مقاله بررسی طرح واره های تصویری در داستان "بوف کور" صادق هدایت

بخشی از مقاله

بررسی طرح واره هاي تصویري در داستان "بوف کور" صادق هدایت

چکیده
استعاره مقوله اي است که امروزه بیش از پیش، نگاه نظریه پردازان علوم مختلف از جمله زبان شناسی و فلسفه را به خود معطوف ساخته است. در این میان مکتب شناختی نگاه ویژه اي به این موضوع داردو معنی شناسی شناختی که خود پا گرفته از مکتب شناختی است هر گونه فهم و بیان مفاهیم انتزاعی در قالب مفاهیم ملموس تر را کاربردي استعاریمی داند. »طرح واره ها« که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته اند، مقوله هاي بسیار مهم در این مکتبمی باشند. تا به حال بررسی این طرح واره ها در آثار منظوم صورت گرفته است ولی در نثر به ویژه نثر معاصر پژوهشخاصی انجام نشده است. در این پژوهش بعد از تعاریفی کلی در مورد کلیدواژه هاي موجود در این مقاله به بررسی طرح واره هاي تصویري از جمله طرح واره هاي حجمی، مسیر و قدرت دریک نمونه نثر معاصر، معروف ترین اثرصادق هدایت»بوف کور« پرداخته شده است. در نهایت مقایسه اي میان تعداد جملاتی که از هر طرح واره در این اثر به کار رفته است، انجام شده است.

واژه هاي کلیدي:زبان شناسی شناختی، معنا شناسی شناختی، طرح واره هاي تصویري، صادق هدایت، بوف کور.

-1 مقدمه
زبان شناسی شناختی حاصل تعامل ذهن انسان در ارتباط با دنیاي پیرامون خود و تجاربی که از آن کسب می کند می باشد. زبان شناسی شناختی رویکردي است که به زبان ، به عنوان وسیله اي براي سازماندهی، پردازش و انتقال اطلاعاتمی نگرد. در این رویکرد، زبان نمودي از نظام تصور ذهنی است .[21]ستعاره و طرح واره ها دو مقوله بسیار مهم و مطرح در زبان شناسی شناختی می باشد. قبل از پیدایش زبان شناسی شناختی، اغلب زبان شناسان، استعاره را به عنوان ابزاري جهت پردازش خیال در شعرمی دانستند؛به همین دلیل آن را بیشتر مفهومی ادبی و وابسته زبان ادب به شمار می آورند. اما با گسترده تر شدن الگوهاي شناختی ، کارکرد این مفهوم در گفتمان روزانه اهل زبان مورد توجه قرار گرفت. در این میان بحث طرح واره هاي تصویري از ساخت هاي مورد توجه و حایز اهمیت در پژوهش هاي معنی شناسان شناختی است. به نظر جانسون، تجربیات ما از جهان خارج ساخت هایی در ذهن ما پدید می آورد که ما آنها را به زبان خود انتقال می دهیم. این ساخت هاي مفهومی همان طرح واره هاي تصویري- اند.[9] تا به حال بررسیهاییروي طرح واره ها در مورد آثار منظوم صورت گرفته است ولی بر روي نثر به ویژه ادبیات معاصر ایرانی کار پژوهشی خاصی انجام نشده است.در این مقاله به بررسی طرحواره ها ي تصویري درداستان »بوف کور«اثر صادق هدایت پرداخته شده است. روش به کار گرفته شده در این پژوهش روش توصیفی- تحلیلی میباشد.

زبان شناسی شناختی
شاخص ترین جلوه زبان شناسی شناختی »دستور شناختی« است که رونالد لانگاکر آن را وضع کرده است و آغاز شکل گیري آن را درسال 1976 دانسته است .[4] پس از آن جورج لیکاف »دستور ساختی شناختی« را مطرح کرد(همان). در دستور شناختی زبان به عنوان نظامی ذهنی و شناختی در نظر گرفته می شود و مساله استقلال زبان از دیگر قواي شناختی مطرح نیست و درك کامل نظام زبان بدون درك شناخت کامل نظام شناختی امکان پذیر نیست. در ضمن استقلال حوزه هاي زبان نیز مردود است.پردازشهاي شناختی نه تنها تاثیري در شکل گیري ساخت هاي زبانی ندارد، بلکه شکل گیري ساخت هاي زبانی، اساسا تحت تاثیر پرداز شهاي شناختی انسان می باشد .[15] زبان شناسی شناختی رویکردي به مطالعه زبان بر اساس تجربیات ما از جهان، نحوه درك و شیوه مفهوم سازي است. با مطالعه زبان میتوان به ماهیت و ساختار افکار و آراء ذهن انسان پی برد .[6] تنها به کمک زبان شناسی شناختی است که یافته هاي زبان شناسی میتوانند واقعیت روان شناختی داشته باشند .[6] لانگاکر تلقی زبان را به عنوان مولفه مستقل از سایر مولفه هاي شناختی مردود می داند(همان).معنا شناسان شناختی در آثار خود به بررسی تعدادي از ساخت و فرایندهاي مفهومی پرداخته اند. جالبترین پژوهش آنها درمورد استعاره می باشد.در پژوهش هایی از جورج لیکاف و مارك جانسون، بر این نکته تاکید شده است که استعاره عنصري بنیادین در مقوله بندي ما از جهان خارج و فرایندهاي اندیشیدن ماست و به ساختهاي بنیادین دیگري از قبیل طرحواره هاي تصویري یا فضاهاي ذهنی و جز آن مربوط می شود .[27] فضاهاي ذهنی ساختارهاي مفهومی هستند که اولین بار توسط فوکونیه 1985) و (1994 معرفی شدند تا مطرح کنند که اهالی زبان چگونه توسط اسامی، وصف معرف و ضمایر به مصداقی در جهان خارج ارجاع می کند .[27]

معنا شناسی شناختی

معنا شناسی شناختی در اواخر نیمه قرن بیستم به وجود آمد. در این رویکرد مطالعه معنی در چهارچوب نظام شناختی انسان وچگونگی شکل گیري آن در تعامل با دنیاي خارج و نه صرفا به عنوان یک شبکه از روابط داخل زبانی مورد بررسی قرار می گیرد.در معنا شناسی شناختی توجه عمده به ساختار مفهومی و مفهوم سازي است. در این عرصه زبان شناسان به بررسی دانش بازنمایی(نشانه) و نحوه ساخته شدن معنا می پردازند و در پی ارایه مدلی از نحوه اندیشیدن و ذهن انسان در به کار گیري زبان خود در ارتباط با محیط پیرامون خود می باشند. معنا شناسی شناختی به بررسی رابطه تجربه، نظام مفهومی و ساختار معنایی که به وسیله زبان دریافت می شود می پردازد .[22]

طرحواره هاي تصویري
طرحواره هاي تصویري از ساختهاي مفهومی حایز اهمیت در پژوهش هاي معنا شناسان شناختی به حساب می آیند .[27] معنا شناسان شناختی سعی بر آن دارند تا به مبنایی تجربی براي مطالعه معنا دست یابند.آنان بر این باور هستند که ، تجربه انسان براي رسیدن به ایجاد ارتباط در جامعه، ساخت هاي مفهومی بنیادینی را بر می انگیزد که امکان درك و کاربرد زبان را فراهم می سازند.[10]یک نمونه از این ساخت هاي مفهومی »طرحواره هاي مفهومی« است. بر اساس نظر جانسون (1998) این طرحواره ها ،سطح اولیه تري از ساخت شناختی زیر بناي استعاره را تشکیل می دهند و امکان ارتباط میان تجربیات فیزیکی ما را با حوزه هاي شناختی پیچیده تري نظیر زبان فراهم می آورد .[25] مارك جانسون برخی طرح واره ها را شناسایی کرده است(همان) که مهمترین آنها عبارتند از: طرح واره حجم، طرحواره مسیر و طرح واره نیرو .[25]

پیشینه تحقیق
لیکاف و جانسون استعاره و طرح واره ها را تنها مختص به ادبیات ندانسته اند و آن را در ارتباط مستقیم با زندگی روزمره میدانند.موضوع محوري آثار این دو نفر بر این اساس است که استعاره ها و طرح واره ها بر مبناي تجارب جسمی ما شکل می گیرد. آنها همچنین به منشا و اساس این نظام تصوري در تجارب مکانی و عاطفی و احساسیپرداخته اند.بر خلاف گذشتگان که به افکار فلسفی رویکرد درونگرایانه داشتند، به دنبال جواب پرسش ها با رویکردي مشهودي و تجربی که پایه اساس علوم شناختی است،می باشند .[25]مارك جانسون به کنکاش پیرامون مبناي تجربی ساختارهاي مفهومی، پرداخته است. این حقیقت که یک طرح واره بخش هایی دارد که به هم اتصال دارند به نحوي که انگیزه، پشت آن تجربه است جانسون را به این سمت سوق می دهد که آنها را ساختارهاي گشتالت بنامد .[25] طرح واره هاي شناسایی شده توسط جانسون شامل مسیر، ارتباط، نیرو، تعادل، بالا-پایین، جلو- عقب، جزء- کل و مرکز_ حاشیه می شوند(همان).
لیکاف((1987 به مقایسه دو دیدگاه جدید و سنتی در رابطه با معنا پرداخته است. او دیدگاه سنتی را عینیت گرایی و دیدگاه جدید را تجربه گرایی می نامد.او اعتقاد دارد که زبان شناسی شناختی مرز بین دیدگاه سنتی و جدید است. او می گوید : ذهن آیینه طبیعت است و معناي صحیح از انعکاس معناي جهان خارج به دست می آید و همچنین تمامی نظام هاي ادراکی ما از جمله معنا و فکر بر پایه حواس، حرکات بدن و تجربیات فیزیکی و اجتماعی شکل می گیرد(همان). اثر لیکاف((1987 مقدمه اي جامع بر معنا شناسی شناختی است و شامل بحث هاي مو به مو در باب ساختار هاي مفهومی می شود .[27]نینگ یو از دیدگاه زبان چینیبه بررسی مقایسه استعاره هاي زبان چینی و انگلیسی پرداخته است. او به دنبال پاسخ به این پرسش است که آیا استعاره هاي مفهومی جهانی اند؟ مثلا این که " شادي بالاست" آیا در زبان چینی هم وجود دارد؟ نتیجه وي بدینگونه بود که: اگر استعاره هاي مفهومی انسانی هستند به این علت است که کم و بیش در مورد همه انسانها وجود داشته اند و در واقع ماهیتی جهانی و بین فرهنگی دارند.[28]
مولر و اورتون بازنگري دوباره از طرح واره هاي تصویري و رویکرد عملی پیاژه به بازنمایی رشد تفکر بازنمودي را از دو دیدگاه متفاوت بررسی کرده اند. دیدگاه نخست رویکردي کنشی- نظري است که نظریه پیاژه می باشد و دیدگاه دیگر رویکردي با طرح واره هاي تصویري است که نظریه مندلر می باشد. نتایج حاصل از تحقیقات ایشان نشان می دهد که نظریه طرح واره هاي تصویري ریشه در رویکرد بازنمود گرایی تجربی دارد. در رویکرد بازنمود گرایی عامل تجسم یافتگی که از جهان خارج به دستمی آید و زیر بناي طرح واره هاي تصویري است، وجود ندارد، در نتیجه شناخت و آگاهی انسان به طور فعال و معنا دار از ارتباط او از جهان پیرامونش به دست نمی آید .[26]دیوید لی (2001) به بررسی تعبیر صحنه و عناصر دخیل در آن در زبان شناسی شناختی پرداخته است.استاکول با بیانی شیوا و زبانی ساده تمام مفاهیم اولیه را معرفی و براي نمونه از ژانرهاي ادبی مثالهایی ذکر کرده است که می توانند توسط این ابزارهاي جدید تحلیل شوند.ایوانز و تیلر در "تجربه مکانی، ساختار واژگانی و انگیختگی: مطالعه موردي روي (2004)"in گسترش معانی را کاملا سازمان یافته و نظاممند میدانند و این نظر را در تقابل با اندیشه هاي پیشینیان میدانند که بر این باور بودند که معناي واژگان کاملا تصادفی است و صرفا باید از بر شوند .[23]

بعد از نگاه اجمالی به نظریات و پژوهش هاي غربیان در این مورد، حال به بررسی پژوهشهاي چند ایرانی در این مورد می پردازیم:حسین حیدري تبریزي اصول و مبانی جدید در زمینه استعاره را تشریح کرده و هر نوع بیان مجازي در کلام مانندتشبیه، استعاره، اغراق، مجاز، کنایه، اصطلاحات و ضرب المثل ها را بر پایه ي تصورات استعاري دانسته است. از نتایج به دست آمده توسط ایشان این است که تعبیرات استعاري از زبانی به زبان دیگر می توانند متفاوت باشند .[2]
داوري اردکانی استعاره و کنایه را از دیدگاه علوم شناختی بررسی کرده است. وي طرح واره هاي فضایی را معرفی کرده است [3]،
مانند:
روحم پرواز کرد.
در مثال بالا انسان به جاي حرکت بر روي خط، "مسیر در فضا" را در ذهن دارد.
هدي عابدي مقدمبه بررسی استعاره هاي فارسی در فالب سه طرح واره حرکتی، قدرتی و حجمی می پردازد. او به کارگیري طرح واره هاي فوق را در بسیاري موارد ناکارآمد می داند و به معرفی طرح واره هایی مانند طرح واره طرح، دما، ابزار، رنگ، طول، جهت و طعم میزند [13] وي نتیجه می گیرد که شکل گیري استعاره هاي زبان فارسی را با افزایش و کاهش معنایی بهتر می توان توجیه کرد تا با رویکرد طرح واره اي.صفوي((1382 به نقد و بررسی طرح واره هاي تصویري از دیدگاه معنا شناسی شناختی پرداخته است. وي ایراد عمده را در این خصوص در این می داند که چنین تصورهایی در هر فردي متفاوت است و این در حالی است که زبان پدیده اي اجتماعی است.ایراد دیگر را در این می داند که تجربیات ما از جهان خارج نامحدودند؛ و چنین تجربیاتی بیشتر فردي و اعتباري اند تا اجتماعی و عینی.صفوي((1387 در کتاب درآمدي بر معنا شناسی یک فصل را(فصل (13 به معرفی معنا شناسی شناختی اختصاص داده است. او در این فصل با ذکر مثال هایی از زبان فارسی براي درك بهتر مباحث به بررسی طرح واره هاي حرکتی، حجمی، قدرتی و مسیر پرداخته است.فاطمه یوسفی رادپایان نامه کارشناسی ارشد خود را حول استعاره هاي زبان در چهارچوب معناشناسی شناختی مطابق با نظر لیکاف نگاشته است. وي نتیجه می گیرد آنچه لیکاف آن را استعاره تصوري زمان به مثابه مکان می نامد یک فرایند شناختی جهانی است.[21]ستاره مهدي زاده سراج به بررسی طرح واره هاي تصویري در یک اثر ادبی ضمن برشمردن طرح واره هاي جانسون، پنج طرح واره ي دیگر را معرفی می کند که عبارتند از: طرح واره هاي حرکت در سه محور سرعتی در امتداد افق و محور عمودي با دو شاخه حرکت از پایین به بالا و حرکت از بالا به پایین، طرح واره سطحی و طرح واره گیرشیوي بیان می کند که ملاك هاي جانسون براي انتخاب طرح واره ها مناسب و کافی نیست، و باعث می شود تعداد نامحدودي براي آنها در نظر گرفته شود.[18]محمد راسخ مهندبه توصیف و تشریح زبان شناسی شناختی و پیدایش آنمی پردازد.او ضمن معرفی دو قلمرو وسیع زبان شناسی شناختی و رویکردهاي شناختی به دستور به مباحثی درباره روان شناسی گشتالت به همراه چند نمونه از اصول گشتالتی به همراه تصاویري که معرفشان می باشند پرداخته است .[5] به اعتقاد او هر چند در زبان شناسی آراء و عقاید متفاوتی وجود دارد، با این وجود همه آنها در این رویکرد مانند خانواده اي مرتبط و وابسته به یکدیگر می باشد. او همچنین با استفاده از مثال هاي فارسی به شرح دو اصل بنیادین در زبان شناسی شناختی یعنی اصل تعمیم و اصل شناختی می پردازد .[5]
از جمله پژوهشگران دیگري که در این حیطه کار کردند و به نتایجی رسیدند یا مسایلی را مطرح کردند می توان از گلفام، عبدالکریمی، افراشی، ممسنی، میر دهقان، یوسفی راد، شریفی، سجودي و البته خیلی افراد دیگر نام برد، که به دلیل طولانی شدن مطلب به جزییات آنها نمی پردازیم.

صادق هدایت
صادق هدایت نویسنده و مترجم معاصر ایرانی، متولد 28 بهمن 1281 برابر با 17 فوریه 1903 در تهران در خانوادهاي اصیل و اشرافی متولد شد .[14] صادق هدایت تحصیلات ابتدایی را در مدرسه علمیه تهران گذراند. در سال 1914 به دارالفنون رفت ولی در سال 1916 به خاطر بیماري چشمدرد مدرسه را ترك کرد و در 1917 در مدرسه سنلویی که مدرسه فرانسويها بود، به تحصیل پرداخت. به گفته خود هدایت اولین آشناییاش باادبیات جهانی در این مدرسه بود و به کشیش آن مدرسه درس فارسی میداد و کشیش هم او را باادبیات جهانی آشنا میکرد .[20] صادق هدایت در پانزده سالگی گیاهخوار شد او تا پایان عمر گیاهخوار باقیماند(اربابی، ص .(45 صادق هدایت در سال 1928 اقدام به خودکشی در رود مارن فرانسه کرد، لیکن او را نجات دادند .[12]هدایت در 1925 تحصیلات متوسطه را به پایان رساند و بااولین گروه دانشآموزان اعزامی به خارج راهی بلژیک شد. هدایت در سال 1315 به همراه » ش.پرتو« به هند رفت و در آپارتمان او اقامت کرد. در هند به فراگیري زبان پهلوي نزد دانشمند پارسی(از پارسیان هند) بهرام گور انکلساریا پرداخت .[17] در طی اقامت خود در بمبئی اثر معروف خود » بوف کور« را با دست بر روي کاغذ استنسیل نوشته، به صورت پلیکپی در پنجاه نسخه انتشار داد و براي دوستان خود فرستاد .[20] در سال1320 هدایت در دانشکده هنرهاي زیبا با سمت مترجم استخدام شد. در 19 فروردین 1330 در آپارتمان اجارهاياش در پاریس با گاز خودکشی کرد

.[12] او نخستین نویسنده و ادیب ایرانی محسوب میشود که خودکشی کرده است. وي چند روز قبل از مرگش بسیاري از داستانهاي چاپ نشدهاش را نابود کرده بود. هدایت را در قبرستان پرلاشز به خاك سپردند. مراسم خاکسپارياش با حضور عدهاي کم از ایرانیان و فرانسویان صورت گرفت .[19]
مختصري درباره بوف کور
»بوف کور« نام ایران و ایرانی را در محافل روشنفکري اروپا بلند آوازه کرد » .[1]بوف کور« شناخته شده ترین اثر صادق هدایت و از شاهکارهاي ادبیات در قرن 20 میلادي است .[7] این رمان به سبک فرا واقع نوشته شده و تک گویی یک راوي است که دچار توهم و پندارهاي روانی است این کتاب تا کنون از فارسی به 25 زبان ترجمه شده است. این کتاب جز بیست کتاب شاهکار قرن بیستم است» .[8]بوف کور« در سال 1936 نوشته شد و در بمبیی در نسخه هاي پلی کپی شده منتشر شد تاثیر هند در این گتاب مشهود بود. »بوف کور« براي نخستین بار توسط رژه لسکو در طول جنگ جهانی دوم زیر نظر خود هدایت به فرانسه ترجمه شد.[1] ترجمه این کتاب در فرانسه بازتاب بسیار خوبی داشت و در ادبیات فرانسه براي خود جایگاهی پیدا کرد. و این در حالی بود که چاپ این کتاب در ایران ممنوع بود.

بررسی طرحواره ها ي تصویري در داستان بوف کور

مکتب شناختی جز جدیدترین مکاتبی است که با توجه به وجود مقالات و کتابهاي در خور توجه در این حوزه همچنان جایگاه پرداختن به آن ، ویژه است. طرح نظري هاي جدید در مورد استعاره، موجبات به وجود آمدن ساخت هاي بنیادین خاصی تحت عنوان »طرح واره هاي تصویري(Image Schema)« یا »فضاهاي ذهنی(Metal Space) « گشت. به اعتقاد معنی شناسان، انسان تجربیاتی را از جهان خارج کسب و در ذهن خود به صورت مفاهیمی انبار می کند، این مفاهیم باید بتوانند در ایجاد ارتباط به کار روند در نتیجه ماهیتی قراردادي و اختیاري دارند. در واقع یک طرح تصویري، ساختی مفهومی است که نمودش در زبان ما بر حسب تجربه ما از جهان خارج است.

طرح واره حجمی