي استان و مراجعه به سايتهاي اينترنتي مختلف و بازديدهاي ميداني جمع آوري شدند. پس از آن کليه اطلاعات فوق به صورت توصيفي بررسي و با توجه به اهداف تحقيق طبقه بندي شده به بررسي وضعيت مديريت پسماندهاي استان مازندران پرداخته شده است .
٥.بررسي وضعيت مديرت پسماند در شهرهاي ساحلي استان مازندران و نتايج آن
