مقاله نقش گردشگری ساحلی در توسعه پایدار مناطق ساحلی ( مطالعه موردی : شهر بندرعباس )

بخشی از مقاله

نقش گردشگری ساحلی در توسعه پایدار مناطق ساحلی (مطالعه موردی: شهر بندرعباس)
چکیده
گردشگری از صنایع پایه در عرصهی جهانی است که یکی از بسترهای اصلی در توسعهی آن نواحی ساحلی هستند. توجه به پایداری محیط در گردشگری ساحلی امری مهم و اجتناب ناپذیر است. چرا که بیتوجهی به این امر میتواند برهم زنندهی نظم اکولوژیک و نیز شرایط اقتصادی و اجتماعی منطقه باشد. در این تحقیق سعی شده است تا به بررسی پارامترهای اکولوژیک و نیز کالبدی متاثر از گردشگری در منطقهی ساحلی شهر بندرعباس پرداخته شده تا میزان تاثیرگذاری این عوامل بر محیط سنجیده شود. نتایج حاصله براساس مدل استراتژیک SWOT تجزیه و تحلیل شده و راهبردهای استراتژیک در راستای توسعهی پایدار منطقهی ساحلی بندرعباس ارائه شده است و نیز پایداری و عدم پایداری محیط در عوامل و مولفههای مختلف اکولوژیک و کالبدی از قبیل ورود فاضلاب به سواحل و مرگ و میر ماهیان، وجود پارک های ساحلی و ... مشخص گردیده است.

واژههای کلیدی: گردشگری ساحلی، توسعه پایدار، بندرعباس، .SWOT

-1 مقدمه
توسعه پایدار فرآیندی است که طی آن مردم یک کشور نیازهای خود را بر می آورند و زندگی خود را ارتقا می بخشند بدون اینکه از منابعی که به نسل های آینده تعلق دارد مصرف کنند. بنابراین توسعه را زمانی پایدار می خوانیم که مخرب نباشد و امکان حفظ منابع برای آیندگان را فراهم آورد (زاهدی،.(89:1382 توسعه پایدار سه بعد اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی را در برمیگیرد، این ابعاد دارای ساختاری مشخص و نظامی سلسله مراتبی هستند .(Jacobs,1995:65) توسعه ی پایدار براساس نیازهای انسانی و متناسب با ظرفیت های محیطی در بعد زمان اتفاق می افتد و پایداری آن در محکم بودن استخوان بندی نیست، بلکه در انعطاف پذیری و سیستماتیک بودن و تلفیق آن با اکوسیستم است که در کنارش باید به اکوسیستم های انسانی هم توجه شود، در نهایت این هماهنگی به پایداری در خور بودن و ماندگار بودن خواهد رسید (اکبرپور،.(68:1389 پیوند بین توسعه ی پایدار و توریسم را می توان با مفهوم توریسم پایدار بیان کرد که باتلر در سال 1993 آن را اینگونه تعریف می کند : توریسمی که بتواند در یک محیط در زمان نامحدود ادامه یابد و از نظر انسانی و فیزیکی به محیط زیست صدمه نزند و تا بدان حد فعال باشد که به توسعه ی سایر فعالیت ها و فرآیندهای اجتماعی لطمه وارد نیاورد(.(Jacobs,1995:29 انواع توریسم را با توجه به عملکرد توریست ها می توان به پایدار و ناپایدار تقسیم کرد. از میان انواع توریسم، اکوتوریسم از سایر انواع، با توسعه پایدار همخوانی و سازگاری بیشتری دارد(زاهدی،.(89:1389 بخش عمده ای از اکوتوریسم را گردشگری ساحلی تشکیل می دهد. گردشگری ساحلی دربرگیرنده ی مجموعه ی کاملی از انواع گردشگری چون تفریح و فعالیت های وابسته به تفرج گاه های ساحلی است که منجر به توسعه ی گردشگری ساحلی و زیرساخت های حمایت کننده ی توسعه گردشگری می شود(.(Hall,2001:17 مناطق ساحلی به خصوص سواحل ماسه ای به دلیل اینکه حدفاصل بین انبوهی از آب و خشکی می باشد، دارای اهمیت ویژه ای است، به پیوست، این ناحیه به طور ذاتی برای انسان ها جاذب و از پتانسیل لازم جهت اجتماع گردشگران برخوردار می باشد(سرابی،.(75:1387همچنین به دلیل اینکه این مناطق بستر فعالیت های عظیم اقتصادی و اجتماعی در جهان هستند از حساس ترین و ارزشمندترین مناطق به شمار می روند (پروازی،.(1:1389
-2 ضرورت تحقیق
تاثیر اکوتوریسم بر روی محیط زیست تنها منحصر به شرکت جستن اکوتوریست ها در فعالیت های فراغتی و تفریحی نیست بلکه آنان نیاز به تاسیسات و تجهیزاتی دارند که وجود این تاسیسات و تجهیزات بر محیط طبیعی اثر می گذارد(رضوانی،.(118:1380 وظیفه دشوار برنامه ریزان گردشگری در ناحیه ی ساحلی دریا این است که با به حداقل رساندن تاثیرات منفی گردشگری بر محیط زیست و در هم ریختگی ای که برای جوامع محلی ایجاد کرده، به فواید آن امیدوار باشد(منشی زاده و همکار،(165:1380 هر کشوری که بخواهد در راه توسعه ی گردشگری خود گام بردارد، لازم است از لحاظ آمایش سرزمین و تعیین توانمندی جاذبه های گوناگون گردشگری در مناطق مختلف، مکان هایی را برای ایجاد زیرساخت های گردشگری با هدف توسعه ی گردشگری انتخاب و سازماندهی کند(Forslid (others,2002:97 به نحوی که از اثرات سوء گردشگری تا حد امکان کاسته و اثرات مثبت آن تقویت شود تا بدین وسیله هم موجبات توسعه ی انواع گردشگری فراهم شود و هم فشار مضاعف به محیط زیست وارد نشود و آن را در معرض تخریب و نابودی قرار ندهد و در نهایت پایداری محیط تثبیت گردد.
-3 بیان مسئله
سال 2002 از سوی سازمان ملل متحد به عنوان سال بین المللی اکوتوریسم شناخته شد که می توان آن را به عنوان یک اعلان عمومی برای پایداری بیشتر فعالیت اکوتوریسم و نقطه ی آغازی برای بازبینی سایر انواع گردشگری با در نظر گرفتن اثرات آن بر جامعه ی میزبان و محیط زیست طبیعی و سهم آن در توسعه ی مناسب محیط زیست و جامعه ی انسانی دانست(اکبرپور،.(62:1389 امروزه مدیریت مناطق اکوتوریستی علاقه مند به این موضوع هستند که چگونه اکوتوریسم می تواند بودجه ی لازم در مدیریت آنها را پوشش دهد و علاوه بر آن به متناوب اقتصاد را برای مردم بومی و جوامع محلی بهبود بخشد به گونه ای که پایداری محیط زیست را بتوان تضمین کرد. هزینه های ورودی پارک و پرداختی که از آن حاصل می شود می تواند درآمدهایی را که صرف خرید وسایل، تجهیزات، حقوق و مزایا و کنترل مناطق حفاظت شده مورد نیاز است پوشش دهد(طبیعی،.(8:1389 آژانس حیات وحش کنیا در سال 1995 بیان کرد 80 درصد بازار جهانگردی این کشور متکی به حیات وحش است که در واقع یک سوم کل درآمد ارزی کشور کنیا را توریست های علاقه مند به دیدار از پارک های حفاظت شده ی این کشور می پردازند(رضوانی،.(117:1380 اداره ملی جو و اقیانوس ایالات متحده بیان می کند ماهیت متغیر تفریح و گردشگری ساحلی و حجم آن، این نکته را که باید برنامه ها، سیاست ها و طرح های دولتی مربوط به گردشگری در سواحل را مورد توجه قرار داد، الزامی می سازد. در واقع تمام مسائل مربوط به سواحل به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر گردشگری و تفریح در سواحل اثر می گذارد(علیقلی زاده و همکاران،.(2:1391 این مثال ها بیانگر این مسئله است که جاذبه های طبیعی هیچ وقت برای بازدید کنندگان تکراری نبوده بلکه آنها با سفر به این مناطق در پی رفع خستگی و دور شدن از شرایط و مشکلات شهرنشینی هستند، این مسئله توجه و اهمیت به اکوتوریسم و برنامه ریزی های بلند و کوتاه مدت در کاهش تخریب آسیب های ناشی از سفر گردشگران را موجب گردیده است تا از طرفی نیازهای اکوتوریست ها را شناسایی و در جهت رفع آنها اقدامات لازم را به عمل آورند و از طرف دیگر پیامدهای مثبت و منفی اکوتوریست را بر محیط بررسی کنند. با توجه به آنچه که گفته شد و با توجه به وجود سواحل بکر و طویل ایران در جنوب نیاز به بحث برنامه ریزی گردشگری ساحلی و تاثیرات آن بر پایداری محیط امری اجتناب ناپذیر است.لذا مسئله مورد بررسی در این تحقیق به شرح زیر می باشد:

آیا گردشگری ساحلی سبب پایداری مناطق ساحلی جنوب ایران شده است؟
-4 فرضیات تحقیق
با توجه به سوال تحقیق و منطقه مورد مطالعه(شهر بندر عباس) فرضیات تحقیق به شرح ذیل ارائه می گردند:
-1 به نظر می رسد گردشگری ساحلی سبب توسعه ی پایدار اکولوژیکی و کالبدی ساحل شهر بندر عباس شده است.
-5 پیشینه ی تحقیق
در میان افرادی که در مورد اکوتوریسم پایدار و اکوتوریسم ساحلی صاحب نظر هستند می توان به تساور و همکارانش اشاره کرد که در مطالعه ی خود معیارهای معقولی (ساکنان بومی، مدیریت توریست و منابع اقتصادی، اجتماعی و محیطی) را برای تحلیل روابط میان منابع، جامعه و توریسم در اکوتوریسم پایدار در نظر گرفتند و پایداری اکوتوریسم را از جهات مختلف مورد بررسی قرار داده اند( Tsaur & (Others,2006 خانم پاملاوایت مدلی را بیان می کند که نکته اصلی در این مدل اینست که صرف نظر از نوع توریسم و انگیزه های اولیه ی آن در هر حال باید تلاش شود که دیدگاه اخلاقیات در هر یک از انوع توریسم وارد شود، بسط و توسعه یابد و در عمل به مرحله ی اجرا گذاشته شود(.(Wight,2007 علی اصغر رضوانی بیان می کند که گسترش گردشگری با برنامه ریزی سبب کسب درآمد می شود که از این درآمدها می توان جهت حفظ مناطق گردشگری استفاده کرد که در نهایت منجر به پایداری محیط زیست می شود(رضوانی،.(1380 حمیدرضا علیپور اثرات گردشگری ساحلی را در شهر بندر انزلی مورد بررسی قرار می دهد و تخریب اراضی زراعی و باغی،تخریب چشم انداز ساحل، انباشت زباله و افزایش ساخت و ساز بی رویه را از جمله اصلی ترین پیامدهای منفی گردشگری در این شهر بیان می کند(علیپور،(1388
-6 مبانی نظری
گردشگری پایدار به نوعی از گردشگری اشاره دارد که به مدیریت تمامی منابع منجر می شود. به شیوه ای که ضمن رعایت شئونات فرهنگی، فرآیندهای زیست محیطی، تنوع عوامل زیست محیطی و نظام های حمایتی زندگی حفظ شود. برای این منظور باید شاخص هایی را مد نظر قرار دادکه از طریق آن ها به توان پایداری گردشگری را ارزیابی کرد این شاخص ها شامل زمینه های کلی زیر است:
ارتباط میان گردشگر و محیط - تاثیر عوامل محیطی بر گردشگر - آثار گردشگری بر محیط(رنجبریان،.(181:1388اکوتوریسم پایدار توریسمی است که از نظر اکولوژیکی پایدار باشد، یعنی به نیازهای فعلی اکوتوریست ها پاسخ دهد و به حفظ و بسط فرصت های اکوتوریستی برای آینده بپردازد و به جای صدمه زدن به اکولوژی در جهت پایداری آن تلاش ورزد(.(Hiltz & Others,2009:233 به طور کلی اکوتوریسم پایدار موجب اثراتی است که عبارتند از :
✓ کاهش اثرات زیست محیطی
✓ بهبود نقش مردم بومی و جوامع محلی در توسعه ی پایدار
✓ بهبود و کاهش مصرف از منابع غیر قابل تجدید پذیر
✓ پایداری در وضعیت معیشتی مردم بومی و جوامع محلی
✓ کمک به حفاظت و حمایت از تنوع زیستی

✓ تاکید بر مالکیت مردم بومی و جوامع محلی(طبیعی،(5:1389
نقش و اهمیت سواحل دریا و موقعیت استراتژیک آن به لحاظ مسائل اجتماعی، اقتصادی، سیاحتی و ... بسیار آشکار و سواحل دریا به عنوان یکی از مهمترین مراکز اقتصادی و صنعتی در رشد و شکوفایی هر کشور مطرح است(ذوالفقاری،.(72:1384 گردشگری و تفرج در نواحی ساحلی دارای چهار زیرمنطقه ی موازی است که شامل:
-1منطقه ی آبهای ساحلی: این منطقه ی دریای اکولوژیکی نزدیک ساحل از فلات قاره شروع و تا ساحل ادامه پیدا می کند که این منطقه غنی ترین منطقه برای ماهیگیری است، این منطقه به صورت مشترک برای گردشگری ساحلی و گردشگری دریایی استفاده می شود.
-2منطقه ی ساحل: هم محدوده ای از دریا و هم محدوده ای از خشکی را در برمیگیرد به خصوص اگر گسترده و شنی باشد. -3منطقه پهنه کرانه: این منطقه به ناحیه ی پشت ساحل اطلاق می شود و بسیاری از تفریحات دریایی را حمایت می کند مانند چادرزدن.

4منطقه- پس کرانه: اراضی پشت مناطق ساحلی عموماً شامل مناطقی است که خدماتی را برای فعالیت های تفریحی در بر می گیرد(کریمی،.(3:1385 در اینجا لازم است بیان شود که بین گردشگری دریایی و گردشگری ساحلی تفاوت وجود دارد هر چند که ممکن است شباهت هایی بین این دو نوع گردشگری وجود داشته باشد. فعالیت های تفریحی در گردشگری دریایی بیشتر در آبهای عمیق و دور از خشکی انجام می گیرد و به تجهیزات و امکانات و آموزش های ویژه ای نیاز دارد همچنین با خطرات بیشتری همراه است
که از آن جمله می توان به غواصی، اسکی روی آب و ... اشاره کرد در صورتی که از جمله فعالیت گردشگری ساحلی می توان به شنا در سواحل، حمام آفتاب گرفتن و ورزش ها و سرگرمی هایی که در محدوده ی ساحل انجام می شود، اشاره نمود(حیدرزاده،.(3:1385 ناحیه ی ساحلی منطقه ای انتقالی و به شدت آسیب پذیر است و از آنجا که آخرین پذیرنده ی آلاینده های خشکی و دریا می باشد، از تجمع آلاینده ها در معرض تهدید دائمی قرار دارد(کریمی،(5:1391

شکل : 1 چهار زیرمنطقه ی موازی گردشگری و تفرج در نواحی ساحلی

منبع : کشوری و همکار،76:1389 گردشگری ساحلی تولیداتی را نیز به عنوان محصولات خود عرضه می کند که می توان آن ها را به شرح زیر دسته بندی کرد:

منابع گردشگری شامل ابزارهای اولیه برای ایجاد و توسعه ی گردشگری می شود که وجود مکان فیزیکی و سرمایه های اولیه و نیز فضای اجتماعی هماهنگ از عناصر اصلی آن هستند.تسهیلات گردشگری که در ادامه منابع گردشگری از تولیدات این صنعت می باشد شامل تسهیلات اولیه از قبیل زیرساختهای امنیتی و بهداشت و نیز تسهیلات ثانویه از قبیل امکانات اقامت بلند مدت در محیط می باشد.
در برنامه ریزی برای نواحی ساحلی در شهرها، باید اهدافی نظیر توسعه ی پایدار شهری و حفاظت از محیط طبیعی مورد توجه واقع شود، این اهداف، توسعه ی پایدار گردشگری و به تبع آن رونق و شکوفایی اقتصادی شهر و منطقه را به دنبال خواهد داشت(شیعه و همکار،(158:1389، از طرفی هرگز نمی توان انتظار داشت در صورتیکه مردم از اهمیت و حساسیت موضوعی اطلاع و آگاهی کافی نداشته باشند در حفاظت از آن اهتمام بورزند(طبیعی،.(3:1389
-7 روش تحقیق
ابتدا از روش تحلیلی-توصیفی استفاده شده است. در این مرحله با توجه به اطلاعات و داده های بدست آمده از بررسی های اسنادی و کتابخانه ای به بررسی امکانات ، محدودیت ها، خدمات و وضعیت کلی گردشگری ساحلی پرداخته شده است.در این پژوهش از میان شاخص های پایداری گردشگری تأکید بر آثار گردشگری بر محیط می باشد که مورد سنجش قرار گرفته اند. و در مرحله ی بعدی برای تجزیه و تحلیل یافته ها و تدوین استراتژی های مناسب از مدل تحلیلی SWOT استفاده شده است. بدین منظور محیط داخلی (نقاط قوت و ضعف) و محیط خارجی (فرصت ها و تهدیدها) منطقه مطالعه گردید و فهرستی از نقاط قوت و ضعف، فرصت ها و تهدیدها در چارچوب جدول SWOT مورد شناسایی قرار گرفت و با تحلیل و بررسی آنها، اولویت ها مشخص شد و در نهایت در جهت برطرف کردن یا تقلیل نقاط ضعف و تهدیدها و تقویت نقاط قوت و فرصتهای موجود راهبردهای مناسب توسعه ی پایدار گردشگری ساحلی در بندرعباس ارائه شد.
-8 منطقه ی مورد مطالعه
نوارهای ساحلی از جمله فضاهایی هستند که غالباً پیوند ناگسستنی با حوزه ها و مراکز شهری اطراف خود دارند. این نواحی، مرکز تجمع بیشترین فعالیت های انسانی شامل: بازرگانی، تجارت، انرژی، ماهیگیری، سکونت و نیز گردشگری هستند(.(Noronha,2002:42 شهرستان بندرعباس به عنوان مرکز استان هرمزگان و بزرگ ترین و آباد ترین بندر جنوب ایران در شمال تنگه هرمز قرار دارد. وسعت آن27316 کیلومتر مربع است. این شهرستان از سمت شمال به شهرستان حاجی آباد و از سمت شرق به شهرستان های میناب و رودان، از غرب به شهرستانهای: بندرخمیر و بندر لنگه، و از جنوب به خلیج فارس و جزیره قشم محدود می باشد. شهر بندر عباس مرکز شهرستان بندر عباس است. ارتفاع این شهر از سطح دریا 10 متر می باشد. نزدیک ترین شهر به بندرعباس شهر قشم (مرکز جزیره قشم) با حدود 28 کیلومتر می باشد. (سایت فرمانداری بندعباس،(1393

-9 تجزیه و تحلیل
بندر عباس به عنوان قطب صتعتی تعریف شده در جنوب ایران، با صنایع سنگینی چون پالایشگاه نفت، صنایع کشتی سازی و آلومینیوم و نیز گمرکات و اسکله های بزرگ نقل و انتقال دریایی جایگاه بسیار مناسبی را در عرصه ی کشور و منطقه به خود اختصاص داده است. علاوه بر موقعیت های فوق، وجود سواحل بکر و شنی طویل که در مالکیت خصوصی نبوده و امکان استفاده ی آزاد گردشگران را در هر منطقه ای از ساحل فراهم می آورد، و نیز وجود فضای اکوتوریسمی بسیار وسیع می تواند بستری بسیار مناسب را جهت توسعه ی گردشگری و سودآوری های اقتصادیو اجتماعی متاثر از آنان برای شهر بندرعباس به وجود آورد. حال توجه به این بسترها و ایجاد فضایی مناسب جهت گردشگری می تواند هم توسعه ی گردشگری را سبب شود و هم با وجود برنامه ریزی های مستقیم و هدفمند کوتاه، میان و بلند مدت پایداری اکوسیستم و محیط تثبیت گردد. لذا در ادامه به بررسی نقاط قوت و ضعف به عنوان عوامل داخلی و فرصت ها و تهدیدها ی گردشگری به عنوان عوامل خارجی شهر بندرعباس که می تواند پایداری و محیط را موجب شود و سبب توسعه و یا عدم توسعه ی گردشگری گردد مورد بررسی واقع شده است و در نهایت راهبردهای استراتژیک جهت بهبود وضع موجود ارائه شده است. به جداول شماره 1 تا 4 مراجعه فرمایید.